Mon Camarade, My comrade, Ungers (ընկերս)

The other day I read Norair Eblighatian’s article in the Armenian Weekly remembering Haroutiun Kurkjian.  Norair ended his article saying: “On a final note, as I was typing these lines, I realized that I was murmuring a song by Charles Aznavour called “Camarade.” Rest in peace, unger Haroutiun.” Vahe H Apelian

In a broad sense, we have two terms for a companion in Armenian, “paregam” and “unger”. A “paregam” is translated as friend.  We qualify a “paregam” as a “true friend”, a “close friend”, a “sincere friend”, or a “faithful friend”, “intimate friend”. An “unger”, again in broad sense, is a close, sincere, faithful, intimate friend. The person is a comrade, an “unger” in masculine or an “ungeruhi”..

Armenian conversing in English, I have no recollection at this moment having heard a person refer to his friend as my “paregam”. Instead, we use the term “friend” liberally and extensively. But when it comes to the term “comrade”, we shy from using it. Instead of comrade, we have popularized the term “unger” and “ungeruhi”.  

The term “comrade”, in the English language appears to have acquired a communist connotation. I am not sure if that is the case in French, whether “camarade” has also communist connotation. “Mon Camarade”, “My Comrate”, “Ungers”, is one of Charles Aznavour’s old songs. It is estimated to have been written in 1970’s, but it is not as commonly known, although some claim that it is one his most profound songs. The song is about camaradeship forged in battle that subsequently evolved. 

The song appears to have resurfaced after Charles Aznavour’s death. I attached its original lyrics and its translation into English. 

Mon Camarade by Charles Aznavour
Camarade Tu étais mon seul ami, mon camarade Tous les deux nous avons fait des barricades Les maquis, les commandos, les embuscades	Comrade You were my only friend, my comrade We both made the barricades The maquis, the commandos, the ambushes
Camarade Un dimanche en défilant à la parade Je t'ai vu soudain là-bas sur une estrade Tu étais visiblement monté en grade Mon camarade	Comrade One Sunday while marching in the parade I suddenly saw you there on a platform You had obviously moved up in rank My comrade
Camarade Les plus grands venaient te donner l'accolade Ce n'était que mains serrées et embrassades Ça donnait une impression de mascarade Mon camarade	Comrade The highest officers came to give you accolades It was nothing but handshaking and backslapping [It gave an impression of a mascarade My comrade
Camarade Moi ici j'ai pris mon parti des brimades Nous dormons tout habillés, les nuits sont froides L'important c'est de ne pas tomber malade Mon camarade	Comrade Here, I've come to terms with the bullying We sleep fully clothed, the nights are cold The important thing is not to fall ill My comrade
Camarade Je ne vois qu'un petit coin de ciel maussade Et les murs qui défieraient toute escalade Ce n'est pas une prison d'où l'on s'évade Mon camarade	Comrade I see only a small patch of gloomy sky And the walls that would defy any climbing It's not a prison that you could escape from My comrade
Camarade Le matin c'est la relève des brigades A midi c'est l'heure de la promenade Et la nuit on fait des rêves d'escapade Mon camarade	Comrade In the morning it's the shift change At noon it’s the time for a walk  And at night we dream of escape My comrade
Camarade J'ai appris qu'ils t'ont donné une ambassade Quelque part à Caracas ou à Belgrade Plus tu montes plus, tu vois, je rétrograde Mon camarade	Comrade I heard they gave you an embassy Somewhere in Caracas or Belgrade The higher you go, the more you see, I'm going down My comrade
Camarade C'est fini j'arrête ici mes jérémiades À bientôt qui sait dans une ou deux décades Et je signe comme au temps de nos gambades Ton Camarade	Comrade It's over, I'll stop my whining here I may see you again, who knows, in one or two decades And I sign off like in the days of our frolics Your Comrade
Tu étais mon seul ami, mon camarade Tous les deux nous avons fait les barricades Les maquis, les commandos, les embuscades Mon camarade.	You were my only friend, my comrade We both made the barricades The maquis, the commandos, the ambushes My comrade.
Maquis – the French resistance movment during German occupation.

I also attached comments and tributes to Aznavour posted in Youtube. These comments were in French. The attachments are the Google’s translation of the comments.

Comments about Charles Aznavour’s song “Mon Camarade”:

                                                ***

Magnificent song that we rarely heard, too bad.

***

Exceptional song by this immense composer-performer Mr. Charles Aznavour ..........

***

Tribute to all the resistance fighters 80 years of the liberation of Paris. Aznavour, we will always love you, RIP COMRADE.

***

The French are proud of Charles Aznavour, they will never forget him. How sad this world has been for the last 10 years; our greatest artists are no longer here.

***

Not one of the best known, but very beautiful song, thank you Mr Charles!!!!!

***

Sad but striking song. Charles Aznavour... for me an Englishman the most beautiful singer of all! R.I.P.

***

Mr Aznavour it would have been an honor for me to be your comrade.

***

MAGNIFICENT SONG. SO TRUE.

***

Not one of the best known, but very beautiful song, thank you Mr Charles!!!!!

***

This song was composed during a concert by Charles in Tours at the Sanitas sports center around 1970 with rhymes in "ade" suggested by the audience. He immediately produced this song, words and music, to a standing ovation from a wild audience. What talent! Who remembers it? What talent!   PS: The original lyrics have since been slightly modified!

***

In the same way that he campaigned against bullfighting, with his song "LE TOREADOR", in the same way that he showed his respect for the homosexual community with "I AM A MAN, OH LIKE THEY SAY", here he committed himself against communism, always without provocation, with careful choice of words and exquisite and relevant rhymes, he was not just a composer, he was a poet!

***

This song is not against communism, but against the dictators who played the card of populism and proximity to gain power and then martyr the same people they called, "comrade" "companion" "citizen"

***

A little-known song by Charles Aznavour and yet the text is magnificent with its rhymes and rhythmic music. Well-done artist!

***

God this song is beautiful. Comrades who are not. Who use others, noble causes to betray their true comrades. Nothing has changed. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ո՞վ է ուսուցիչը

Զուարթ Աբէլեան

Այս հատուածը ընդօրինակաղ եմ Տէկ. Զուարթ Աբէլեանին «Ես եւ Ուսուցչութիւնը» գիրքէն։

Ուսուցչուհին՝ Տէկ. Զուարթ Աբէլեան, իր Շամլեան-Թաթիկեան
Հայ Աւետարանական վարժարանին աշակերտ-աշակերուհիներուն հետ։

Ուսուցչութեան փիլիսոփայութիւնը կը խտանայ աշակերտ անհատին հետ դրական մտածողութեամբ գործակցիլ գիտնալուն մէջ։ Աշակերտ եւ ուսուցիչ զիրար կ՚ամբողջացնեն. Եթէ չկայ աշակերտ, չկայ նաեւ ուսուցիչ։

Աշակերտ անհատը ընդհանրապէս անթափանց մնալու հակում ունի. Խիստ թաքուն։ իր չարութիւնները ընդհանրապէս կը ծառայեն զինք անծանօթ պահելու իր ուսուցիչէն։ Այս պարագան, մերթ, ուսուցիչը անկարող կը դարձնէ ուսուցչութեան արուեստը կիրարկելով՝մշակելու աշակերտ անհատէն ապագայ տիպար հայը, օրինապահ քաղաքացին, իմաստուն առաջնորդը, առաքինի կինը, մեծ գիւտարարը կամ պարկեշտ արհեստաւորը։

Մերթ ուսուցիչը ենթարկուելու է աշակերտինի քմահաճութեան որպէսզի առիթներ ստեղծէ թափանցելու անոր աշխարհին։ Ընդհանրապէս չար չէ աշակերտը՝ այլ չարացած է զինք ճանչնալու անատակ եղողներուն դէմ, ըլլան անոնք ծնողք, ուսուցիչ թէ դասընկեր։ Աշակերտը, ըլլայ ան ընդունակ կամ անընդունակ, կ՚ուզէ իր տեղը ունենալ ուսուցիչին ուշադրութեան մէջ։ Փաստօրէն, յետագային, աշակերտները աւելի պատուած են իրենց ուսուցիչը, քան ուսուցիչները՝ իրենց աշակերտները։

Ուսուցիչը անմատչելի ըլլալու չէ աշակերտին, այսուհետեւ, ան ստեղծելու է այն մտնոլորտը որ աշակերտը իրեն մօտենայ յարգանքի, ակնածանքի ու սիրոյ ուղիէն ընթանալով։

Խիստ խուզարկող է աշակերտ անհանտը։ Ան կը դիտէ, կը պեղէ։ Մեծագոյն դատաւորն է ան։ Շուտ կը ճանչնայ, արագ կը վճռէ։ Ուսուցիչը խիստ զգոյշ ըլլալու է իր կենցաղին, արտայայտութեան մէջ. ունենալու է խնամուած արտաքին, պարզ ու գրաւիչ՝ փոքրերուն մօտ։ Իսկ հասուն աշակերտին մօտ հետզհետէ մշակելու է «Մարդը» արտաքինէն չդատելու «Ծերենցեան» հոգեբանութիւնը։ Եւ վէրջապէս աշակերտը սպասելու է ուսուցիչին ժամանման, ոչ թէ երջանիկ զգալու է որ անոր բացակայութեամբ։

Շատ դժուար արուեստ է ուսուցչութիւնը։ Որպէս պատահական ասպարէզ անոր մօտեցող ուսուցիչը ձախողած է ուշ կամ կանուխ։ Յաջողած ուսուցիչը համբերած է, տառապած է այդ կալուածի առթած ցաւերով. Ինքզինք դիտած է աշակերտին ակնոցէն. ինքնամշակում ըրած է. ինքնաքննադատութիւն ըրած է. իր կենցաղին ու մտածելակերպին մէջ բարեփոփումներ կատարած է։ Ջանացած է ըլլալ զուսպ, անաչառ, անկողմնակալ, ուղիղ, վստահելի  եւ գանտնապահ։

Եւ վէրջապէս իրաւ ուսուցիչը (Օշականեան իմացումով) կերտուած է իր եւ աշակերտին համագործակցական մշակումով։

«Նոր Կենաք» Շաբաթաթերթ

Մարտ 7, 1996

 

 

 

 

Ձեր նամակները ուրախացուցին զիս

“Սիրելի Վահէ, մտիր «Սփիւռք»ի այս թիւը – 13 ՕԳՈՍՏՈՍԻ 1967 Թ. ՏԱՐԻ ԹԻՒ 33 - կարդայ էջ 3-ի վրայ Արամ Հայկազի նամակը: - http://tert.nla.am/archive/NLA%20TERT/Spyurk/1967/1967%2833%29.pdf  - Սասուն Սիմոնեան, 2.10.2024

Շամլեան-Թաթիկեան դպրոցին հաւաքական նկար մը
Աջին Տիկ. Զուարթ Աբէլեան, պրն, տնորէն Սարգիսեանին հետ
Շնորհակալութեամբ Varoujan Jacob  Bedros

Նամակը

Պէյրութի Հայ Աւետարանական Շամլեան-Թաթիկեան վարժարանի 6րդ Դասարանի ուսանողներուն եւ ուսանողուհիներուն։

Սիրելի բալիկներ

Առջի օր նամակատան ցրուիչը ծանր ծրար մը բերաւ ինծի։ Նայեցայ ղրկողին հասցէն։ Տիկ. Զ. Աբէլեան. հաւանաբար գրքոյկ մըն է ըսի մէջինը՝ քանի որ յաճախ աշխարհի չորս կողմերէն, կը ստանամ գըրքոյկներ՝ ու մեծածաւալ հատորներ երբեմն ալ։ Մեծ եղաւ զարմանքս երբ մէջը գտայ բազմաթիւ նամակներ, թերեւս տասը հատ։ Կարդացի հետաքրքրութեամբ ու յուզումով։ Բալիկներ, ես ձեզի ի՞նչ ըրած էի որ զիս լացուցիք։ Սխալ չհասկնաք. Արցուքները երկու տեսակ են, թէ՛ ցաւի արցունք կայ եւ թէ՛ ուրախութեան։ Երբ քիչ մըն ալ մեծնաք ու դպրոցէն դուրս գալով կեանքի յորձանքին մէջ մտնէք, անձնական փորձառութեամբ պիտի ստուգէք այդ բանը։ Ես կը մաղթեմ որ ձեր ուրախութեան արձունքը ըլլայ շատ եւ միւսը՝ նուազ։ Ալ ըսելու հարկ կա՞յ որ ձեր նամակները ուրախացուցին զիս։ Ուրախացայ բազմաթիւ պատճառներով, ուրախացայ որ հայու զգացումը զորեղ է ձեր մէջ, ուրախացայ որ յարգանք ունիք ձեր ուսուցչուհիին հանդէպ. Ուրախացայ որ իմ գրութիւններս հաճելի եւ հետաքրքրական կը գտնէք. Ըսել է թէ գրքերս սերունդ մը եւս պիտի ապրին՝ փոխանակ գրադարաններու փոշիներուն մէջ խեղդուելու։ Որովհետեւ, բալիկներ, իրաւ կ՚ըսեմ, կան գրքեր, որոնք, իրենց տէրերու, այսինքն անոնց գրողներու մահէն առաջ մեռած են. Չե՛ն կարդացուիր։

Յուզուեցայ որ նաեւ Համաստեղի մասին ձեր յայտնած զգացումներուն տեղեկանալով։ Իր մահէն առաջ, երեք օր, Գանատայի Մոնթրէալ քաղաքին մէջ միասին էինք ու ինչե՛ր, ինչե՛ր խօսեցանք։ Որքա՜ն ուրախ պիտի ըլլար ինծի պէս, եթէ ողջ ըլլար ու ձեր՝ իր ու իր գրականութեան մասին գրածները փոխանակէի իրեն։  Այս բոլորին մէջ մխիթարանականը այն է որ իր նմանները չեն մեռնիր, կը բացակային, բայց իրենց վաստակով, իրենց գործերով կ՚ապրին. բաւ է որ Ձեր նման հայորդիներ հաւատարին մնան ցեղի ձայնին։

Օր մը շատ երջանիկ պիտի ըլլամ եթէ անձնապէս հանդիպիմ ձեզի որ ձեռքս դրած ձեր գլխին, օրհնեմ ձեզ՝ թէեւ կրօնաւոր չեմ։ Օրհնեմ ձեզ՝ որովհետեւ վաղուան մեր փառքերուն եւ յաղթանակներուն կերտիչները պիտի ըլլաք։ Մի մոռնաք թէ դուք մեր ցեղին «վաղն» էք, ապագան, ու ձեր ձեռքն է ազգին ճակատագիրը։ Քանի՜դար է, քանի՜ ոսոխ մեր կրնակը գետին բերել աշխատեցան, բայց իրենք անհետացան պատմութեան մէջ միայն անուն մը ձգելով. Մինչ մենք կանք՝ եւ վաղը նորէն պիտի ըլլանք։ Գիտէ՞ք ինչու։ Որովհետեւ մշակոյթ ունինք, ունեցած ենք։

Անգամ մը դարեր առաջ, երբ Հայաստանը բարբարոսներու արշաւանքին էր ենթարկուած ու ժողովուրդը կը փախէր ահաբեկ, գիտէ՞ք ինչ առին միասին -Մուշի Առաքելոց վանքին քանդակազարդ դուռը՝ ու ՃԱՌԸՆՏԻՐ կոչուող մագաղաթեայ դռան մեծութեամբ հատոր մը։ Ու որովհետեւ քառասուն եզան կաշիի չափ ծանր էր, կիսեցին ու կէսը թաղեցին՝ որ թշնամիին ձեռքը չանցնի. եւ միւս կէսը շալկելով փախցուցին ու ազատեցին. վէրջը միւս կէսն ալ գտան ու այսօր ան Հայաստանի Ս. Մեսրոպ անուան մատենադարանն է։ Քանի որ խօսքը եկաւ սուրբ բառերու շուրջ, այդ թոնով ալ շարունակենք։ Դուք գիտէք թէ Սբ. Գիրքը գրուած է յունարէն ու Սբ. Մեսրոպ հայ գրելու գիւտը ընելէն վերջն էր իր ան՝ ու իր աշակերտները զայն հայերէն թարգմանեցին։ Հրաշալին այն է որ մենք ամենէն առաջիններէն մէկը եղանք զայն թագմանողներուն մէջ։ Մտիք ըրէք։

Սփիւռք» – 13 ՕԳՈՍՏՈՍԻ 1967 Թ. ՏԱՐԻ ԹԻՒ 33, էջ 3,
 Արամ Հայկազի նկարը

Մենք Սբ. Գիրքը թարգմանեցինք 434 ին, Քրիստոսի ծնունդէն մօտ 4 դար վերջ։

Ալաւները 870ին, մեզմէ 436 տարի եսք։

Անգլիացիները 1382ին, մեզմէ 948 տարի ետք։

Գերմանները 1534ին, 1100 տարի ետք։

Ուրիշներ ինչ կուզեն թող ըսեն, մենք իրաւունք ունինք մեր մշակոյթով հպարտ ըլլալու։ Մշակոյթն է որ ազգերը կ՚ընէ յաւիտենական ու մեծ։ Ու մենք մեծ ենք մշակոյթով։ Ու որպէսզի մնանք միշտ մեծ, բալիկներ դուք պէտք է լաւ սորվիք ու լաւ սիրէք ձեր ազգն ու հայրենիքը։ Երբ վերլուծէք թէ ի՞նչ է ազգը կամ ի՞նչ է հայրենիքը, պիտի տեսնէք որ զանոնք սիրելը այնքան դժուար բան չէ։ Ազգը ընտանիքին ընդլայնումն է ու հայրենիքը ընտանիքի անդամներուն բնակավայրը, տունը։ Ո՞վ չուզեր իր ընտանիքին ու անոր շահերուն ծառայել։ Ուրեմն դուք աթ առաջադրեցէք լաւ սորվիլ ու ծառայել ՀԱՅՐԵՆԻՔԻՆ։

Ջերմ սիրով կը համբուրեմ բոլորդ

ԱՐԱՄ ՀԱՅԿԱԶ

Մայիս 11, 1967

Նիւ Եորք

 

 

 

Honing his Armenian was for the golden-haired girl’s sake.

Բնագիրը կցուած է։ Ara Mekhsian posted a heart wrenching and yet heart warming piece on his Facebook page titling it “My Friends Roupen and the Golden-Haired Girl” (Ընկերս՝ Ռուբէնը եւ ոսկեվարս աղջիկը). The piece reflects the times. I took the liberty of changing the title. Ara Mekhsian is a superbly expressive writer to claim this abridged translation does justice to the original. Nonetheless here goes my translation. Vahe H Apelian

Ara Mekhsian and his friends in Aleppo.
The first on the left was my late brother-in-law Krikor Hovsepian

Roupen was a handsome young man. With his blond, and abundant thick hair, bright and charming eyes, attractive face, he could compete with any Hollywood star. After finishing the primary school, because of his family’s financial modest means, instead of continuing his education, he started apparenticing in a furniture workshop of a well-known Armenian craftsman. With his innate artistic skills, and endowment of an artist’s imagination, and his innate skills for craftsmanship, not even three or four years in the craft, Roupen already enjoyed the reputation of a skilled craftsman in the Armenian-inhabited neighberhoods of Nor Giugh, Suleimaniya, Azizia and beyond in the city of Aleppo.

Roupen was one of my childhood friends.  He spent the evenings designing new types of furniture, as well as drawing portraits of family members and friends. One day he told me that he decided to temporarily put aside his interests in order to focus on honing his Armenian language skills and improving his knowledge of Armenian literature. He said that he chose me as his teacher. It was impossible to refuse my friend. I, who had barely begun to learn the nuances of our language, felt as if I had to take for a companion a young man of my age, in whom a dormant love for his native language was lately blossoming. We agreed on two evenings, including Saturday evenings, to "walk...in endless ways" in "the remnant palaces and ever green gardens of our language," and together “travel with unbound zest” onto our mother tongue and its literature. Nevertheless, I tried to convince him not to completely ignore his talent for designing new types of furniture. But he remained adamant about his decision to focus only on Armenian for some time.

After several months, Roupen, who was indifferent to Armenian in preschool, learned the rules of grammar well enough to start writing short stories and poems. At the same time, he memorized a bouquet of poems, including the few excerpts from the poems of the prince of Western Armenian poetry, Vahan Tekeyan, I quoted above. Among others, Roupen also memorized the Hovhannes Toumanian’s famed poem "Anoush", turned into the famed opera. He used to recite it at our social gatherings. We would listen to Roupen's recitations with great interest and encourage him to continue his Armenian lessons and expand the list of his recitations. But Roupen needed no one's encouragement.

Beside these occupations and interests, Roupen had another occupation, which was more a flight of his imagination than a hands-on occupation. On summer evenings, he loved to watch the sunset from the northwest corner of their balcony. He followed the mysterious movements of the sun, and the rays it cast on the eastern wall of Mrs. Vartanoush’s house and onto the roof of the adjoining house. It seemed that the sun was staging those movements on the eastern wall of Mrs. Vardanoush’s apartment, especially to fire his imagination and for his enjoyment. 

Roupen was a young man with a wild imagination. One summer afternoon, I went to see him. It happened to be a few minutes before the sunset. He was standing in his favorite corner of their balcony and watched the sun shining above Mrs. Vardanoush's apartment wall like a golden veil, which reminded him of the movie theatre Ugarit’s golden semi-arched curtain that the audience impatiently waited to see it pulled up to reveal the silver screen on which the film was to be projected. I greeted him, but instead of returning my greeting, he raised the index finger of his left hand a little, as a sign of waiting. He continued to watch the sun climbing over the wall without speaking for a whole second. After a moment, without taking his eyes off the scene, he began to speak. The accumulated dust over the fift-years have covered the words he used, but also at the same time I have retained their luster in my memory.

 At that time, Roupen and I had been "walking" in the "orchard" of the Armenian language for a year and had been "picking" its "words". Following the course of the receding sun with his eyes still affixed on its reflections it cast on Mrs. Vartanouh’s apartment wall. He likened the sun rays descending down the wall of Mrs. Vartanouh’s roof top, to a golden-haired girl gathering her skirts as she descended below.

I realized that standing in that the north-west corner of their balcony, Roupen would have spent a long time to compose what he was describing to me. For him it was both, a way to put into use the literary mother tongue he was learning and an opportunity to dream tenderly of his beloved golden-haired girl. Roupen had seen in the sun, the golden-haired girl with whom, over a year ago, he had fallen madly in love with the intense emotionality of a teenager.

On a rather wide and busy street lived the well-to-do family of Roupen’s love. Their house was on the opposite side or Roupen's master's workshop. The outcome of that happenstance had become Rouen falling madly in love with a girl he called the golden-haird girl, a name Roupen had given to the girl.

Roupen would not pass up an opportunity to see the golden-haired girl from afar. On the afternoons, after the school was over, he would always try to see from the office window at his workplace, whether the girl, who was unaware of his existence, had come out to the balcony after returning home from school. During the summer, the golden-haired girl almost never entered the house from the balcony, where she spent almost the whole day. It was customary in those days to spend time, during the summer, outdoor, either on the balcony or on the roof top, to escape the scortching heat of the Aleppo sun. In the afternoons, after reaching its zenith, the sun turned towards their house as if enflaming the golden-haired girl's hair and which in turn had ignited the heart of her beholder, my friend Roupen, who was having a hard time concentrating on his work during that summer.

The golden-haired girl was my classmate. One day Roupen asked me to deliver his love letter to her. I was not part of the girl's social circle of friends, but I undertook the task of giving her my friend Roupen’s letter. After reading the letter, the girl told me that she does not want to receive any letter from Roupen, nor does she want to communicate with him in any other way. The news of the rejection had a lasting impact on Rouen. He isolated himself and withdrew from his friends. Only, sometimes he would come to our house and tell us about the grief that tormented him. His love for his mother tonque seemed to have faded in his heart. I asked him why he didn't want to continue the lessons. He replied saying that one of the reasons, perhaps the biggest reason, for him to improve his Armenian was to make a favorable impression on the schooled golden-haired girl. Now that the plan had failed, he no longer had the heart to continue the lessons.

A week later after his last visit, Roupen visited us again. He had brought with him and showed me, the conscription order he had recieved from the office of compulsory military service. He asked to borrow some Armenian books so that he could continue reading Armenian in his free time during the military service. It seems that he quietly and submissively had come to terms with the reality of being rejected by the golden-haired girl and hoped to find an avenue of relief for his wounded heart in the pages of Armenian novels. I gave him four or five books. 

Roupen went to the army, but did not return. His brother Vartkes broke the news to us, Roupen’s friends - Garo, Hovhannes, George, Krikor, Zohrap, Mihran and I. The authorities said that he was accidentally fatally shot during military exercise.

As I mentioned above, I was not in the Roupen beloved golden-haired girl’s social circle, let alone being a close friend. None-the-less I took upon myself to tell her about Roupen’s unexpected death. Mind you, I did not want to break the news of Roupen’s death to her. One breaks the news to those who have been friends with the deceased.  For all indications she was not a friend of Roupen. After I told her, for a brief moment, and with expressionless eyes, she looked at me speechless. Then two drops of tears slipped down her beautiful cheeks. She said in a barely audible voice, "I'm sorry" and lowered her head and left. Although she had not given in to Roupen's request, but she seemed to have harboured a special place in her heart for Roupen.

Roupen himself had chosen the adverb golden-haired, which also served as a kind of pseudonym to hide the girl's identity in the presence of others. For privacy reason’s I changed my friend’s name and adopted the name Roupen. The names of the rest of my classmates are their personal names.

***

Personal Note: I found out that Ara and my late brother-in-law Krikor Hovsepian were classmates and friends in Aleppo and Ara has retained the names of all the members of my wife Marie’s parental family in Aleppo and kept the attached picture of Krikor in his files.

Krikor  Hovsepian

***

Բնագիրը՝

Ընկերս՝ Ռուբէնը եւ ոսկեվարս աղջիկը

Գեղադէմ պատանի մըն էր Ռուբէն։ Դեղնաթոյր, առատ մազերով եւ ծաւի, սիրազեղ աչքերով։ Իր առինքնող դիմագիծով կրնար մրցիլ Հոլիվուտեան ոեւէ դերասանի հետ։ Նախակրթարանը աւարտելէ ետք, ընտանիքին նիւթական անձուկ պայմաններուն բերումով, երկրորդական ուսումնարան արձանագրուելու տեղ՝ արուեստագէտի երեւակայութեամբ եւ արհեստագէտի հմտութեամբ՝ մետաղէ կարասիներ շինող հանրածանօթ հայ վարպետի մը կահագործարանին մէջ աշկերտութեան մտաւ։ Երեք- չորս տարին չբոլորած՝ արդէն ինք ալ հմուտ մետաղագործի համբաւ կը վայելէր Նոր Գիւղի, Սուլէյմանիայի, Ազիզիէի եւ քաղաքի հայաբնակ շրջաններուն մէջ։ 

Ռուբէնը պատանութեան ընկերներէս մէկն էր։ Երեկոները կ҆անցընէր կարասիներու նոր տեսակներու ձեւագրութիւններով, նաեւ ընտանեկան անդամներու եւ ընկերներու դիմանկարները գծելով։ Օր մը ինծի յայտնեց, որ որոշած է իր միւս հետաքրքրութիւնները ժամանակաւորապէս մէկ դի դնել՝ կեդրոնանալու համար հայերէն լեզուի եւ գրականութեան վրայ։ Ըսաւ, որ զիս ընտրած է իբրեւ ուսուցիչ։ Անկարելի էր ընկերս մերժել։ Ես որ հազիւ սկսեր էի մեր լեզուի անդաստաններուն մէջ վարանոտ դեգերիլ՝ իբր ուղեկից պէտք է առնէի տարեկից պատանի մը, որուն մէջ իր մայրենիին հանդէպ յապաղած բորբ սէր մը կը փթթէր։ Համաձայնեցանք շաբթուան մէջ երկու իրիկուն, ինչպէս նաեւ շաբաթ երեկոներ «մեր հայրենի պալատէն, պարտէզներէն մնացորդ՝ դալարագեղ... պուրակին» մէջ միասին «երթալ...խինդով մ՚անսահման»։ Այսուհանդերձ, փորձեցի զինք համոզել, որ բոլորովին չանտեսէ նոր կարասիներու տեսակներ յօրինելու տաղանդը, բայց ան անդրդուելի մնաց՝ որոշ ատեն մը միայն հայերէնի վրայ կեդրոնանալու իր որոշման վրայ։ 

Քանի մը ամիսէն Ռուբէն, որ նախակրթարանի մէջ հայերէնի հանդէպ անտարբեր գտնուած էր, քերականութեան օրէնքները բաւական իւրացուց եւ սկսաւ մի քանի հակիրճ պատմուածք ու ոտանաւոր գրել։ Միեւնոյն ատեն անգիր ըրած էր բունջ մը բանաստեղծութիւններ, որոնց կարգին նաեւ արեւմտահայ բանաստեղծութեան իշխան՝ Վահան Թէքէեանի քերթուածներէն հոյլ մը, որոնց մէկ հատիկէն քաղուած՝ բուրումնաւէտ բառերու փունջով մը փորձեր եմ զարդարել վերեւի պարբերութիւնը։ Ի միջի այլոց, Ռուբէն անգիր սորվեցաւ Յովհաննէս Թումանեանի «Թմբկաբերդի առումը» եւ «Անուշ»ը , զորս կ҆ասմունքէր մեր ընկերային հաւաքոյթներուն։ Մենք մեծ հետաքրքրութեամբ կ҆ունկնդրէինք Ռուբէնի ասմունքները եւ կը քաջալերէինք որ շարունակէ հայերէնի դասերն ու ընդլայնէ ասմունքներու ցանկը։ Բայց ատոր համար Ռուբէն ոչ ոքի քաջալերանքին պէտք ունէր։ 

Այս զբաղումներուն եւ հետաքրքրութիւններուն կողքին Ռուբէն ունէր ուրիշ զբաղում մըն ալ, որ աւելի երեւակայութեան թռիչք էր քան զբաղում։ Շատ կը սիրէր ամառ երեկոներ իրենց պատշգամի հիւսիս արեւմտեան անկիւնը կայնած՝ մայրամուտը դիտել: Կը հետեւէր արեւի խորհրդաւոր շարժումներուն, զորս աչքերով տեսնելէ աւելի՝ համակ էութեամբը կ҆ըմբոշխնէր, եւ իրեն այնպէս կը թուէր, թէ արեւը այդ շարժումները յատկապէս իր վայելքին համար կը բեմադրէր դրացի Տիկին Վարդանոյշենց տան արեւելեան պատի ուղղահայեաց պաստառին՝ եւ այդ պատին հորիզոնական շարունակութիւնը կազմող՝ ցածլիկ երդիքին վրայ: 

Ռուբէն յուռթի երեւակայութեամբ օժտուած պատանի մըն էր։ Ամառ յետմիջօրէ մը, մայրամուտէն քանի մը վայրկեան առաջ, գացի զինք տեսնելու։ Կայնած էր իրենց պատշգամին իր սիրած անկիւնը եւ կը դիտէր ոսկեման վարագոյրի նման՝ տիկին Վարդանոյշենց պատէն վեր շուլլուող արեւը, որ կը յիշեցնէր սինամա Ուկարիթի՝ հանդիսատեսներու անհամբեր սպասումին վերջ տուող՝ գլխիվայր դարձած կիսակամարաձեւ ալիքներով կարուած՝ ակնախտիղ վէտվիտումով վեր քաշուող՝ ոսկեգոյն վարագոյրը։ Բարեւեցի, բայց փոխանակ պատասխանելու, ձախ ձեռքին ցուցամատը քիչ մը վեր բարձրացուց, իբր սպասման նշան։ Ամբողջ վայրկեան մը անխօս շարունակեց պատէն վեր մագլցող արեւը դիտել։ Վայրկեան մը ետք առանց աչքը այդ տեսարանէն շեղելու սկսաւ խօսիլ։ Յիսունմէկ տարիներու ոսկեփոշին սքօղեր է իր գործածած բառերուն նախատիպը, սակայն նաեւ աւելի յղկեր եւ մաքրազտեր է զանոնք յիշողութեանս մէջ։ Այդ ատեն Ռուբէնն ու ես արդէն տարի է մը վեր հայ լեզուի «մրգաստանին» մէջ «կը քալէինք» եւ անոր «բառ-բարերը» կը «քաղէինք»։ Ակնապիշ հետեւելով արեւի յամրընթաց ընթացքին, մօտաւորապէս հետեւեալը ըսաւ. 

«Կը տեսնե՞ս, թէ ինչպէս ոսկեվարս արեւը ցանկայարոյց տարփուհիի չարաճճիութեամբ եւ հոգեմաշ յամեցումով՝ ոսկեգոյն փէշերը վեր կը քաշէ տիկին Վարդանոյշենց տան պատին վրայէն՝ մինչեւ տանիքին ցուիքը: Տե՛ս, քղանցքին գրգռիչ քսուըռտուքներովը տանիքին սիրաբաղձ երեսը կը շոյէ։ Ահա՛, կը հասնի քիւին ցռուկը, անյօժար ձեւացող ձգձգումներով թոյլ կու տայ որ ոսկեման փէշերը հանդարտահոս ջրվէժի նման պատէն վար սահին»։ 

Անդրադարձայ, որ պատշգամի հիւսիս արեւմտեան անկիւնը կայնած՝ ամիսներով աշխատանք թափեր է համադրելու՝ ինչ որ հիմա կը նկարագրէր ինծի։ Ատիկա իրեն համար թէ՛ սորված մայրենին գործածելու միջոց մըն էր թէ՛ իր սիրած ոսկեվարս աղջիկը քնքշութեամբ երազելու առիթ մը։ Արեւը Ռուբէնին տրամադրութեան տակ դրած էր իր բարեմասնութիւններու խայտաբղետ յայտագիրը.- ջերմութիւնը, լուսաւորութիւնը, ոսկեվարս ու ակնախտիղ գեղեցկութիւնը, բայց մանաւանդ՝ իր երփնաթոյր երանգապնակը, որ՝ Ռուբէնի յուռթի երեւակայութեան ապրիշումի կծիկին թելերով հիւսուած պաստառին վրայ կեանքի կը կոչէր եւ կ҆ագուցէր կախարդական անկապակից ու ժամանակամերժ հէքիաթներու հոյլ մը, որոնց մէջ ինք՝ Շամիրամի առկախ պարտէզներով շրջապատուած սպանական դղեակէն՝ արաբական սպիտակ նժոյգին նիւսը հեծած՝ կը սուրար դէպի դաժան բռնակալին աշտարակը՝ ազատագրելու՝ անոր մէջ բանտարկուած ոսկեվարս իշխանուհին։ Պատանեկան վառ, գրեթէ անհեթեթ երեւակայութեամբ՝ Ռուբէն արեւին մէջ կը տեսնէր այն ոսկեվարս պարմանուհին, որուն սիրահարուեր էր տարի մը առաջ պատանեկան բուռն յուզականութեամբ։ 

Բաւական լայն եւ բանուկ ճամբու մը վրայ կը բնակէր Ռուբէնի սիրած պարմանուհիին բարեկեցիկ ընտանիքը. Ռուբէնի վարպետին աշխատանոցին հանդիպակաց կողմը։ Այդ դրացնութեան հետեւանքը այն եղած էր, որ Ռուբէն ոտքով ձեռքով սիրահարուէր ոսկեվարս աղջկան հետ։ Ոսկեվարս աղջիկը հեռուէն տեսնելու առիթ չէր փախցնէր Ռուբէն։ Դպրոցական տարեշրջանի յետմիջօրէներուն ամէն առիթով աշխատանոցի պատուհանէն կը փորձէր տեսնել, թէ արդեօք դպրոցէն վերադառնալէ ետք պատշգամ ելա՞ծ էր իր գոյութենէն անտեղեակ աղջիկը։ Ամրան արձակուրդին՝ գրեթէ ամբողջ օրը պատշգամէն տուն չէր մտնէր ոսկեվարս աղջիկը։ Յետմիջօրէներուն՝ արեւը զենիթը բոլորելէ ետք իրենց տան կողմը կը թեքէր ու ոսկեվարս աղջկան մազերուն մէջ հրդեհ մը կը բոցավառէր, որ զինք դիտողին սրտին մէջ՝ ծնրադրելու անտեղիտալիօրէն ջերմեռանդ մարմաջ մը կ҆ոգեղինացնէր։ Ռուբէն այդ ամառ գործին վրայ կեդրոնանալու մեծ դժուարութիւն ունեցաւ։ 

Ոսկեվարս աղջիկը դասընկերուհիս էր, ուստի Ռուբէն ինձմէ խնդրեց, որ իր սիրոյ նամակը յանձնեմ անոր։ Աղջկան ընկերային շրջանակին մաս չէի կազմեր, բայց սիրով յանձն առի Ռուբէնին նամակը անոր յանձնել։ Նամակը կարդալէ ետք աղջիկը ինծի յայտնեց, որ Ռուբէնէն ո՛չ նամակ կ҆ուզէ ստանալ ո՛չ ալ կը յօժարի ուրիշ որեւէ միջոցով հաղորդակցիլ անոր հետ։ Այս լուրը գոյժի ազդեցութիւն գործեց Ռուբէնին վրայ։ Մեկուսացաւ եւ քաշուեցաւ բոլոր ընկերային յարաբերութիւններէն։ Միայն, երբեմն մեր տունը կու գար եւ զինք հիւծող վիշտը կը պատմէր։ Մայրենիին հանդէպ տածած սէրը խամրած էր կարծես սրտին մէջ։ Հարցուցի, թէ ինչո՞ւ չէր ուզեր շարունակել դասերը, պատասխանեց, որ իր հայերէնը աւելի կոկելու եւ յղկելու պատճառներէն մէկը (թերեւս մեծագոյնը) ոսկեվարս աղջկան վրայ բարենպաստ տպաւորութիւն գործելն էր, եւ հիմա որ այդ ծրագիրը ձախողութեան մատնուած էր՝ այլեւս սիրտ չունէր դասերը շարունակելու։ 

Շաբաթ մը ետք, Ռուբէն նորէն ինծի այցելեց։ Հետը բերած էր զինուորական պարտադիր ծառայութեան գրասենեակէն ստացած՝ զօրակոչման հրամանագիրը։ Խնդրեց քանի մը գիրք փոխ առնել, որ զինուորութեան շրջանին ազատ պահերուն շարունակէ հայերէն կարդալ։ Կ҆երեւի ակամայ համակերպած էր ոսկեվարս աղջիկէն մերժուած ըլլալու իրողութեան հետ եւ կը յուսար հայերէն վէպերու էջերուն մէջ՝ մերժումին բացած կոտտացող վէրքին սպեղանի գտնել։ Չորս-հինգ հատ գիրք տուի։ Ռուբէն բանակ գնաց, բայց չվերադարձաւ։ Եղբայրը՝ Վարդգէս իր մահուան գոյժը տուաւ մեզի (Կարոյին, Յովհաննէսին, Գէորգին, Զոհրապին, Միհրանին եւ ինծի). Ըսին թէ՝ զինավարժութեան ընթացքին հրացանաձգութեան արկածի մը զոհ գացած էր։

Ինչպէս վերը նշած եմ, Ռուբէնի սիրած ոսկեվարս աղջկան հետ ո´չ մտերմութիւն ո´չ ալ բարեկամութիւն ունէի, այսուհանդերձ Ռուբէնին մահուան լուրը իրեն հաղորդեցի («մահուան գոյժը» չեմ գրեր, քանզի ան կը տրուի մահացողին հանդէպ գոնէ դոյզն համակրանք տածողներուն, որոնց փաղանգին՝ գէթ արտաքուստ՝ մաս չէր կազմեր ոսկեվարս աղջիկը)։ Րոպէ մը, արտայայտութենէ զուրկ աչքերով, անխօս ինծի նայեցաւ, ապա՝ արցունքի երկու կաթիլ սահեցան իր գեղեցիկ այտերէն վար. հազիւ լսելի ձայնով՝ «կը ցաւիմ» ըսաւ եւ գլուխը կախած՝ հեռացաւ։ Ռուբէնի խնդրանքին տեղի չտալով հանդերձ, կարծես սրտին խորը պզտիկ տեղ մը յատկացուցեր էր անոր...

Յ. Գ. Ռուբէն ինք ընտրած էր ոսկեվարս մակդիրը, որ նաեւ ուրիշներու ներկայութեան՝ տեսակ մը գաղտնանունի դեր կը կատարէր։ 

Արա Մխսեան

 

 

 

 

 

The centennial of the United Ousoumnasirats Djemaran: Stepan Apelian recalls – 3 –

Բնագիրը կցուած է։  I have attached the second installment of my abridged translation of Stepan Apelian’s recollection of his days at the Kessab United Ousoumnasirats Djemaran at its centennial. From there Stepan graduated from the School of Agriculture of the American University of Beirut, and his brother Ara Apelian M.D. graduated from the School of Medicine.  They are among the many students who attended the remarkable Kessab United Ousoumnasirats Djemaran. Vahe H Apelian

Lunch Stepan Apelian had on festive days
(Pictures and naming courtesy Zvart Keshishian: Kessab, Recipes From My Childhood)

The lunch, the games and the outhouse.

The parents of those of us who came from the surrounding villages packed for us special bakings during the holidays, such as Tseton Piguegh (Oil Cookies),Hemimoen/Biberov Heots (Red Pepper Paste Bread), Djefton Heots ( Black Olive Bread). (Source: Zvart Keshishian: Recipes From My Childhood)

One day, my brother and I had two loaves of bread and a can of tuna. Suddenly, Panos Terterian, who was a very bright and inquisitive boy, approached us wondering what kind of meat are we having for lunch. His father was a master hunter.  Partridge meat was often found in their house. But he never had seen tuna in his life. We, on the other hand, had never had partridge meat in our life. When he saw the tuna meat, he gathered all the students around our lunch provision , claiming that we are having partridge meat for lunch, which was considered a treat. The boys used to exchange amongst themselves the little they had. 

Another day, my day’s lunch provision supply was Benderon Sambusek (Cheese Turnover). My mother had sewn for me a cloth shoulder bag to carry the day’s lunch. It was raining heavily that day. To protect us against the rain we had a plastic overall with a hood. It was wide enough to cover us and what we carried, but not safe enough to remain on us.  We could not use umberalla because of the strong winds. It was also very windy. That raincoat I had, blown by the wind, could not stay firm. By the time I got to the school, my rag supply bag was so wet that my day’s provison had turned into soggy ball of dough and I couldn't have lunch that day and returned home extremely hungry.

There was a small stone hall next to the entrance where all the school desks were stacked at the end of the scholastic year. The school was used as a hotel and rented to summer vacationers as a profitable venture. Therefore, the class rooms needed to be emptied at the end of the schoo. We used to stack the desks in that room in a careless manner. Upon our return for the next scholastic year, we moved the desks back to the classrooms. The students did not like this work at all.

In autumn, when the weather turned cold, the administration announced that each student's parent should bring a few bushels of wood to the school. My father was tasked for providing fire kindler, such as bags of dried pine cones, we called "Handoz", pine tree needles (leaves), and dried pine branches. A wooden stove was placed in the middle of the huge hall. This was the only way to warm the school. But there was another small oven specially for the teaching staff, which was on all day long and kept the teachers’ room pretty warm. But that huge oven in the hall hardly heated the hall. The boys constatnly stirred the burning wood disturbing the ashes that filled the room resulting in cough, tears and everything else but no warmth.

During the recess for entertainment the boys played, ball, marbles, football, “holl” (spinning top), “maaloumat” (a wooden stick game), “atash” (a stone game), “hampik” (jumping over another kid).  The girls played “saluk” (hopscotch), embroidery, knitting. And some of the teachers would go hunting birds during the recess with their rifles or checking birds caught on the glue sticks they had placed on trees.  Even in the worst of situations, Mr. Ovsia Poladian's pocket would not be empty of birds, and always the there were definitely several birds in the pocket. 

There was no outhouse. The boys took care of their needs, hiding behind the surrounding bushes. We had given the cluster of bushes a name, “Razzukin Kesleot” (Razuk’s cluster of bushes).  Of course, today's student will not be able to imagine the situation. A few months into the school year, walking through Razuk’s cluster of bushes could become very dangerous, if you we were not very careful! The student could be caught in a serious embarrassment. 

Mischevious boys would smoke cigarettes, there, away from the teachers.

The school’s principle supervised and maintained order in the school. Students would line up in class order, as Mr. Pasmadjian stood on the steps, holding a piece of paper, making the day’s announcement. If there was a disturbance in the school, the principle would call the student by name, who would step out of line, as the rest of the students would march to their classes. I was summoned twice along with the other defendants. I make a note of one incident. 

Kessab Ousoumnasirats Djemaran at different times
(Courtesy Facebook Kesssab Educational Association)

One day the principal read the names of Jirair Terterian, Albert Apelian, and Stepan Apelian.  The day before, the three of us had skipped our classes and had run away from school during the recess to attend a wedding in Keoukuna. Could it possible that there was a wedding in our village and we would be absent?  After he called our names, we stepped out of the line as the rest students went up to the class jeering and grinning at us. Mr. Pasmadjian approached Jirair and very calmly asked, "Where were you?" The answer was ar the wedding. Suddenly there came a strong slap to his face. Then the same to Albert Apelian (deceased). I was frozen still. He approached me and said “why did you follow them?” But gave me a light slap, and ordered us to immediately go to classes.

The students settled their accounts in a different ways. At the end of the year, almost everyone had something to settle with a friend. "I will show you the last day.", was a common threat. And the boys at times really got into fighting each other in groups. They threw stones at each other, attacked each other with sticks, etc. I also had this experience.

We observed the holidays with great solemnity. We went to church during April 24, Vartanants, Avak Shapat (Holy Week), Christmas, New Year, Dyarnntarach (Trdez), other  holidays. 

We also observed special events, such as the assassination of President Kenneth. The administration decided to close the school that day and disperse us immediately. The school was also closed at the sudden and tragic murder of Bishop Terenig Poladian. We paid homage to the illustrious son of Kessab. The school closed also at other momentous occasions such as political events, revolutions that affected the nation. 

My four years at the school passed quickly but I couldn't be present at our graduation ceremony. I was looking forward for that day when I would be receving my graduation diplma. I was sick. Instead of I, my brother, Ara Apelian (presently a medical doctor), got on the stage and received my my diploma on my behalf. Our graduation ceremony was held in the Sahakian Hall and always included an artistic program of song, dance, recitation, etc.

This was how our school days went. The memories of my days at the Ousoumnasirats School will always remain with me. Kessab teachers who taught me were Mr. George Lntian, Mr. Mardiros Toutikian, Mr. Ovsia Poladian (later Der Zaven Kahana Polatian), Miss Manoushak Saghdejian, Miss Yerjanouhi Saghdejian. Miss Satenik Terterrian, and Mr. Joseph Pasmadjian, the principal of the school.

                                                    ***

Բնագիրը

Ուսումնասիրաց Միացեալ վարժարանի նախկին աշակերտներէն` Ստեփան Աբէլեանի յուշերէն,  նուիրուած  Ուսումնասիրացի 100 ամեակին։

Շատ խորհեցայ թէ ի՞նչ կրնամ բաժնեկցիլ ձեզ հետ հարիւրամեակի առիթով` մեր նոր սերունդին տալու պատկեր մը թէ 65 տարիներ առաջ ի՞նչ էր մթնոլորտը, օրուան բարքերը, յարաբերութիւնները, աշակերտ-ուսուցիչ, աշակերտ-աշակերտ, դպրոց-ծնողներ եւ ընդհանուր կենցաղը մեր օրերուն։

Յուսալով որ իմ յուշերը ամփոփ եւ հարեւանցի պատկեր մը կը գծեն այդ իմաստով։

Չկային այսօրուան յառաջացած` գիտական արդի միջոցները ոչ ընկերային համացանցի եւ ոչ ալ փոխադրութեան կամ այլ դիւրութիւններ, բայց եւ այնպէս ուսման սէրը եւ Ուսումնասիրացը իրենց արտակարգ առաքելութիւնը ի գործ դրած կրցան պահել այս կրթական օջախը մեր գիւղին մէջ շատ համեստ եւ խոնարհ կարելիութիւններով` ջամբելու լոյս եւ գիտութիւն մեր սերունդներուն, բարձրանալ մինչեւ այսօրուան փայլուն Ճեմարանի մակարդակը։

1959-1960 տարեշրջանի սկիզբն էր։ Հայրս եւ ես վերամուտի օրը Քեսապ գացինք նոր ճամբով մը։ Այդ ճամբէն բնաւ գացած չէի, Գ̈ուրօմի ճամբան, Չագ̈ալճըգ̈էն վերի Չինար, Քէլէգին Կէսլէօտին տակէն, դէպի Գ̈ուրօմ եւ Ո̈ւշբա̈ղէն։ "Հոն է ձեր դպրոցը" ըսաւ Հայրս։ "Ասիկա պիտի ըլլայ դպրոցի ճամբադ"։

Ես 8 տարեկան երեխայ, ամառ թէ ձմեռ, այդ իմ առօրեայ ճամբաս պիտի ըլլար։ Չորս կողմս դիտելով լռիկ մնջիկ քալեցի հօրս ետեւէն։ "Այսօր կ’արձանագրուիս, վաղը` արդէն դասի կը սկսինք" ըսաւ ճերմակ մազերով, կարճ հասակով, թանձր ակնոցներով, բայց տիրական կեցուածքով մարդ մը, հօրս Գաղափարի մտերիմ ընկերը, մեր

տնօրէնն էր՝ Պրն. Ժօզէֆ Պասմաճեանը։

Մօրս ալ ուսուցիչ եւ տնօրէն եղած էր։ Մարդ մը որ իր կեանքը նուիրած էր ուսուցչութեան եւ սերունդներու դաստիարակութեան մինչեւ իր մահկանացուն կնքելը: Անակնկալ եւ անսպասելի կերպով, "յանկարծամահ" եղած Է կ'ըսէին։ Տակաւին շատ աշխուժ եւ կայտառ, հազիւ թէ վաթսունհինգ տարիքին։ Ցնցուած էինք, Քեսապը ամբողջ կը սգար վաստակաւոր ուսուցիչ-տնօրէնը։

Չորս դին կը նայիմ, հսկայ սրահ մը, պարապ, ուր տասնեակ մը դռներ` դասարաններու, եւ հսկայ մուտքի դուռ մը։ Կը դիտեմ տեսչարանի բաց դռնէն, երբ Պրն Տնօրէնը անունս կու տայ ըսելով` "քեզ երրորդ դասարան կ'ընդունինք"։ Կը դժգոհիմ, կը յուզուիմ, հօրս կը նայիմ որ արդեօք հաւանութիւն պիտի տա՞յ զիս նոյն դասարանը պահելու։ Համամիտ էր, ես դժգոհեցայ եւ յուզուած հօրս մօտեցայ, "բայց ես չեմ ուզեր կրկնել դասարանս" բողոքեցի։ Պրն Պասմաճեան բացատրեց` համոզիչ եղանակով մը "հոս Հայերէն լեզուն բարձր մակարդակ ունի, այս` Հայերէնի մակարդակով հինգերորդ ես իսկութեան մէջ, այդպէս կը սեպուի, ինքզինքդ երրորդ մի սեպեր, այլ` մէկ դասարան ա'լ ցատկեցիր, հիմա հինգերորդ ես"։

Իսկապէս, երբ դասաւանդութիւնները սկսան, գրեթէ ամէն նիւթերը Հայերէն լեզուով կը դասաւանդուէին։ Գիտութիւն, աշխարհագրութիւն, թուաբանութիւն, պատմութիւն, իսկ Արաբերէնը միայն լեզուի դասը կը շեշտէին։ Անոնց զուգահեռ, Արաբերէն նիւթերը, բոլորը նմանապէս դասընթացքին մաս կը կազմէին։ Ա՛լ ինչ ըսեմ, դասերը կրկնակի էին, մէկ Հայերէն, մէկ Արաբերէն, իսկ Անգլերէնը` Պրն Տնօրէնին դասն էր եւ միշտ հետաքրքրական եւ սակայն պահանջկոտ։

Գիրքեր, գիրքեր, տետրակներ կրկնակի, այդ փոքր հասակովս բեռնակրի բեռ մը շալկած օրական Քէօրքիւնայէն Ո̈ւշբա̈ղէն պիտի երթաս ու դառնաս, Կէսլէօտի եւ Գ̈ուրոմի ճամբէն։ Անձրեւ, ցուրտ, ձիւն, փոթորիկ կամ մրրիկ արգելք ըլլալու չէին։ Մէջս սարսուռ մը կ'անցնէր, ես այս բեռը ինչպէ՞ս տանիմ։ Անշուշտ յաջորդ օրը մխիթարութիւնս մեծ էր երբ իմացայ որ դասընկերներս Սուլեան թաղէն եւ Գարատուրանի խորէն պիտի գային, իմ ճամբուս կրկինը եւ աւելին։ Իսկ` այլ անհանգստացնող զգացում մըն էր թէ արդեօք դասընկերներս ո՞վքեր պիտի ըլլան, տարիքով եւ հասակով։ Դասարանս մեծ մասով ինձմէ աւելի մեծեր էին կամ տարեկից։ Ինձմէ 4-5 տարեկան մեծ դասընկերներ ունէի։  Դասարան կրկնել շատ սովորական երեւոյթ էր։

Մեր օրերուն Դասարանին մէջ գաւազանի գործածութիւնը անպակաս էր, եւ այդ իրողութիւնը կ'անհանգստացնէր զիս եւ միշտ պրկուած էի, ո'չ թէ ինծի համար, ես բնաւ հարուած չստացայ, հապա կը մեղքանայի ընկերներս, որոնք գաւազանի հարուածներուն տակ մէկ մեթր վեր կը ցատկէին։ Ուսուցիչը կ'ակնկալէր որ Գարատուրանէն Քեսապ/Ո̈ւշբա̈ղէն օրական քալելով գացող եկող աշակերտը ժամանակ ունենայ կարդալու եւ սորվելու։

Մեր դպրոցական օրը կը սկսէր առտուան 8-ին Սրահին մէջ "Առաւօտ Լուսոն" երգելով, խաչակնքելով եւ աղօթքով։ եւ կ'աւարտէր իրիկուան 4-ին, կէսօրին երկու ժամ դադարով։ Քեսապցիք տուն կ'երթային դադարին կը ճաշէին ու կը դառնային` ուսուցիչներ եւ աշակերտներ։ Իսկ մենք՝ շրջակայ գիւղերէն յաճախողներս, կ'ունենայինք մեր պաշարները (պիշուօրը)։ Ամէն աշակերտ կ'ուզէր իմանալ ընկերոջ ծրարին մէջ ի՞նչ կայ, երբեմն ոմանք չէին ուզեր ցոյց տալ իրենց պաշարը, որ կրնար ըլլալ հաց չոր-թուզ, չամիչ,

պաստեղ, խաշուած հաւկիթ, կտոր մը պանիր, երբեմն Տօնական օրերու շրջանին, թոնիրի Ձիթուօն Բիկիէղ, պիպարով հաց, Ճըֆթով հաց, իսկ գարնան՝ հացին հետ քանի մը նոր հասած վարունգ, որուն անուշ հոտը կը հաւաքէր բոլորը իր ծրարին շուրջ։

Իսկ օր մը, իմ եւ եղբօրս պաշարը երկու հաց եւ տուփ մը թունա (թոն ձուկ) էր. այս ալ հոտը կը սփռէ: Հանկարծ5 Փանոս Թռթրեան, շատ վառվռուն տղեկ մը, հետաքրքիր մօտեցաւ մեր ծրարին։ Իր հայրը վարպետ որսորդ էր, իրենց տան մէջ կաքաւ յաճախ գտնուած է եւ ծանօթ է իրեն կաքաւի միսը։ Իսկ մենք ալ մեր կեանքին մէջ կաքաւի միս տեսած չէինք: Երբ տեսաւ թունայի միսը "Կաքաւի մըսսիիկ է, կաքաւի մըսսիիկ" ըսելով բոլոր աշակերտները մեր ծրարին շուրջ հաւաքեց։ Այսպէս շատ ատեն տղաքը իրար հետ կը փոխանակէին իրենց ունեցած-չունեցածը։

Օր մը, պաշարս "սէմպուսէգ" էր, լաթէ պայուսակի մը մէջ, որ մայրս կարած էր, մեր ուտելիքը անոր մէջ կը դնէինք։ Այդ օր սաստիկ անձրեւ էր, մեր պաշտպանութեան միջոցը կ'ըլլար փլաստիկէ կարուած տարազ մը (մուշամպիկ), բաւական լայն, գլխարկով, բայց ոչ շատ ապահով (հովանոցներ կային բայց սաստիկ հովի պատճառով չէինք կրնար կառավարել): Այդ մուշամպիկը հովէն փչուած, լաթէ պաշարի պայուսակս չի կրցաւ պաշտպանել։ Մինչեւ կէսօր այդ պաշարը թրչուած գունդ մը խմորի վերածուած էր եւ չկրցանք ճաշել։ Մինչեւ իրիկուն անօթի տուն վերադարձանք։

Դաշտի մուտքին կար քարաշէն փոքր սրահ մը: Հին կառոյց մը, ուր դիզած կ'ըլլայինք բոլոր դպրոցի գրասեղաններն ու նստարանները ։ Ամավերջի օրը նստարաններ կրելու օրն էր։ Դպրոցի կառոյցը, Որպէս հասութաբեր ձեռնարկ կը շահարկուէր պանդոկի վերածուելով։ Ուրեմն պէտք էր որ պարապ ըլլային դասարանները։ նստարանները անխնայ կերպով կը դիզէինք հոն այդ սենեակին մէջ։ Իսկ վերամուտին ալ, ետ կը փոխադրէինք հոն դիզուած նստարաններն ու գրասեղանները։ Այս գործը աշակերտները բնաւ չէին սիրեր։

Աշնան երբ կլիման պաղէր եւ ցուրտը սկսէր, տնօրէնութիւնը կը յայտարարէր որ իւրաքանչիւր աշակերտի ծնողք մի քանի իշու բեռ փայտ բերէ դպրոցին։ Հօրս ալ վիճակուած էր "բռնկցնելիք" ապահովել, քանի մը քուրձ "Հանդոզ" եւ փոլ կամ փոր։ Հսկայ սրահին մէջտեղը կը զետեղէին փայտէ վառարան մը, մէկ հատ: Ասիկա դպրոցը ջերմացնող միակ Միջոցն էր։ Իսկ ուսուցչարանը, այլ փոքր վառարան մը կար յատուկ ուսուցչաց կազմին։ Ատիկա շատ լաւ եւ կանոնաւոր կը վառէր։

Իսկ այդ հսկայ վառարանը դժուար թէ տաքնար: Տղաքը անընդհատ կը խառնէին, մուխերը կը լեցնէին սրահը, հազ, աչքի արցունքներ հարբուխ ինչ ըսես հոն կը տեսնէիր բայց ոչ տաքութիւն։

Մեր դպրոցական խաղերու եւ զբօսանքներու ժամանցները տեսակաւոր էին։ Տղաքը հոլ կը խաղային (ֆըրրուկ), գնդակ, գնդիկ, ֆութպոլ, եւ ֆիզիկական տեսակաւոր խաղեր՝ մալումադ, աթաշ, համպիկ եւ այլն։  Աղջիկները սալուկ, տըրըզ, ձեռայիններ եւ այլն։ Իսկ ուսուցիչներէն ոմանք զբօսանքին որսի կ'ելլէին, տըպըխ կը լարէին թռչուն կը բռնէին, զէնքով կ'որսային։

Պրն Ովսիա Փօլատեանին ժաքէթի գրպանը երբեմն ուռած կ'ըլլար լեցուն թռչուններով։ Իսկ ամէնագէշ պարագային լման պարապ չէր ըլլար, անպայման մի քանի թռչուն կար գրպանը։ Անշուշտ շնորհքով արտաքնոցներ չկային։

Տղաքը շուրջի թուփերուն եւ մացառներուն ետին պահուած իրենց պէտքերը կը հոգային։ Ատոր ալ անունը Ռազզուգ̈ին կէսլէօտն էր եւ կամ Դըրէօյը։ Անշուշտ այս օրուան աշակերտը պիտի չի կարենայ նոյնիսկ երեւակայել այս երեւոյթը։ Մի քանի ամիս անց դպրոցական տարեշրջանէն, կէսլէօտին մէջ քալելը շատ վտանգաւոր կը դառնար, եթէ չափազանց ուշադիր չըլլայիր, լուրջ խայտառակութիւն կ'ըլլար։ Չարաճիճի տղաք զբօսանքին նոյնիսկ հոն սիկարէթ կը ծխէին։

Դպրոցի կարգն ու սարքը կը հսկէր դպրոցի տնօրէնը։ Աշակերտներ շարքի կը կենային դասարանի կարգով, Պրն Պասմաճեանը աստիճաններուն գլուխը կեցած, ձեռքը թղթիկ մը, հոն արձանագրուած յայտարարութիւնները կը կարդար ընդհանուրին։ Եթէ անկարգութիւն պատահած ըլլար, անուններով կը կանչուէին մեղադրեալները, եւ շարքէն դուրս ելլելու էին, իսկ մնացեալ աշակերտները` իրենց դասարանները կ'աճապարէին։ Ես ալ երկու անգամ կանչուած եմ միւս մեղադրեալներուն հետ։ Կը յիշեմ մէկ պարագան։ "Ժիրայր Թռթրեան, Ալպերթ Աբէլեան, Ստեփան Աբէլեան" կարդացուեցան մեր անունները։ Նախկին օրը մեր երեքը դպրոցէն փախած էինք զբօսանքի պահուն որ Քէօրքիւնէ հարսանիքի մը մասնակցէինք։ Կ'ըլլա՞յ որ մեր թաղը հարսանիք ըլլայ եւ մենք բացակայ։ Աշակերտները բարձրացան դասարան հեգնանքի նայուածքներ եւ քմծիծաղներ ուղղելով մեզի։ Վեր բարձրացանք եւ քով քովի շարուեցանք երեք անկարգները։ Պրն Պասմաճեանը մօտեցաւ Ժիրայրին եւ շատ հանդարտ հարցուց "Ու՞ր գացիք շաբաթ կէսօրէն ետք" Պատասխանը "հարսանիքի" եւ յանկարծ ուժգին ապտակը հասաւ։ Ապա` նոյնը Ալպերին (հանգուցեալ)։ Ես արդէն չորացած էի։ Մօտեցաւ ինծի եւ ըսաւ, անոնց խօսքին ինչո՞ւ հետեւեցար, ու թեթեւ ապտակ մըն ալ ինծի, եւ հրամայեց անմիջապէս դասարաններ երթալ։

Աշակերտները այլ կերպ իրենց հաշիւները կը մաքրէին։ Գրեթէ ամէն մարդ տարեվերջին ընկերներուն հաշուեյարդարի սպառնալիք ունէր։ "Վերջին օրը կը ցուցնեմ քեզի"։ Եւ իսկապէս տղաքը խումբերու բաժնուած կռիւներ կը փրթէր։ Ճամբաները զիրար քարկոծել, գաւազաններով յարձակումներ եւայլն։ Այս փորձառութիւնն ալ ունեցած եմ։

Տօնական օրերը, մեծ յարգանքով եւ հնազանդ կը հետեւէինք ուսուցչակազմին, եկեղեցի կ'ուղղուէինք։ Ապրիլ 24, Վարդանանց, Աւագ շաբաթ, Ծնունդի շաբաթ եւ Նոր Տարի, Տեառնընդառաջ, եւ այլ տոհմիկ տօներ։ Կը յիշեմ երբ մեծ դէպքեր պատահէին, օրինակ նախագահ Քէնէտիի սպանութիւնը, տնօրէնութիւնը կ’որոշէր դպրոցը փակել այդ օրը եւ մեզ ցրուել անմիջապէս։

Դերենիկ Սրբազան Փոլատեանի անսպասելի եւ եղերական սպանութիւնը, դպրոցը փակեցին, յարգանք գիւղի զաւակ Եպիսկոպոսին մահուան տխուր առիթով։ Նմանապէս տասնեակ առիթներու քաղաքական իրադարձութիւններու, յեղափոխութիւններու եւ ազգը յուզող հարցերու պարագային այսպիսի որոշումներ շուտով ի գործ կը դրուէր։

Պիտի չի մոռնանք որ մեր ծովեզերեայ շրջանի կլիմային արձանագրութիւններու կեդրոնը Ո̈ւշբա̈ղէի դաշտն էր։ Դաշտի մէկ անկիւնը ճերմակ խորհրդաւոր տուփ մը կար, ամէն օր այդ տուփին արձանագրութիւնը Պրն Պասմաճեան հաւատարմօրէն կը տեղեկագրէր ու կը փոխանցէր առ որ անկէ։

Չորս տարիները շուտով անցան եւ ես նախակրթարանի աւարտական հանդէսին, որուն անհամբեր սպասած էի, ուր վկայականաց բաշխումը պիտի կատարուէր, չի կրցայ ներկայ ըլլալ հիւանդութեան մը պատճառով։ Եղբայրս՝ Արա Աբէլեանը (Այժմ Տօքթ.) բեմ բարձրանալով ստացած էր վկայականս։ Մեր հանդէսները Սահակեան սրահին մէջ կ'ըլլային եւ միշտ կ'ընդգրկէին գեղարուեստական բաժին, երգ, պար, ասմունքներ, տրամախօսութիւններ եւ այլն։

Այսպէս էր մեր շատ պարզունակ դպրոցական օրերու ընթացքը։ Այս յուշերը մնալու են որ աշակերտը իր ունեցածը գնահատել գիտնայ։ Անշուշտ կեանքի հոլովը անընդհատ կը փոխուի եւ այդպէս ըլլալու է, որ սերունդները նուաճեն այս դժուարութիւնները եւ զարգանան ու զարգացնեն։

Քեսապցի ուսուցիչներ որոնք ինծի դասաւանդած են։ Պրն Ճօրճ Լնդեանշ Պրն Մարտիրոս Թութիկեան, Պրն Օվսիա Փօլատեան (յետագային Տէր Զաւէն Քահանայ Փօլատեան), Տնօրէն Պրն Ժօզէֆ Պասմաճեան, Օրիորդ Մանուշակ Սաղտճեան,

Օրիորդ Երջանուհի Սաղտճեան։ Օրիորդ Սաթենիկ Թրթռեան։

Ստեփան Աբէլեան

Լոս Անճէլոս, Միացեալ Նահանգներ