Remembering Reverends Ardashes Kerbabian and Manasseh Shnorhokian.

Vahe H. Apelian

 

Armenian Evangelical World Council. First row from left to right: Rev. Albert Paytyan, Rev. Dr. Haoutune Selimian, Rev. Dr. Vahan H. Tootikian, Dr. Nazareth Darakjian, Mr, Zaven Khanjian and Rev. Joel Mikaelian. Second row from left to right: Rev. Calvin Sagherian, Rev Hendrik Shanazarian, Rev. Dr. Rene Leonian and Rev. Hovhaness Hovsepyan

I did not know that there was a Sunday in October, the Armenian culture month, that is singled out for  appreciatng the Armenian Evangelical ministers. Obviously, I had missed making a note of this well-deserved appreciation. 

Today, in the bulletin at the Armenian Church of the Martyrs in Worcester, MA, I read the following.

“By the decision of the Armenian Evangelical World Council, the Armenian Evangelical ministers’ Sunday was changed from the Second Sunday of October to the last Sunday of October. The change was made because that Sunday is Holy Translators’ Sunday. Thus, this year the Ministers’ Appreciation Sunday will be observed on Sunday October 29. The proposal is to devote a part of the Morning Worship Service to acknowledge the church’s gratitude to its past and present ministers for their faithful ministry. 

It is important the part of the specific segment of the service may be led by one of the deacons or lay leaders of the church. At the Church of the Armenia Martyrs, it was Steven Papazian, who is the moderator of the church, who led the responsive reading: 

Dedicated to the Appreciation of Ministers

(L-Leader, P- People, J-Unison

L:  “Remember your leaders who spoke the word of God to you. Consider the outcome of their way of life, and imitate the faith.” (Hebrews 13:7) Almighty God, Who knows the strong and tender ties which bind us, and Who understands the precious memories we cherish, we consecrate our grateful devotion to You on this Ministers’ Appreciation Sunday.

P: We thank You for the precious heritage of our church, and for its loyal ministry. 

L: In remembrance of those ministers, who have served our church and have provided spiritual leaderhip but are now gone to join the church Triumphant, we thank You, O Lord.

P: We thank you for our present minister (s) and his (their) faithful ministry.

L: Gracious Lod, today as we acknowledge our gratitude to You and Our appreciation to our past and present, active and retired ministers, grant that we may consecrate ourselves anew to the continued service to You and human kind.

U: Lord, unite and strengthen us in Your love, and bind us together for the edification of Christ’s church and for the advancement of you Kingdom. In Jesus’s name. Amen,

***

We started attending the Church of the Armenian Martyrs (Հայ Մարտիրոսաց Եկեղեցի), right after we moved to Worcester, MA during the fall of 2018. Of the ministers who have served this church but are no more with us, I relate to the following two. Rev. Ardashes Kerbabain, who was a native son, born and raised in Keurkune, Kessab and is related to our family. The other is Rev. Manasseh Shnorhokian, who was the Christian ethics teacher of our Armenian Evangelical College, high school graduating class in 1965. 

Our current pastor is Rev. Avedis Boynerian.

From the church's archives Rev. Ardashes Kerbabian at the baptismal of Margaret Rose Wynter. 

With Rev. Manasseh Shnorhokian at the Armenian Home for the Aged f
athers' day picnic in NJ

 

 

 

Aravod Looso

The attached piece is my translation of Dr. Armenag Yeghiayan’s latest posting to his friends (https://vhapelian.blogspot.com/2023/10/blog-post_25.html.) It reminded me of my days in Sourp Nshan Armenian National School where, every morning we lined up before going to class and recited the first four or six stanzas of Aravod Looso. 

Vahe H. Apelian

Courtesy Garo Konyalian

“This long poem of 36 stanzas (each thee lines of the 36 stanza begin with a the alphabetical listing of each character of the 36 characters of the Armenian alphabet) or 108 lines is one of the gems of the Armenian spiritual culture, written by Nerses Shnorhali(Nerses the Graceful in 12th century). For a thousand years, it has been sung almost every day in our churches, by their thousands of celebrants, and it is likely that it will continue in the same way "to the end of the world". There was a time when the students of our schools would start their day with this prayer, turning to the righteous sun, asking on the one hand, for its light, and on the other hand, beseeching the Heavenly Fatherds for spiritual things.

O morning of light

O thou righteous sun

Shed on me thy light.

 

O Father’s Spirit,

Pour forth from my soul

Words pleasing to thee.

 

During my nine years in Abgarian School , every morning, we sang its first six stanzas as a group. At the same time, the students of more than forty schools of the Armenian Apostolic Community in Lebanon also sang the song under the blessed sky of the Cedars of Lebanon , but also in other diaspora schools as well.

And not only in schools, but also in churches, where the service begins with "OMorning Light" and all its 36 stanzas will be sung.

It was the healthiest, and the finest of the decisions our educational officials had made for the Armenian schoolchildren to start their day with a sublime and soulful prayer for Sunlight and for the Spiritual.

Many of us would not be satisfied knowing the first six stanzas, but succeeded in learning all 36 of them by heart and recited them flawlessly, as is the case with me and for the countless friends of mine from the crowded school classes of those days.

Meanwhile, whatever the school missed, the the church supplemented.

Throughout more than 70 years of my life, "Aravod Looso" has been my companion, and has become an integral part of my being. Every time, with deep spiritual satisfaction, I recite fragments of it, and at times the whole prayer, pausing at each word of the message, admiring Nerses Shronali Shnorhali’s supreme talent and often time discovering a new light, a new ray, revealing  a new message from its inexhaustible advice, always wondering how I had not noticed it before.

*****

When I started attending Djemaran in 1953, I became a little bit confused...

My city-dwelling friends either hadn't heard "O Morning Light" or... they wouldn't manage to sing even the first four stanzas of it, as required by the institution. Some of them had copied the prayer on pieces of paper and had them in their hands, if they really participated in the group singing, which took place in the reception area of ​​the first floor of building No. 1, under the constant supervision of Mrs. Gohar, next to whom Mushegh Ishkhan sometimes appeared or Mrs. Yolant Ajemian.

The initiator or the "voice giver" - as we would call him - was one of our friends, Hovsep Eskijian, the future well-known "sworn translator", with his booming voice,  and the others followed him. or rather pretended to follow him timidly or with the appearance of  participating.

All of these were completely strange and inexplicable to me, but also, I would assume, to the newcomers from the national schools. However, with the passage of time, I can even say very soon, the knot started to entangle we came to find out the reality.

*****

Levon Shant, who had died approximately a year and a half ago, in his days, had strictly prohibited in the school he had established, all prayer, as well as all hints and teachings related to the church and religion, An ardent follower of the materialist doctrine, God or no god had no meaning for him.Twenty generations were educated and brought up by this spirit. It was only after his death, during the days of Simon Vratsian, that the administration tried to make a timid return to the traditions of our national church. (see the note below)

Following the start of the new academic year, Mushegh Ishkhan would enter the classrooms one by one, carrying with him   "Aravod Looso" and "Hayr Mer" prayers, because he didn't know them by heart, and would write  them on the blackboard: "They need to be learned by heart," he would mutter under his nose, having fulfilled a duty, without adhering to the letter and the spirit of his directive.

Once a year only, the students were taken in small groups and under the guidance of a teacher, to the Sourp (Saint) Nshan cathedral to attend the sunrise mass and receive communion.

In a third and supreme effort to make the students worthy of theheavenly kingdom, Ormanian's "Armenian Church" was taught to the graduating class, which would include a sermon by a priest from the  Cilicia Catholicosate. We understood nothing from the sermon.

In this manner, the students of Djemaran, would have the deep satisfaction of having paid their dues to their Armenian Christian heritage. Having thus saved their souls, they would not add anything else to what they  had received, and would remain convinced that they would find the “ Gabriel’s gate”, the doors of the heaven wide open to receive them.

armenag@gmail.com  

***** 

Note

Antranig Zarougian, who was a student of Levon Shant and Nigol Aghbalian in Djemaran attested to what Armeniag Yeghiayan wrote. In comparing and contrasting these two eminent educators, Antranig Zarougian wrote:

“During the weeks of lent, Aghpalian wanted us to come down early in the morning and attend mass with him. He adored the mass. We accompanied him several times, but our church attendance did not last, while he continued remaining in the church all alone attending arevakal (mass before the sunrise).

I have not seen Shant in a church, even during Christmas or Easter. Djamaran had already done away with the reciting of “Aravod Louso”  (Hymn for the Morning by St. Nersess Shnorhali) we customarily recited in the other schools.

Aghpalian lived with Krikor Naregatsi. Shant remained faithful to the pagan gods, to his “Hen Asdouatzner - Ancient Gods”. The reference alludes to Shant’s famous namesake play.” (see Unlike Twins-https://vhapelian.blogspot.com/2021/07/antranig-zarougian-levon-shant-and.html)

 

Առաւօտ լուսոյ

Արմենակ Եղիայեան

Nerses the Graceful

Այս երկարաշունչ՝ 36 տուննոց կամ 108 տողանի քերթուածը կը հանդիսանայ  Հայ  հոգեւոր մշակոյթի գոհարներէն  մէկը, որ կը պարտինք Ներսէս Շնորհալիի գրիչին (Ժբ. դար): Հազար տարիէ ի վեր ան գրեթէ ամէն օր կ’երգուի մեր եկեղեցիներուն  մէջ՝ անոնց հազարաւոր սպասարկուներուն կողմէ, եւ յուսալի է, որ  այնպէս ալ շարունակուի «ցկատարածն աշխարհի»: Էր երբեմն անով մեր դպրոցականները կը սկսէին իրենց օրը՝ մէկ կողմէ դիմելով  արդար արեգակին՝ խնդրելով անոր լոյսը, միւս կողմէ՝ երկնային Հօր՝ ի խնդիր հոգեւոր բանի բխումին.

         Առաւօտ լուսոյ,                    Բխո՛ւմն ի Հօրէ, 

       Արեգա՛կն արդար,                  Բխեա՛ ի հոգւոյս

       Առ իս լո՛յս ծագեա,                Բան քեզ ի հաճոյս...

Աբգարեանի իմ ինը տարիներուս անխափան ամէն առաւօտ խմբովին երգած ենք անոր առաջին վեց տուները: Զայն միաժամանակ երգած են Լիբանանի գոնէ Հայ Առաքելական համայնքի այն օրերու՝ աւելի քան քառասուն  դպրոցներու աշակերտները, եւ  հաւանաբար ոչ միայն այստեղ՝ Մայրիներու օրհնեալ երկինքին տակ, ապա նմանապէս ի սփիւռս աշխարհի:   

Եւ ոչ միայն դպրոցներու, այլեւ եկեղեցիներու, ուր ժամերգութիւնը կը սկսի հէնց  «Առաւօտ լուսոյ»-ով, եւ կ’երգուին անոր բոլոր  36 տուները:

Մեր կրթական պատասխանատուներու  կայացուցած որոշումներուն ամէնէն առողջն ու ազնիւն էր եղած, որ հայ  դպրոցականը իր օրը սկսէր Արեգական լոյսի եւ Հոգեւոր բանի վսեմ  ու հոգեպարար  աղերսանքով:

Մեզմէ շատեր չէին գոհանար անոր առաջին վեց տուներու իմացութեամբ, այլ կը յաջողէին անգիր ու անթերի սորվելու անոր 36 տուները, ինչպէս էր իմ պարագաս եւ այն օրերեու  խճողուած  դպրաց դասերու   անհամար ընկերներէս շատերուն:

Առ այս՝ դպրոցին պակասը կը լրացնէր եկեղեցին:

Այնուհետեւ ամբողջ կեանքս՝ աւելի քան 70 տարի, «Առաւօտ լուսոյ»-ն  ընկերացած է ինծի՝ դառնալով մէկ  անբաժան մասնիկը էութեանս: Ամէն անգամ ալ հոգեկան անհուն գոհունակութեամբ  կ’արտասանեմ անկէ մերթ պատառիկներ, մերթ ամբողջութիւնը, բառ առ բառ կանգ առնելով անոր պատգամին վրայ, մէկ կողմէ հիանալով այն գերագոյն տաղանդին, որով Շնորհալի երկնած է զայն, միւս կողմէ՝ ամէն անգամ  ալ նոր լոյս մը, նոր շող մը, նոր պատգամ մը յայտնաբերեով  անոր անսպառ խորհուրդներէն՝ միշտ զարմանալով, թէ ինչպէս մինչ այդ չեմ նկատած զայն:                 

                         *   *   *  

Երբ 1953-ին սկսայ Ճեմարան յաճախել, քիչ մը շփոթած  էի...

Քաղաքաբնակ ընկերներս կա՛մ լսած չէին  «Առաւօտ լուսոյ»-ն,  կա՛մ... չէին յաջողեր երգել անոր նոյնիսկ առաջին չորս տուները, ինչպէս կը պահանջուէր հաստատութեան կողմէ: Ոմանք,  իրենց ձեռքերուն մէջ, թղթիկներու վրայ,  կը կրէին անոր գրաւոր բնագիրը ու տակաւին... եթէ իրապէս մասնակցէին հաւաքական երգեցողութեան, որ կը կատարուէր թիւ 1 շէնքի առաջին յարկի ընդունարանին մէջ՝ անսայթաք հսկողութեամբը տիկին Գոհարի, որուն կից  երբեմն ալ կը յայտնուէր Մուղեղ Իշխանը  կամ տիկին Եոլանտ Աճեմեանը:

Սկսողը կամ «ձայն տուողը»,− ինչպէս կ’անուանէինք զինք,− կ’ըլլար  մեր ընկերներէն Յովսէփ Էսքիճեանը՝ իր բամբ ու ահարկու ձայնով, ապագայ հանրածանօթ  «երդուեալ թարգման»-ը, եւ միւսները, շատ անհամարձակ ու նօսր մասնակցութեամբ, կը հետեւէին  անոր կամ աւելի ճիշդը հետեւիլ կը ձեւացնէին:

Այս բոլորը  ինծի, բայց նաեւ, կ’ենթադրեմ,   Ազգային վարժարաններէ նոր եկողներուն բոլորովին խորթ ու անբացատրելի էին: Սակայն ժամանակի թաւալքին հետ, կրնամ ըսել շատ շուտ, սկսաւ քակուիլ կծիկը եւ վերահասու դարձանք իրողութեան:

                                                              *    *    *

Լեւոն Շանթ, որ մեռած էր  մօտաւորապէս տարիուկէս առաջ,  իր օրերուն ամէն աղօթք, ինչպէս նաեւ եկեղեցիի ու կրօնի առնչուած ամէն ակնարկ եւ ուսմունք  խստիւ խափանած, արգիլած էր իր հաստատած  դպրոցին մէջ: Նիւթապաշտ (matérialiste) վարդապետութեան ջերմ հետեւորդ՝ իրեն համար Աստուած-մաստուած նշանակութիւն  ունեցած  չէր. այս ոգիով թրծուած ու կրթուած էին 20 սերունդներ: Իր մահէն ետք է միայն, Սիմոն Վրացեանի օրերուն, որ տնօրէնութիւնը երկչոտ վերադարձ մը կը փորձէր կատարել դէպի մեր ազգային  եկեղեցւոյ  աւանդոյթները:

Մուշեղ Իշխան ամէն վերամուտին յաջորդող օրերուն հերթով կը մտնէր դասարան առ դասարան, ձեռքին «Առաւօտ լուսոյ»-ի եւ «Հայր մեր»-ի գրաւոր բնագրերը,− որովհետեւ ինք եւս  անգիր չէր ճանչնար զանոնք,− ու կը գրէր գրատախտակին վրայ՝ «ասոնք գոց պէտք է սորվիք» մռթմռթալով  քիթին տակէն եւ պարտականութիւն մը կատարած ըլլալու  յաւակնութեամբ՝ առանց մասնաւոր կառչելու իր թելադրանքի ոգիին ու տառին: 

 Իսկ տարին մէկ անգամ միայն աշակերտները փոքրիկ խումբերով եւ ուսուցիչի մը առաջնորդութեամբ Սուրբ Նշան մայր եկեղեցի կը տարուէին՝ Արեւագալի առաւօտեան արարողութեան ներկայ գտնուելու եւ հաղորդուելու համար անկէ:

Աշակերտները երկինքի արքայութեան  արժանացնելու երրորդ եւ գերագոյն ճիգով մը՝ աւարտական դասարանին կ’ուսուցուէր Օրմանեանի «Հայ եկեղեցին», որ կ’աւանդէր   Կիլիկեան աթոռէն  միաբան մը եւ որմէ... ոչինչ կը հասկնայինք:  

Այսքանով ալ ապագայ ճեմարանականը իր հայ քրիստոնեայի բոլոր պարտքերը վճարած եւ հոգին փրկած ըլլալու ըլլալու   խոր գոհունակութիւնը կ’ունենար՝ առանց այնուհետեւ բան մը աւելցնելու  ստացածին վրայ,  եւ   համոզուած, որ երկինքի դռները իր առջեւ լայն բացուած պիտի գտնէ «ի գոչման փողոյն Գաբրիէլի», եւ պիտի  երթայ բազմելու «աջակողմեանն օթեաց դասի»:  

armenag@gmail.com                                                                     

 

Is this how this grave matter will be reported?

 Vahe H. Apelian

Let us face it, we are a captive nation. Seven individuals who played decisive roles in our latest history were abducted and taken as prisoners to Baku. In alphabetical listing they are the following: Davit Babayan – former Minister of Foreign Affairs of Artsakh, Arkady Ghukasyan – former president of Artsakh Republic, Arayik Harutyunyan – former president of Artsakh Republic, Davit Ishkhanyan – chairman of the National Assembly of Artsakh Republic, Davit Manukyan – former deputy commander of the Artsakh Armed Forces, general, Levon Mnatsakanyan – former commander of the Defense Forces, general, Bako Sahakyan – former president of Artsakh Republic, Ruben Vardanyan – former State Minister of Artsakh Republic. 

On October 20, 2023, I read in Horizon Weekly a report about one of them, Tavit Ishkhanian. I translated the report. This is what the newspaper had reported. (I have attached the original report below).

“Artsakh NA Speaker Tavit Ishkhanian, who is being held captive in Baku, has already contacted his family in Yerevan twice, and also managed to congratulate his grandson on his birthday. His family members mentioned this in an interview with MediaHub.

The son, Armen, said that during the call, his father assured him that he was fine. And a few days ago, photos and medical data were transferred to the family through the RA (Republic of Armenia) representative at the ECtHR (European Court of Human Rights).

Armen also informed that the family does not lose optimism regarding Davit Ishkhanian's return.

It should be noted that along with the former presidents of Artsakh, Arkady Ghukasian and Bako Sahakian, Davit Ishkhanian, who assumed the position of NA Speaker on August 7, 2023, was illegally arrested from Stepanakert on October 3 and moved to Baku.”

Is this something newsworthy? What is a reader going to take from this report?  Is the adequate medical care Tavit Ishkhanian receives as a detained prisoner news worthy? Is it not understood that prisoners should receive adequate medical care and not be deprived communicating with their families? Why is Tavit Iskhanian singled out? Is it because he is a member of ARF and Horizon Weekly is owned by ARF in Canada, so Horizon Weekly does not need to report on the medical care the other  abducted Artsakh officials receive? Should the reader be grateful to Horizon Weekly’s editor for the reminding the readers, at the end of the report, that three other former Artsakh presidents are also detained along with Tavit Ishkhanian? But it appears that  the three more who are also detained, are insignificant to list them by name.

Anyone who happens to read this blog, and has interest in this issue, please rebut me as to why I should not feel revulsion at such a shallow reporting of such a grave matter that has taken the Armenian nation captive in plain view and will keep the nation captive as long as the abducted Artsakh officials remain in prison.

It is high time that the traditional diaspora and the Diaspora as a whole and the three traditional political parties, along any other organization in the Diaspora, work hand in hand with the government of Armenia. We are now at our last leg and risk of being amputated. I know no other organization that does lobbying in the United States for its nation,  and is not supported and directed by the government of that country, save the Armenians. Do you know of any organization that lobbies in U.S. for the interest of its nation but is not led or sanctioned by that nation’s state? Not only our lobbying organization - I have ANCA in mind - feels that it is not accountable to the government of Armenia but pits itself against the government the citizens of Armenia have elected.   

My gut feeling is that Azerbaijan will detain these prisoners for life. They are pawns. They are caged birds, if you will, who are kept at the pleasure of its captor. Anything that we do, need to be directed at facilitating the transfer of these abducted Armenians to the government of Armenia and that can only be achieved in coordination with the Republic of Armenia. Otherwise, all that ANCA, Armenian Assembly or any such Armenian organizations do, ostensibly representing the interest of the Armenian nation, is futile. In fact, their actions may be detrimental to the  the fate of the seven who have been detained. 

Բնագիրը

«Պաքուում գերութեան մէջ պահուող Արցախի ԱԺ նախագահ Դաւիթ Իշխանեանն արդէն 2 անգամ կապ է հաստատել Երեւանում գտնուող ընտանիքի հետ, նաեւ հասցրել է շնորհաւորել թոռան ծննդեան տարեդարձը։ Այս մասին MediaHub-ի հետ զրոյցում նշեցին նրա ընտանիքի անդամները։

Որդին՝ Արմէնն ասաց, որ կապի ընթացքում հայրը հաւաստիացրել է, որ լաւ է։ Իսկ օրեր առաջ ՄԻԵԴ֊-ում (Մարդկային Իրաւունքներու Եւրոպական Դատարան) ՀՀ ներկայացուցչի միջոցով լուսանկարներ ու բժշկական տուեալներ են փոխանցել ընտանիքին։

Արմէնը նաեւ տեղեկացրեց, որ ընտանիքը չի կորցնում Դաւիթ Իշխանեանի վերադարձի մասով լաւատեսութիւնը։

Նշենք, որ Արցախի նախկին նախագահներ՝ Արկադի Ղուկասեանի եւ Բակօ Սահակեանի հետ, Հոկտեմբերի 3-ին Ստեփանակերտից ապօրինի ձերբակալուել ու Պաքու է տեղափոխուել նաեւ Դաւիթ Իշխանեանը, ով ԱԺ նախագահի պաշտօնը ստաձնել էր 2023 թուականի Օգոստոսի 7-ին»։

In tribute to Lisa Schombert

 Vahe H. Apelian

Lisa Schubert 

Lisa Schombert broke to her friends, the news of the passing away of her biological mother Ronni Veronica Safrasian on October 12, 2023, in San Bernardino, California. She was Taniel Varoujan’s granddaughter.

During the last weeks of her life Ronni was under medical care and under supervision of her only surviving daughter Lisa, whom her mother had given away for adoption in her infancy. When Lisa turned eighteen, her adoptive parents, per the will they had stipulated upon adopting her, introduced Lisa to her biological mother Veronica Ronni Safrasian and her maternal side of the family. It was then that Lisa found out that she has a biological mother and also had a s sister who had died in infancy before Lisa’s was born. 

Ronni Veronica Safrasian, Taniel Varoujan's granddaughter (1962)

Veronica Ronni Safrasian was born in 1945. It appears that her mother Veronica named her daughter Veronica as well, to perpetuate the name her father Taniel Varoujan liked and named her. But it appears that her daughter Veronica was mostly known as Ronni. The records posted in the internet show, on April 23, 2014, Veronica applied to officially adopt the name Ronni.

 Ronni Veronica Safrasian, Lisa’s mother,  was thus the granddaughter of Taniel Varoujan, and the daughter  of Taniel Varoujan’s daughter Veronica whom the eminent poet Taniel Varoujan affectionally called Varoujnag and had a poem dedicated to her titled “Varoujnagis – To My Varoujnag”.  The eminent literary critic Hagop Oshagan has said that one has to read that poem to appreciate what fatherhood is all about and considered the poem one of the best literary pieces in Armenian poetry.

Ronni Safrasian was the inheritor of a legacy that reverberates to this day, although I am not sure if she realized that.

A little bit of Ronni’s maternal side of family background.

On August 15, 1910, after a romantic prelude, Ronni’s maternal grandfather Taniel Varoujan married her already betrothed student. On June 7, 1911, a daughter was born to Taniel Varoujan ((Tchiboukerian) and his wife Araxi (Tashjian) in Perkenik, a village of Sebastia. They named her Veronica. They would also have two son.

After Taniel Varoujan’s was brutally killed as another martyr of the Armenian genocide, his widow Araxi left Istanbul with her daughter Vernoica and her sons Hayk and Armen and settled in the United States. Veronica married artist Joseph Safrasian and lived in New York for the rest of her life and remained active in the Armenian community. In fact, it is reported that at a literally function Veronica read her father’s poem – “Varoujnagis” – which her father had dedicated to her.

Taniel Varoujan was martyred in 1915 at the age of thirty-one. “As a consolation, Varoujan's three children had long lives. The eldest son, Armen, lived for 83 years. He died in 1995 and was buried in Honolulu, Hawaii where he had moved.  The youngest son Hayk, who was born in Istanbul on the day of his father's death, died in 2002 at the age of 87 and was buried in Fresno, where he lived. 

As a further consolation, God bestowed a long life to his beloved daughter, Taniel Varoujan’s Varoujnag. Veronika Varoujan-Safrasian, who died at the age of 97, on February 26, 2009 in Purdys, New York. Veronica's biography is summarized in the cemetery of the nearby town of Mahopac” (translated from an in Arevelk.am, on 13/09/2019 by Seyran Krikorian – Սեյրան Գրիգորեան).

Taniel Varoujan's widow Araxi and their children 
Veronica, Armen, Hayk

Taniel Varoujan’s granddaughter Ronni Safrasian was 78 years old when she passed away on October 12, 2023, leaving behind her only daughter Lisa Schombert, whom, as noted, she had given for adoption as an infant. Ronni remained under Lisa’s supportive care during the last weeks of her life.

Mother Ronni and daughter Lisa relations were tumultuous as adoptive child’s relationship with the biological parents often are. But Lisa penned her appreciative lasting tribute to her mother and wrote on her Facebook page.

“Dear Ronni,

I acknowledge all of what you had to weigh and that the decision you made was pure, out of love, and made in order to give me the best chance at the best life possible. I’ve had admiration and respect in multitudes for it. But I had no choice other than to accept and forgive since the day I was born. As I got old enough to decide for myself, I still chose to accept and forgive. The moment I was given a chance to meet you, I chose to accept your presence in my life. Eventually, I chose to give you pieces of myself, and finally, I even chose to give you, my trust.  

The road was bumpy, it was worth it.

Thank you for giving me life.

Rest in peace. The pain and struggle are over….you are healed…you are reunited with my sister and family.

My love to you.

Lisa”

Lisa Schubert (far left) with her maternal grandmother Veronica Safrasian and a cousin.

Lisa Schombert has a son - Daniel Murphy – whom she has named after his great-grandfather Taniel Varoujan. Lisa is also the proud grandmother of two grandsons.

Thank you, Lisa for sharing your life’s story to your friends and in doing so perpetuated the legacy of your Armenian maternal side of the family, although as you write, “the road was bumpy”, but you lovingly note that “it was worth it.”

May your mother rest in peace and may you find comfort and solace in the the care your provided to your biological mother Ronni Veronica Safrasian, during the last weeks of her life.

Որբանոցը որ Կաթողիկոսարան Դարձաւ

The orphanage that became Catholicosate Seat (http://vhapelian.blogspot.com/2019/04/once-american-orphanage-now.html)

 Ներփակ պատմական ակնարկը ընդօրինակած եմ «Կաթողիկոսութիւն Հայոց Մեծի Sանն Կիլիկիոյ – The Armenian Catholicosate of Cilicia” երկլեզուանի գիրքէն։ Գիրքը  հրատարակուած կը թուի ըլլալ 1950-ական թուականներուն, Կաթողիկոսարանին եւ Դպրեվանքին ի նպաստ հանգանակութեան համար։ Վահէ Յ Աբէլիան

 

«1921-ին, հայկական ջարդերէն եւ Կիլիկիոյ պարպումէն ետք, Սահակ Կաթողիկոս իր հոտի բեկորներուն հետ, շուրջ 200,000 հոգի ապաստանեցաւ Սուրիա։ Նորին Վեհափառութիւնը մինչեւ 1930 մնաց ասդանտական. Միջոցներ իսկ չունեցաւ ի գլուխ հանելու իր ժողովուրդին կրօնական դաստիարակութիւնը։

Ամերիկայի Մերձաւոր Արեւելքի Նպաստամացոյց Ընկերութիւնը, որ Սուրիոյ եւ Լիբանանի հայ գաղթականներուն տեղաւորման կ՚օգնէր, 1922-էն ի վեր, հայ որբերու համար որբանոց մը բացած էր Անթիլիասի մէջ։ Անթիլիաս գիւղ մըն է եւ Պէյրութէն մօտ վեց մղոն հեռաւորութեան վրայ կը գըտնուի։ Այս որբանոցը իր շէնքերով 1928-էն ի վեր պարպուած էր։ Վեհաբառ Հայրապետին խնդրանքին վրայ՝ Նպաստամացոյցի վարչութիւնը ոբանոցը իր տրամադրութեան տակ դրաւ, հինգ տարուան պայմանաժամով, իբր Կաթողիկոսարան եւ Դպրեվանք գործածուելու եւ Մերձաւոր Արեւելքի հայերուն կրթական մշակներ – եկեղեցականներ եւ ուսուցիչներ – պատրաստելու համար։ Նպաստամացոյցին վարչութիւնը Դպրեվանքի նիւթական ապահովութեան համար տարեկան վեց հազարէն եօթը հազար տոլար յատկացում մըն ալ ըրաւ. Իսկ հայ բարերարներ հինգ հազար տոլար։

ՍահակԿաթողիկոս բեմերը կազմակերպելու եւ Դպրեվանք մը հիմնելու համար հրաւիրեց Տ. Բաբգէն Եպիսկոպոս Կիւլէսէրեանը իրբր Աթոռակից եւ Ամերիկայէն՝ Տ. Շահէ Ծ. Վարդապետ Գասպարեանը իբր տեսուչ Դպրեվանուց։  Հետագայ տարիներուն այս երկու գիտուն եւ մեծ կղերականները Կաթողիկոսարանի եւ Դպրեվանքի հոգին եւ սիւները հանդիսացան։

1930 Հոկտ. 12-ին, Ս. Պատարագի մատուցումէն յետոյ Դպրեվանքը պաշտօնապէս բացուեցաւ. Դասաւվանդութիւններ սկսան յաջորդ օրն իսկ 38 աշակերտներով։

Հնգամեայ պայմանաժամի լռումէն յետոյ, Նպաստամացոյցը դադրեցուց իր տարեկան օժամդակութիւնը եւ Պպրեվանքի նիւթական տնտեսութիւնը կախեալ մնաց միայն Ս. Աթոռի վտիտ պիւտտեէն։ Ուսանողներու թիւը 42-45-էն, 20-22-ի իջաւ։

Դժբախտաբար, 1935 Նոյեմբերին, Դպրեվանքի վերատեսուչ Շահէ Սրբազանը վախճանեցաւ, քանի մը ամիս ետք ալ կորսնցուց Աթռռակից Բաբգէն Եպիսկոպոսը։ երկուքին մահը ծանր հարուած մը եղաւ «նորաբողբոջ» Դպրեվանքին եւ Ս. Աթոռին։ Ութսումեայ ալեփառ Վեհը սակայն չյուսահատեցաւ։ Ան Կաթողիկոսութեան փոխանորդ նշանակեց Պետրոս Արքեպ. Սարաճեանը, որ մասնաւոր հանգանակութեան ձեռնարկեց Անթիլիայի կալուածը գնելու եւ Դպրեվանքն ու Աթոռը նիւթապէս ապահովելու։ Շատեր պատասխանեցին կոչին։ Գահիրիյն Տէր եւ Տիկ. Մաթիլտ Գայըգճեանները։ Ամերիկեան Նպաստացոյցին չորս հազար Անգլիական ոսկիի գնեցին Անթիլիասի կալուածը եւ նուիրեցին Կաթողիկոսարանին։ Երեսուն հազար տոլար ալ ժողովրդային հանգանակութիւնէն գոյացաւ։  Այս գումարով կառուցուեցան Վեհարանի եւ Դպրեվանքի շէնքերը։

1943 Մային 10-ին, Ամերիկահայոց Առաջնորդ Տ. Գարեգին Արքեպս. Յովսէփեան, Մեծն Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոս ընտրուեցաւ։ Իր Անթիլիաս մեկնումէն առաջ Միացեալ Նահանգած եւ Եգիպտոսի մէջ իր քահանայութեան եւ գրական գործունէութեան յիսնամեակ Յոբելեանը տօնուեցաւ, որմէ գոյացած գումարը, մօտ հարիւր հազար տոլարՎեհը ամբողջութեամբ Ս. Աթոռի կարիքներուն յատկացուց։  Դպրեվանքիս ուոսուցչական կազմը նոր եւ աւելի կարող ուսուցիչներով զօրացուց։ Աշակերտներու թիւը 22-էն 43-ի բարձրացաւ։ Դպրեվանքի տեսուչ նշանակուեցաւ Տ. Դերենիկ Վարդապետ։

Անթիլիաս, երբեմնի որբանոցը, այժմ կեդրոնն է ուսումի եւ գիտութեան։ Ասկսած է արդէն արդիւնաւոերլ եւ  Հայութեան անդաստանը։  Այս Դպրեվանքը ճշմարտապէս կոչուած է Հայկական ամենէն լաւ կրթական հաստատութիւնը Մերձաւոր Արեւելքի մէջ։

ԴՊՐԵՎԱՆՔ

Դպրեվանքը Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան թեմերուն կրօնական եւ ազգային դաստիարակութեան կեդրոնն է։ Անոր նպատակն է հաւատքով, տեսիլքոձ եւ գիտութեամբ լեցուած եկեղեցականներ եւ ուսուցիչներ պատրաստել ծառայելու համար Հայաստանեայց Ս. Եկեղեցիին եւ հայ ժողովուրդին։

Ներկայիս Դպրեվանքը ունի 38 աշակերտ։ 1948 Հոկտեմբեր ուսանողութեան թիւը պիտի բարձրանայ 55-ի։ Արտասահմանի միակ կրթական հաստատութիւնն է որ ունի լաւագոյն ուսուցչական կազմը, բաղկացա տասնմէկ հոգիներէ։ Տեսուչն է Տ. Դերենիկ Եպիսկոպոս։

Դպրեվանքը երկու բաժին ունի.

Ժառանգաւորաց Բաժին. Ասիկա կը բաղկանայ երկրորդական ուսմանց քառամեայ ընթացքէ մը։ Աւանդուած գլխաւոր առարկաններն ես – Լեզուներ եւ դպրութիւն, ուոողութիւն, գիտութիւն եւ պատմական ուսմունք։

Ընծայարանի Բաժին. Ասիկայ կը բաղկանայ կրօնական եւ իմաստասիրական ուսմանց եռամեայ ընթացքէ մը։

Դպրեվանքը մարմնակրթութեան ալ կարեւորութիւն կ՚ընծայ։ Աշակերտները կը խաղան վոլի պոլ, պասքէթ պոլ, թենիս եւ տաք եղանակին ծով կ՚երթան լողալու։ Անոնք դասարանային աշխատանքներէ զատ եկեղեցւոյ վերաբերեալ պարտականութիւններ ալ կը կատարեն։

Ս.ԳՐԻԳՈՐ ԼՈՒՍԱՒՈՐԻՉ ԵԿԵՂԵՑԻ

Կաթողիսորանի այս Մայր Տաճարը կառուցուեցաւ 1938 – 40 տարիներուն, անծանօթ հայ բարերարի մը նուիրատուութեամբ որուն անունը – Սարգիս Գնաճեան, Կ. Պոլսէն – իր մահէն ետք միայն իր որդւոյն միջոցաւ յայտնուեցաւ։ Գեղակերտ հսկայ տաճար մըն է, Լիբանանի լաւագոյն կրօնական կոթողներէն մին, հայ անուան պատիւ բերող։

         ՆԱՀԱՏԱԿԱՑ ՅՈՒՇԱՐՁԱՆ

Այս յուշարձանը նուիրուած է միլիոնաւոր այն անմեղ հայերու յաւերժական յիշատակին, որոնք Համաշխրհային Առաջին  Պատերամի ընթացքին թուրքերու կողմէ վայրագօրէն սպաննուեցան։ Նահատակներուն ոսկորները որոնք Տէր Զօրէն բերուեցան իր տես դրուած են Յուշարձանին մէջ։ Գմբեթէն մշտավառ կանթեղ մը կախ՝ իրբ խորհրդանշան Երկնային Լոյսին իր տմոյն զոլքը կը ձգէ անոնց վրայ։ Ամէն տարի Ապրիլ 24 -ին Մեծ Եղեռնի զոհերուն համար հոգեհանստեան մասնաւոր պատարաք կը մատուցուի Մատուռ-Յուշարձանին մէջ։

ՏՊԱՐԱՆ

Աթոռը ունի տպարան, ուր զանազան կրօնական, դաստիարակչական, ուսումնասիրական եւ գրական, ու նաեւ «Հասկ» Կաթողիկոսութեան պաշտօնagan ամսաթերթը, կը հրատարակուի։

ՄԱՏԵՆԱԴԱՐԱՆ

Մատենադարանը կը պարունակէ մօտ ութը հազար թուագրուած գիրքե եւ երէք հազար   պրոշիւրներ։ Ունի փոքրիկ ձեռագրատուն մը։

ՇՐՋԱՆԱՒԱՐՏՆԵՐ

Դպրեվանքը ազգին տուած է 20  եկեղեցական, 12 ուսուցիչ։ Անոնք ներկայիս Սուրիոյ, Լիբանանի, Պաղեստինի, Կիպրոսի, Հայաստանի, Միացեալ Նահանգաց զանազան թեմերու, հաստատութիւններու եւ դպրոցներու մէջ կը ծառայեն որպէս Առաջնորդ, տնօրէն, դպրապետ եւ ուսուցիչ։ Շրջանաւարտներէն ոմանք եւրոպական եւ ամերիկեան համալսարաններ կը ղրկուին բարձրագոյն ուոսւմ ստանալու եւ արեւմտեան խորհողութեան ծանօթանալու համար։ Շրջանաւարտները իրենց վերադարձին դաստիարակչական գործի կը նուիրուին։

Ծանօթ -Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութիւնը ունի չորս թեմեր, Հալէպ, Լիբանան, Դամասկոս եւ Կիպրոս։ Թեմերու թիւն է 160,000։ Ժողովուրդը նիւթապէս խեղճ է, մանաւանդ Պաղեստինի ներկայ քաղաքական շփոթ կացութեան պատճառաւ։

ԸՐԷ ԿՏԱԿԴ, ՆՈՒԻՐԱՏՈՒՈՒԹԻՆԴ ԿԻԼԻԿԻՈՅ ԱԹՈՌԻՆ

Ըրէ կտակդ, նուիրատուութիւնդ դիմելով Գահակալին Անթիլեաս, Լիբանան եւ կան անոր կողմէ կազմուած Կիլիկեան Մութեան։