Of Martians and Venusians

By Aram Haigaz

Translated by Vahe H. Apelian

ARAM HAYKAZ (née Aram Chekenian), was a popular Armenian-American writer for my generation. He was born in 1900 in Shabin-Karahesar (Western Armenia) and passed away on March 10, 1986 in New York. He wrote ten books, nine of which are in Armenian. He remains one of my most favorite Armenian authors. I have come to take a personal liking of him not only as an author of captivating short stories and novels but also as a person although I have not met him in person. But to me he has come to personify the best of the survivors of the Armenian Genocide. He became a teenage captive pair of hands among the Kurds and yet nature would have his say and he and Kurdish girl would take fancy of each other. Not only he survived but he also overcame its adversity and flourished with a zest for life and living, surely partly because he found a safe heaven in the United States of America where he fulfilled himself and came to like, if not love, the country and his neighbors, including his forgetful Irish neighbor of many children He also wrote fascinating tales about his experiences among the Kurds and his escape from the mountains of Kurdistan. I view the collection of his sayings I translated and posted below as a testament of self-depreciating humour. Only a person who is not, can humor such human frailties. Here's the witty bouquet from his oeuvre about men, women, and their relationship

1.         A man should love his wife and strive not to understand her but a woman should love her husband less and strive to understand him more. Մարդ մը պէտք է սիրէ իր կինը ու չաշխատի, չակնկալէ հասկնալ զայն, իսկ կին մը պէտք է քիչ մը սիրէ ու շատ հասկնայ իր ամուսինը, որ երջանկութիւն տիրապէտի տան մէջ:

2.      If you buy something not needed by your wife, it's extravagant spending. So beware. Եթէկնոջդ պէտք չեղած բան մը գնես, շռայլութիւն է, Զգուշազիր:

3.            A lot of women like to say “no’ much like children do; and many men believe in the “no” much like children do. Շատ մը կիներ երախաներու պէս« Ոչ» ըսել կը սիրեն. ու շատ մըմարդերերախաներու պէս կը հաւատան այդ«ոչին:

4.          It’s only the good women who keep a diary; the bad women have no time for such things.Օրագրութիւն պահողը բարի աղջիկներն են, չարերը ժամանակ չեն ունենար այն բանինհամար:

5.        A woman who would not have consented marrying you for who you are, marries for what you have. Կին մը որ հետդ պիտի չամուսնանար ինչ ըլլալուդ համար, կ'ամուսնանայ ինչունենալուդ համար:

6.       A lot of time women’s eyes and tongues convey altogether different things; one needs to have wisdom to determine which to believe. Կիներու աչքերն ու լեզուն շատ անգամտարբեր բաներ կ'ըսեն. իմաստութիւն պէտք է՝ որոշելու համար թէ ո՜ր մէկուն պէտք էհաւատալ:

7.      Women’s width change depending where they are preparing to go.Կանանց լայնքը, նայածթէ ո՞ւր երթալու կը պատրաստոիւն կը փոխուի:

8.            A girl’s greatest wealth is not hers but in the imagination found in men’s heads. Աղջկայ մըմեծագոյն հարստութիւնը իր հետ չէ, այլ այրերու գլխուն մէջ գտնուող երեւակայութիւննէ:

9.        The other day a woman was telling that she is getting old because those who pursue her are in her age group. Առջի օր կին մը կ'ըսէր, թէ ծերացած է, որովհետեւ զինք հաղածողը այլեւսիրտարիքն է միայն:

10.        God created Adam before Eve so that there will not be anyone over his head advising him what to do. Աստուած Եւայէն առաջ Ադամը ստեղծեց, որպէսզի իր գլխուն վերն կենալովխրատ տուող չգտնուի:

11.         Right after women return home from their wedding, they embark on reshaping, correcting, improving their husbands…. and after five years they weep lamenting that “the man, is not the man they married; he is changed”.Կիները ամուսնանալէ ու եկեղեզիէն տուն գալէանմիջապէս վերջ կը սկսին իրենց ամուսինները բարեկարգել, վերաշիներ, սրբագրել.........եւ հինգ տարի վերջն ալ կու լան՝  ըսելով, «հին մարդը՝ իր առած մարդըչէ, փոխուած է:

12.     A man marries due to lack of judgment; divorces due to lack of patience and remarries due to memory failure. Մարդ մը կ'ամուսնանայ դատողութեան պակասի պատճառաւ, կըբաժնուի համբերութեան պակասի պատճառաւ, կը վերամուսնանայ՝ յիշողութեանպակասի պատճառաւ:

13.     The bachelors know more about women than the married men do; otherwise they would have been married as well. Ամուրիները կիներու մասին շատ աւելի բան գիտնալու են, քանամուսնացածները, այլապէս իրենք ալ ամուսնացած պիտի ըլլային:

14.    The other day an acquaintance was complaining about the change in their household saying that right after he got married their dog would bark when he returned home from work and his wife would bring his slippers; nowadays the roles have changed, it’s the dog that brings the slippers.Առջի օր ծանօթ մը գանգատելով իր տան մէջ տեղի ունեցած փոփոխութեանմասին, կ'ըսէր « երբ ամուսնացայ, տուն եկած պահուս շունս կը հաչէր, ու կինսմուճակներս կը բերէր. հիմա դերերը փոխուած են. շունս է որ մուճակներս կը բերէ:

15.    Before getting married, it is imperative that a man secures the unanimous consent of two people: that of his bachelor friend and the mother of a girl anxious to see her daughter get married.Ամուսնութիւն մը կնքելու համար երկու անձի համաձայնութիւնը անհրաժեշտ է՝ամուրիի մը եւ աղջկան մը անհամբեր մօրը:

16.        It was not the apple in the Garden of Eden that became the cause of our misery; it was the couple underneath.Դրախտին մէչ ծառին վրայ եղող խնձորը չէր, որ մեր դժբախտութեանպատճառը եղաւ, այլ՝ անոր տակ գտնուող զոյգը:

17.    It’s always easier to beautify a wise girl who is not beautiful than to impart wisdom to a beautiful but unwise woman.Աւելի դիւրին է խելացի, բայց տգեղ աղչիկ մը գեղեցկացնել, քան գեղեցիկ. բայց ապուշ մէկը խելացի դարձնել:

18.  The knowledge that she is loved is the cornerstone of a woman’s happiness.Սիրուած ըլլալուգիտակցութիւնը կնոջ մը երջանկութեան հիմնաքարն է:

19.       The difference between a dying man and a dying woman is the following: death comes upon them when it’s the heart that stops in the former and the tongue in the latter.Մեռնող մարդումը ու մեռնող կնռջ մը մէջ գտնուող տարբերութիւնը այն է, որ մինչ առաջինին սիրտն է, որ դադար է առած, միւսին մէջ դադար առնողը լեզուն է: 

20.      Mice are afraid from men; men are afraid from women; women are afraid from mice.Մուկերըկը վախնան մարդերէն, մարդերը՝ կիներէն, ու իրենց կարգին՝ կիները՝ մուկերէն:

21.     The most difficult task for a woman is deciding the year and the date she reached adulthood.Կնոջ մը համար ամենէն դժուար բանը իր չափահասութեան տարիքինհասնելու տարին եւ թուականը որոշելն է:

22.    If a woman does not reveal the source of a secret entrusted to her, she regards having kept the secret.կին մը, եթէ իրեն վստահուած գաղտնիքին որմէ լսած ըլլալը չըսէ, զայն պահածըլլալ կը կարծէ:

23.   To enjoy chatting, women talk way too much to have time to think.Կին մը խօսելուհաճոյքին համար այնքա՜ն շատ կը խօսի, որ խորհելու ժամանակ չունենար:

24.     A woman is a source of flowing water where people snoop to quench their thirst. It's no wonder at that moment they only see their reflection.Կին մը հոսուն ջուրի ակ մըն է, որունվրայ ամեն ոք կը հակի՝ իր ծարաւը յագեցնելու համար, եւ զարմանալի չէ, որ այդ պահունմիայն իր նկարը տեսնէ՝  անոր մէջ:

25.      A woman who has had a past and a man who has a future are valued.Անցեալ ունեցող կինըու ապագայ ունեցող մարդը յարգի են:

Ոչ թէ միայն խոստում, այլ նաեւ երգ

Ոչ թէ միայն խոստում, այլ նաեւ երգ

Վահէ Յ. Աբէլեան

Չեմ կրնար պատկերազնել Մեծ Եղեռնը խորհրդանշող շարժանկարի թէմա մը եւ անոր բեմադրութիւնը որ պիտի կարենար մեզ որպէս հայեր բաւականացուցած ըլլար։ Ես երկու անգամ դիտիցի ֆիլմը։ Պատանեկան օրերէս սովորութիւն ըրած եմ սիրած շարժանկարներս կրկին անգամ դիտել։

Անշուշտ որ միակ սփիւռքահայ չէի որ տեսած եղաւ The Promise (Խոստումը) շարժանկարը մէկէ աւելի անգամ։ Յիշեմ Միսաքը եւ Լիլլին որոնց հետ Մարին եւ Ես «դրացիներ» ենք, անշուշտ որ Ամերիկահայ իրողութեան չափանիշով։ Միսաքը, նախիքին Սաղեմահայ է, իսկ Լիլլին, նախքին Լիբանահայուհի։ Ծնողք են հասուն Ամերիկածին երկու զաւակներու եւ կը բնակին մեզմէ մօտաւորապէս քսան մղոններ անդին, այսինքն շուրջ եռեսուն երկու քիլոմեթր անդին. բայց եւ այնպէս կը մնան մեզի համար հայ  դրկից դրացիներ։ Յիշեմ նաեւ Ստեփան Փիլիկեանը եւ իր կինը։ Դիմատետրի բարեկամներ են որոնց տակաւին անձնապէս չեմ հանդիպիպած։ Կը բնակին Մասաճիւսէց նահանգին մէջ ուր կբ բնակի նաեւ մեր մեծ զաւակը իր ընտանիքով։ Փիլիկեանները բարեկամներ են նաեւ Արւանիկեաններուն, մեր խնամիները։ Աստուած կամենայ մեր զաւակին յաջորդ այցելութեան պիտի տեսնուինք։ Թոռներու տէր Ստեփան Փիլիկեանները եւ Կէրի Արւանիկեանները  երկրորդ սերունդ Ամերիկածիներ են. իրենց ծնողները  ծնած են Ամերիկա։ Անոնք ալ շատ սիրած ըլլալով շարժանկարը երկրորդ անգամ մըն ալ տեսած եղած են եւ յաճախ քաջալերեցին իրենց բարեկամները որ անպայման երկրորդ անգամ մըն ալ դիտեն շարժանկարը վստահեցնելով որ առաջինէն աւելի պիտի վայելէն։

Որպէս սփիռւռքահայեր բնականաբար ունինք մեր անհատական եւ հաւաքական ճաշակները որոնք անկասկած արդիւնք են նաեւ մեզ շրջապատող հիւրընկալ ժողովուրդին ճաշակներուն եւ արժիքներուն։ ԱՆշուշտ որ այս իրողութիւնը մեր մէջ տեղ գտած եւ արմատացած է ժամանակի ընթացքին։ Առաջին սերունդ Ամերիկահայերը եւ կամ Հալէպահայերը որպէս ջարդէն ճողոպրտածներ շատ տարբդեր ճաշակներու եւ արժէքներու տէրերը եղած ըլլալու էին քան մենք այժմ։ Այս ըսելով չեմ գերադասեր մէկը եւ կամ սդորադասեր միւսը։

Պէտք է որ նկատի առնենք որ «Խոստումը» շարժանկարը խորքով Ամերիկահայ պատրաստութիւն եւ արտայայտութիւնն է Մեծ եղեռնէն ճողոպրտած Ամերիկահայ սերունդին փռռձարութեանը վրայ։ Անշուշտ որ չեմ գիտեր եթէ Քըրք Քըրգորեանը դրամը պարզապէս յատկացուց եւ անկէ ենք ըսելիք չունեցաւ շարժանկարին թէմային մասին։ Բայց ես այն տպաւորութիւնը ունիմ որ Քիրքը ունեցած ըլլալու է իր ներդրումը։

 Բացատրեմ՝

Շարժանկարը վերնագրուած է «Խոստումը» ակնարկելելով Միքայելին՝ իր Սիրուն համագուղացի հայ աղջկան ամուսնութեան խոստումին։ Բայց շարժանկարին մէջ այդ թեման այնքան տիրական չէ որպէս ամբողջ շարժանկարը այդ թէմայով անուանուի։ Շարժանկարին մէջ կան նաեւ ոչ նուազ ազդեդութիւն ունեցող այլ թէմաներ, յատկապէս եռեակ սէրը՝ այսինք երկու տղամարդու սէրը նոյն կնոջը։ Կան նաեւ մարդասէր Ամերիկացիին, հայասեր Ֆրանսացիին, լաւ Թուրքին թէմաները։ Իսկ այս ամբողջին տակ կայ անշուշտ մեծագոյն հասարակաց յայտարարը՝ Մեծ Եղեռնը։ Սակայն այս  թէմաներուն կողքին կայ այլ թէմա մը որ ակնյայտ կը դարնայ ֆիլմին վերջաւորութեանը։ Այդ ալ Ամերիկայի բաւարարող կեանքի մը խոստումն է ջարդէն մազապուրծ եղած հայուն։ «Խոստումը» շարժանկարը նաեւ գնահատանքն է այդ խսստումին իրականացմանը։

Կրկին ջանամ բացատրել զիս։

Շարժանկարը կ՚երկարի շուրջ քսան եւ հինգ տարիներու ժամանակամիջոցի մը մէջ։ Կը սկսի առաջին պատերազմի նախօրեակին՝ 1914/1915 թուականներուն եւ կը վերջանայ երկրորդ աշխարտամարտի նախօրեակի տարիներուն՝ 1938/1939։ Ամերիկան մասնակից եղաւ երկրորդ աշխարհամարտին 8 Դեկտեմբեր 1941-ին,  Ճամբոնցիներուն Pearl Harbor ի յարձակումէն անմիջջապէս ետք։ Բայց երկրորդը աշխարահամարտը եւրոպայի մէջ արդէն կլանած էր Ամերիկան։ Այդ քսան հինգ տարիներու ընթացքին Միքայելը կորսնցուց ամէն բան բայց վերագտաւ կեանքին հանդէպ իր կենսունակութիւնը։ Ամբողջացուած էր իր բժիշկան ասպարեզին պահանջքները եւ ստեղծած էր պատկառելի տնտեսական վիճակ մը։ Շաղուած կը թուէր իր նոր երկրին էութեանը հետ։ Առանց որեւէ վերապահութեամբ կը խնդակցեր իր որդեգրած աղջկան ամուսնութեանը ոչ հայու մը հետ։ Երեւոյթներէն դատելով, հարսանեկան այդ խնճոյքին հաւաքուած էին իրենց կեանքով ինքնաբաւ եղող հասարակութիւն մը որոնք հայոց ցեղասպանութիւնէն ճողոպրտածներ էին որոնց զաւակները սկսած էին զինուորագրուիլ իրենց որդեգրած երկրին՝ Ամեկիկայի ծառայութեանը համար։

Սերունդ մը հայերու համար Ամերիկան բարի կեցութեան լաստ մը եղաւ եւ անոր երգը երգեցին այդ սերունդի հայերէն ոմանք, ինչպէս Ճորճ Մարտիկեանը իր գիրքովը ՝ «Երգն Ամերիկայի»  (Song of America)։ Ես այդ գիրքէն յատուած մը կարդացած եմ փոռագրուած Ամերիկայի ամենէն նանաւոր ընտանեկան ժամանցի վայր՝ Disneland-ի, Epcot Cener-ի այն բաժնին մէջ ուր պահուած են երկրին հիմնադրութեան հետ աղերս ունեցող պատմագիրեր։

Ամերիկան նուազ խօստումնալից չեղաւ Քըրք Քըրգորեանին ընտանիքին համար ալ եւ մանաւանդ իրեն։ Հետեւաբար անտեղի չէ եզրակացնել  որ «Խոստումը» շարժանկարնը՝  նաեւ Քըրք Քըրգորեանի պատկերակն է Ճորճ Մարտիկեանին «երգն Ամերիկայի» գիրքին, բայց որպէս հայերու ցեղասպանութեան վրայ հիմնաւորուած շարժանկար մը։   

"The Promise", Kirk Kerkorian's "Song of America"

Vahe H. Apelian

 

The title might be ambiguous. Let me state beforehand that it is about my take of the film “The Promise”. I saw it twice. I have always enjoyed seeing the same film over again. Nuances in the film that I missed the first time become evident to me. I may not be an exception and that many others may also like to see the movies they liked for the second time. It is often because of the brevity of the leisure time we have at our hands that we give preference seeing another movie instead of the same.

The film was aired all over the world. I came across commentaries about the film from Lebanon, Syria, Europe and the Americas. Some had liked the movie. Others had found the move to be a sanitized version of the Armenian experience and not a true reflection of it. Some had found that the move rightfully depicted the cosmopolitan Constantinople was at the time; others had found the intimate scenes out of place for the times. Some noted spending such an amount of money was a waste and that it could have been put to better use; others argued against it in favor of Kirk Kerkorian spending his money as he saw fit.

It is natural that we view things differently and make contradicting comments about the film as well. We, as second and third generation post-genocide Diaspora Armenians have become hyphenated Armenians. For the past century we have been living among larger societies and have naturally absorbed the norms and values of the greater society and at times its language as well to the exclusion of our own. We view things from our own differing cultural and social experiences.

The thing that seemed to be missing in such comments was the realization that the film is born out of the Armenian-American experience. I do not know whether Kirk Kerkorian made the funds available to make the film and henceforth completely disassociated himself from the theme of the movie or if he had his own views known as to how the theme or the plot of the movie should be best structured. I am inclined to believe that he had his say, drawn from his and his parental family’s experiences.

The film encompassed a period of twenty-five years, from the onset of the first great war in 1914/1915 to the onset of the second great war in 1938/1939. America formally entered the WWII on December 7, 1941. But the war had caught the American society across the Atlantic in a no less heightened mood. The film made amply evident that during those twenty-five years the survivors of the Armenian genocide who lost all their worldly possessions, if not also their dignity, largely overcame the odds in America with reasonable degree of historical accuracy. In the concluding scene,  in Watertown, MA., the survivors of the genocide and their grown up children had come together in a festive mood to celebrate the wedding of the protagonist's, himself a survivor, adopted daughter. They projected the image of middle to upper middle class denizens of the their adopted country.

I understand that the United States of America during those years was a far different country. The survivors of the Armenian genocide indeed had found on its hospitable shores a fulfillment of a promise for a better life in ways they might not have envisioned possible in their wildest dreams. During that mere twenty-five years the protagonist Mikael had become a practicing physician and had carved for himself a life that had not only all the trappings of a comfortable upper middle class but he also had integrated himself in the greater society with ease having found acceptance. He celebrated his adopted daughter's marriage who was not marrying an ethnic Armenian. The children of the survivors were now serving in the armed forces of the country their parents had made their own.

It has been my impression that the survivors of the Armenian genocide rightfully felt indebted to their adopted country, America. George Mardigian penned his appreciation of the United States of America in his book he titled “Song of America”. The book was translated in Armenian. I had a copy of the book in my teenage years. I do not recall having read it. For that matter, I also do not have a recollection of having not read it either. Decades ago when we were visiting Disney’s Epcot Center I saw a passage from that book depicted in a section of the park devoted to the American history.

Kirk Kerkorian, by his own admission, was not literary inclined and avoided the limelight even though he was instrumental in creating the city of Las Vegas that thrives on limelight. The country that his parents had adopted for their own gave him the opportunity to realize his ambitions in uniquely spectacular ways. There seemed to have been more in the naming the film than the promise Mikael had made to Yeva, his adopted daughter, the young girl he saved from drowning when they were attempting to reach their rescue ship. It would not surprise me that the film was also Kirk Kerkorian’s tribute to the promise of the United States to the Kerkorian family. I am inclined to believe that the film was also Kirk Kerkorian’s “Song of America”.

 «