Roustam Raza: Napoleon's Armenian body guard

Բնագիրը կցուած է ներքեւը։ The attached is my translation of Armenag Yeghiayan’s, customary Sunday mailing about Armenian culture. I have attached the original, dated Sunday May 5, 2024. Vahe H Apelian

Roustam/Rustam Raza/Raeza’s real name was Rostom Hovnani Khachaturian / Khachadourian.

He was born in Tiflis, in 1782, in a family of Armenian merchant from Shushi. He was 11 years old when his father, in order to expand his business, left for Tiflis with his two eldest sons, leaving his wife, two daughters and Rostom in Karabakh. After a year of success, he invited the rest of the family to join him. On the way, Rostom was kidnapped by Tatars and was sold from one to another for seven times and finally ended up in a mansion in Istanbul.

        In 1797, the new owner gifted him to the ruler of Egypt. After the latter's death, he was passed into the hands of a certain Sheikh el-Bakri, who in turn in 1799 presented him, along with a beautiful horse, to Napoleon Bonaparte, who had conquered Egypt a year earlier.

        After that day and for the next 16 years, Rostom would follow his new master and serve him until the latter's exile to Elba Island in 1814.

***

When Napoleon returned to Paris, he brought Rostom with him and appointed him as his first personal bodyguard among others. He allowed him to wear his Egyptian costume on ceremonial occasions, and also allocated him a bed in the alley of his apartment, from where Rostom could continuously watch over the owner's safety. Upon hearing whispers he attributed to possible danger, Rostom would not hesitate to move his bed next to the door of Napoleon's bedroom, so that conspirators would confront him first, before attempting to reach his master. Napoleon made a note of his devoted service and appreciated his devotion, and lavished him with various gifts.

Napoleon knew that during the heat of the battle, he had Rostom by his side, who watched over his safety, even during the feasts. Rostom examined Napoleon's plates, cups, food and drinks one by one. He tasted his master’s food first and sipped the drinks after which he had them. at the disposal of Napoleon.

Rostom participated in all Napoleon's wars without exception always upholding his origin and nationality, and used his standing with the emperor for the benefit of his countrymen. Napoleon closed all the Italian monasteries, but spared Saint Lazarus of the Mekhitarist Order, declaring it a "scientific academy" by a special decree, so that no harm would be done to the monastery.  During the Moscow campaign, Napoleon ordered to burn the whole city, but through the mediation of Rostom, Napoleon had the Armenian quarter spared, where the church was also located. Napoleon appointed guards over to prevent looting.

                                                     *   *   *

After the unsuccessful Moscow campaign, the united European armies marched onto France to punish Napoleon. Napoleon was trapped in the Fontainebleau castle near Paris, where he decided to commit suicide.  He asked for the necessary weapon from Rostom, who not only did not procure it, but also fled to Paris, and settled with his family in the vicinity of Paris, in Dourdan. For the first time in sixteen years, Rostom left his master, fearing that the victorious powers might accuse him of murder, should Napoleon had committed suicide.

Napoleon was arrested and exiled to the Italian island of Elba in 1814. After 300 days of captivity, he escaped and returned to Paris, but he no longer wanted to see Rostom.

After his defeat at Waterloo in 1815, Napoleon was exiled to the island of St. Helena. But Rostom did not attend to him. It is questionable whether he could have such a privilege.

                                                        *   *    *

After a sedentary life of about ten years in Dourdan, Rostom, probably in 1826, visited Tehran, or Tiflis, where he was received by Yermolov, the Russian governor of the Caucasus. Rostom participated in the Russo-Persian war as a squad commander and after the liberation of Karabakh in 1828, he settled in his native city of Shushi, where he stayed for two years. After which, he returned to Paris with his family.

Rostom met Napoleon for the last time in 1840, when Napoleon’s remains were brought to France and a proper funeral took place. He participated in the procession with his head bowed, walking on the first row.

He settled in Dourdan, where he died in 1845.

Shortly before his death, he wrote his memoirs: "Napoleon’s Mamluk:The Memoirs of Roustam Raez, which was published in 1866 and were later translated into many languages, such as English, Italian, Russian, Georgian and Armenian.

Rostom's portrait has been drawn by many talented artists, and many writers, such as Balzac, Stendhal, Tolstoy, Dostoevsky and others, have written about him.

His grave remains in Dourdan, receiving proper care and attention. The authorities put a sign at the entrance of the house.

***

Personal life

Napoleon, being personally interested in Rostom's welfare, had encouraged him to marry Mademoiselle Douville, relative of a his wife, Joséphine Beauharnais. Rostom did so. The marriage took place in 1814. All costs were borne by Napoleon himself.

Rostom had a boy and a girl. His son became the plenipotentiary representative of France in Tunis. He also has a grandson named Edmond, whose fate is unknown. 

Rostom did not receive any state compensation from the new government. instead, the king of the day, Louis Philippe, entrusted his wife with the directorship of the city's postal service, which gave them a modest economic self-sufficiency.

***

Addendum

The following was reported in the 12/10/2013 issue of “Nor Haratch” Armenian newspaper. It was announced that the memory of Napoleon's Mamluk bodyguard, Rustam Raza, was celebrated this year as well, in the Dourdan cemetery, where his grave is located. Around 100 people were present at the ceremony which was organized by the Union of Former Armenian Fighters, that has been conducting the remembrance ceremony since 2007. Attending the ceremony was 96-year-old Arsen Chakarian from “The Manouchian Group”. Garegin Margaryan, the newly appointed military attaché of the Armenian Embassy in France; Jacques Macet, on behalf of the “Fondation Napoleon” organization attended for the first time.  

On Thursday, October 3, at 11 o'clock, the ceremony began in front of Rustam's grave. The mayor of Dourdan, Olivier Legois, announced that a monument to Rustam will be placed at the entrance of the cemetery next year. The President of the Union of Former Armenian Fighters and the Resistance, Antoine Paghtikian, emphasized in his speech the invaluable importance of Rustam Raza for the French-Armenians and, in particular, the French-Armenian ex-soldiers' association. Rustam Raza was the first Armenian soldier who fought under the French flag since 1799. He reminded of the present importance of the hero Rustam, who, after serving Napoleon, returned to Tiflis, joined the commanding Russian army and fought for the independence of Karabakh.

After placing the wreaths, the funeral service was performed by the pastor of the Armenian Apostolic Church in Chaville, Gourgen  Aghababyan.

This year, for the first time, the mayor invited the attendees to the city hall to raise a glass to Rustam's memory, after which the evening continued in one of the local cozy restaurants, giving an opportunity to reflect on Rustam Raza's personality and his contribution to the Armenian-French ties. A representative of the Lusignan dynasty also spoke. Excerpts from the Rustan Raza’s memoir was read. 

Armenpress" also covered the news of the day and reported that on October 3, an event dedicated to the memory of Napoleon Bonaparte's bodyguard, Armenian Mamluk Rustam Raza was held in the city of Dourdan, France. The mayor of Dourdan, Olivier Legois, representatives of local government bodies, and former French-Armenian-soldiers association, Armenian clergy and other guests participated in the tribute ceremony initiated by the Union of French-Armenian ex-soldiers and resistance fighters. The newly appointed military attaché of the RA Embassy in France Garegin Margaryan and representatives of the diplomatic staff were also present at the event. Those present placed wreaths on the tombstone of Rustam Raza in the Dourdan cemetery, then the national anthems of France and Armenia were played.

       

Բնագիրը՝ Ռուստամ Ռազա

             (Նափոլէոնի հայ թիկնապհը) 

Բուն անունով՝ Ռոստոմ Յովնանի Խաչատուրեան:

Ծնած է Թիֆլիս, 1782-ին, շուշեցի հայ վաճառականի ընտանիքի մէջ:

Ռոստոմ 11 տարեկան էր, երբ հայրը, գործը ընդարձակելու նպատակով,  երկու մեծ որդիներուն հետ  կը մեկնի Թիֆլիս՝ Ղարաբաղի մէջ  ձգելով կինը, երկու աղջիկներն ու Ռոստոմը: Գործերը յաջող ընթացք ունենալնուն՝ տարի մը ետք ան քովը կը կանչէ ընտանիքին մնացեալ անդամները: Ճամբան թաթարներ կ’առեւանգեն Ռոստոմը, որ այնուհետեւ ձեռքէ-ձեռք կը վաճառուի եօթը անգամ՝ ի վերջոյ յայտնուելու  համար Պոլսոյ ապարանքներէն մէկուն մէջ:

       1797-ին  նոր տէրը   կը նուիրէ զայն  եգիպտոսի կառավարիչին՝ իբրեւ անոր մամլուքը[1] (مملوك): Այս վերջինի մահով՝ զայն ձեռք կ’անցընէ ինչ-որ շեյխ էլ-Պաքրի մը, որ իր կարգին 1799-ին զայն, գեղեցիկ ձիու մը հետ,  կը նուիրէ Եգիպտոսը տարի մը առաջ նուաճած  Նափոլէոն Պոնափարթին:

       Այն օրէն ետք եւ ամբողջ 16 տարի Ռոստոմ  շուքի մը պէս պիտի հետեւի իր նոր տիրոջը ու անձնուիրաբար  պիտի  ծառայէ անոր՝ մինչեւ այս վերջինին  Էլպա կղզի  աքսորը՝ 1814-ին:

                                                                   *   *   *

Նափոլէոն արտասովոր համակրանք  եւ վստահութիւն  կը տածէ Ռոստոմի հանդէպ, որ այնուհետեւ կը դառնայ իր հաւատարիմ  արբանեակը  կեանքի բոլոր վերիվայրումներուն մէջ: 

Փարիզ վերադարձին՝ իր հետ կը բերէ զայն եւ կը նշանակէ իր առաջին թիկնապահը ի շարս այլոց: Կը թոյլատրէ, որ հանդիսաւոր առիթներու ան կրէ իր եգիպտական տարազը (տեսնել նկարը), ինչպէս նաեւ անոր կը յատկացնէ իր յարկաբաժնին  նրբանցքին մէջ  մահճակալ մը, ուրկէ Ռոստոմ անխափան կրնար հսկել տիրոջ ապահովութեան վրայ:  Նուազագոյն վտանգի մը շշուկներուն ի լուր՝ ան չէր վարաներ մահճակալը փոխադրելու Նափոլէոնի ննջասենեակի սեմին, որպէսզի դաւադիրները նախ եւ առաջ զի՛նք դիմակայէին՝ տիրոջը հասնելէ առաջ:  

Նափոլէոն այս բոլորին տեղեակ էր, կը նկատէր այս բոլորը եւ  ըստ այնմ ալ կը գնահատէր զայն թէ՛ իր յատուկ վերաբերումով,  թէ՛այլազան նուէրներով:         

Ան գիտէր, որ պատերազմի ամենաթէժ պահերուն իր կողքին ունէր Ռոստոմը, որ արթուն կը հսկէր իր ապահովութեան վրայ, ինչպէս եւ կերուխումի պահերուն, ուր մէկ առ մէկ կը քննէր Նափոլէոնի իւրաքանչիւր պնակը, գաւաթը, ուտելիքն ու խմիչքը՝ առաջինը  ի՛նք համտեսելով ու ապա դնելով զանոնք տիրոջ տրամադրութեան տակ: 

Ռոստոմ մասնակցեցաւ Նափոլէոնի բոլոր պատերազմներուն անխտիր՝ միշտ յիշելով իր ծագումն ու ազգութիւնը եւ յաջողեցաւ օգտագործել իր վարկը մէյ մը Իտալիոյ  մէջ, երբ Նափոլէոն փակել կու տար բոլոր իտալական վանքերը, սակայն կը խնայէր Մխիթարեաններու  Սուրբ Ղազարին՝ յատուկ հրամանագիրով մը   «գիտական ակադմիա» հռչակելով զայն, որուն ոչ մէկ վտանգ կը սպառնար: Ան իր ազգային պարտականութիւնը կատարեց նաեւ Մոսկուայի արշաւանքի  առթիւ. երբ  Նափոլէոն  այստեղ հրամայեց այրել ամբողջ քաղաքը, ապա  Ռոստոմի միջնորդութեամբ խնայուեցաւ Հայոց թաղամասին, ուր կը գտնուէր նաեւ եկեղեցին. Նափոլէոն  պահակներ կարգեց անոր, որպէսզի կանխուի ամէն վտանգ:

                                                     *   *   *

Մոսկուայի անյաջող արշաւանքէն ետք, երբ Եւրոպական միացեալ բանակները արշաւեցին Ֆրանսա՝ պատժելու համար Նափոլէոնը, ան թակարդուեցաւ Փարիզի մերձակայքը՝ Fontainebleau ապարանքին մէջ, ուր եւ որոշեց անձնասպան ըլլալ. առ այս՝  հարկ եղած զէնքը խնդրեց  Ռոստոմէն, որ, ոչ միայն չհայթայթեց զայն, այլեւ փախուստ տուաւ  դէպի Փարիզ, ու ընտանիքին հետ հաստատուեցաւ Փարիզի մերձակայքը՝ Տուրտան գաւառակը: 

Տասնվեց տարուան մէջ առաջին անգամ  ըլլալով Ռոստոմ կը լքէր իր տէրը այն մտավախութեամբ, որ յաղթական տէրութիւնները կրնային զինք տիրասպանութեամբ ամբաստանել:

Նափոլէոն  ձերբակալուեցաւ ու 1814-ին աքսորուեցաւ իտալական Էլպա կղզին, ուրկէ 300 օր ետք փախուստին ու վերադարձին Փարիզ՝ ան այլեւս չուզեց  տեսնել Ռոստոմը: 

Չուշացաւ նափոլէոնի վերջնական աքսորը, Վաթերլոյի պարտութենէն ետք 1815-ին՝  դէպի Սուրբ Հեղինէ կղզին, ուր Ռոստոմ նմանապէս չընկերացաւ անոր, այլ հարց թէ նման  արտօնութիւն մը կրնա՞ր ունենալ:

                                                        *   *    *

Շուրջ տասը տարուան նստակեաց կեանքէ մը ետք Ռոստոմ, հաւանաբար 1826-ին,   այցելեց Թեհրան, ասկէ Թիֆլիս, ուր  ան ընդունուեցաւ  Կովկասի ռուս կառավարիչ Երմոլովի կողմէ: Իբրեւ ջոկատի հրամանատար մասնակցեցաւ ռուս-պարսկական պատերազմին եւ Ղարաբաղի ազատագրումէն ետք՝ 1828-ին,  հաստտաուեցաւ հայրենի Շուշի քաղաքին մէջ, ուր մնաց երկու տարի: Որմէ ետք վերադեարձաւ Փարիզ՝  ընտանիքին  քով:

Ռոստոմ վերջին անգամ հանդիպեցաւ  Նափոլէոնին 1840-ին, երբ անոր աճիւնները Ֆրանսա բերուեցան ու տեղի ունեցաւ  պատշաճ յուղարկաւորութիւնը: Ան գլխահակ մասնակցեցաւ  թափօրին՝ քալելով առաջին շարքէն: 

Այնուհետեւ վերջնականապէս հաստտաուեցաւ Տուրտան, ուր եւ կնքեց իր մահկանացուն 1845-ին:

Մահէն կարճ ժամանակ առաջ ան գրեց իր յուշերը՝ «Նափոլէոն Ա.-ի մամլուք

 Ռուստամի յուշերը», որոնք հրատարակուեցան 1866-ին եւ այնուհետեւ   թարգմանուեցան բազմաթիւ լեզուներու, ինչպէս անգլերէնի, իտալերէնի, ռուսերէնի, վրացերէնի ու հայերէնի:

Ռոստոմի պատկերը գծած են բազմազթիւ նկարիչներ, եւ բազմաթիւ գրագէտներ ակնարկած են անոր գործունէութեան, ինչպէս Պալզաք, Ստենդալ, Տոլստոյ, Դոստոեւսկի եւ ուրիշներ:

Անոր շիրիմը կանգուն կը մնայ Տուրտանի մէջ՝ արժանանալով պատշաճ գուրգուրանքի ու յիշատակութ-եան: Իսկ տան մուտքին  զետեղած են ցուցանակ մը:

Անձնական կեանքը

Նափոլէոն,  անձնապէս շահագրգռուած ըլլլաով Ռոստոմի   բարօրութեամբ,  խրախուսած էր զայն,  որ  ամուսնանայ իր կնոջը՝ Joséphine Beauharnais-ի մէկ մերձաւորին հետ, որ կը կոչուէր Douville. այդպէս ալ ըրաւ: Ամուսնութիւնը տեղի ունեցաւ 1806-ին.  բոլոր ծախսերը ստանձնեց նափոլէոն ինքը: 

Ռոստոմ ունեցաւ մանչ մը եւ աղջիկ մը: Մանչը հետագային դարձաւ ֆրանսայի լիազօր ներկայացուցիչը Թունուզի մէջ: Ունեցած է Edmond Rosdam անունը կրող թոռ մըն ալ, որուն ճակատագիրը անյայտ է. ոմանք, ինչպէս Wikipedia-ն, այս Ռոստամը կը շփոթեն ֆրանսացի համբաւաւոր թատերագիր Edmond Rostand-ով՝ Cyrano de Bergerac-ի հեղինակով, ինչ-որ մեծ թիւրիմացութիւն է եւ  ոչ մէկ կապ ունի իրականութեան հետ:

Ան պետական որեւէ հատուցումի չարժանացաւ նոր իշխանութեան կողմէ, փոխարէնը  օրուան թագաւորը՝  Louis Philippe, անոր կնոջը  վստահեցաւ քաղաքի թղթատարական ծառայութեան տնօրէնութիւնը, որ իրենց պարգեւեց տնտեսական համեստ ինքնաբաւութիւն մը:

Յաւելուած

Հետեւեալը կը կցեմ՝ առնելով Փարիզի «Նոր  Յառաջ»-ի 12/10/2013-ի թիւէն.

«Նափոլէոնի մամլուք թիկնապահի՝ Ռուստամ Ռազայի յիշատակը այս տարի եւս նշուեցաւ Փարիզեան շրջանի մօտակայ քաղաքներէն Տուրտանի գերեզմանատան մէջ, ուր կը գտնուի անոր  շիրիմը:

2007-էն ի վեր Ֆրանսահայ նախկին ռազմիկներու միութեան կողմէ կազմա-կերպուող արարողութեան այս տարի ներկայ էին շուրջ 100 հոգի: Հոն էին ֆրան-սահայ նախկին ռազմիկներ՝ իրենց դրօշներով, որոնց մէջ «Մանուշեան»-ի խումբէն՝ 96-ամեայ Արսէն Չաքարեան, Ֆրանսայի մէջ Հայաստանի դեսպանատան նորա-նշանակ զինուորական կցորդ Գարեգին Մարգարեան, ինչպէս նաեւ այս տարի առաջին անգամ ըլլալով «Նափոլէոնեան յիշատակ»-ի ֆրանսական միութեան անունով՝ Ժաք Մասէ:

Հինգշաբթի, հոկտեմբեր 3, ժամը 11-ին, Ռուստամի շիրիմին առջեւ սկսաւ արարողութիւնը:  Ճառեր          արտասանեցին Տուրտանի քաղաքա-պետ Օլիվիէ Լըկուա, որ յայտարարեց, թէ գալ տարի գերեզմանատան մուտքին պիտի զետեղուի Ռուստամի յուշարձանը, Ֆրանսահայ նախկին ռազմիկներու միութեան նախագահ Անթուան Պաղտիկեան, որ շեշտեց Ռուստամ Ռազայի անգնահատելի կարեւորութիւնը Ֆրանսահայութեան եւ ի մասնաւորի՝ Ֆրանսահայ նախկին ռազմիկներու միութեան համար, որ զինք կ’ընդունի իբրեւ այն  առաջին հայ ռազմիկը, որ պատերազմած է Ֆրանսայի դրօշի ներքոյ 1799-էն ի վեր։  Ան յիշեցուց Ռուստամ հերոսի այժմէականութիւնը, որ, ծառայելէ ետք Նափոլէնի, վերադարձած է Թիֆլիս, միանալով զօրավար ռուսական բանակին՝ պատերազմած է Ղարաբաղի անկախութեան համար:

Ծաղկեպսակներու զետեղումէն ետք նախ հոգեհանգստեան պաշտօն կատարուեցաւ Շաւիլի եկեղեցւոյ հովիւ Գուրգէն վ. Աղապապեանի կողմէ :

Այս տարի քաղաքապետը առաջին անգամ ըլլալով ներկաները հրաւիրեց քաղաքապետարան՝ բաժակ բարձրացնելու Ռուստամի յիշատակին, որմէ ետք ցերեկոյթը շարունակուեցաւ տեղւոյն գողտրիկ ճաշարաններէն մէկուն մէջ՝ առիթ ընծայելով Ռուստամ Ռազայի անձին եւ հայ–ֆրանսական կապերուն անոր ներդրումին անդրադառնալու: Հոն խօսք առաւ նաեւ Լուսինեաններու գերդաստա-նի ներկայացուցիչ մը: Ընթերցուեցան Ռուստամի նուիրուած հրատարակութիւննե-րէ խորհրդանշական էջեր՝ հետաքրքրական մանրամասնութիւններով»: 

Այդ նո՛յն օրուան անդրադարձած է նաեւ «Արմէնպրես»-ը.

«Ֆրանսիայի Դուրդան քաղաքում հոկտեմբերի 3-ին կայացել է Նապոլէոն Բոնապարտի թիկնապահ, հայազգի մամլուք Ռուստամ Ռազայի յիշատակին նուիրուած միջոցառում: Ինչպես հաղորդում է  «Արմենպրես»-ը` ֆրանսահայ նախկին ռազմիկների եւ դիմադրողականների միութեան նախաձեռնությամբ յարգանքի տուրքի մատուցման արարողութեանը մասնակցել են Դուրդանի քաղաքապետ Օլիվիէ Լըգուան, տեղական կառավարման մարմինների ներկայացուցիչներ, ֆրանսիացի եւ ֆրանսահայ նախկին ռազմիկներ, հայ հոգեւոր սպասաւորներ եւ այլ հրաւիրեալներ: Միջոցառմանը ներկայ են եղել նաեւ Ֆրանսիայում ՀՀ դեսպանութեան նորանշանակ ռազմական կցորդ Գարեգին Մարգարեանը եւ դիւանագիտական անձնակազմի ներկայացուցիչներ: Ներկաները ծաղկեպսակներ են զետեղել Դուրդանի գերեզմանատանը գտնուող Ռուստամ Ռազայի շիրմաքարին, այնուհետեւ հնչել են Ֆրանսիայի եւ Հայաստանի պետական օրհներգերը»:

            armenag@gmail.com                                                                Արմենակ Եղիայեան

 

---

[1] Բառացի կը նշանակէ  սեփականութիւն: Զինուորական դաս Հին Եգիպտոսի մէջ, որ կը բաղկանար քրիստոնեաներէ   խլուած ու իբրեւ իսլամ  կրթուած ու մարզուած զինուոներէ եւ անոնց սերունդ-ներէն: Համազօրն է թրքական «ենիչերի»-ներուն:

 

 

The swift move of Srpazan Bagrat

 Vahe H  Apelian

In one swift move Srpazan Bagrat Galstanyan wrestled the leadership from the entrenched opposition to Nikol Pashinyan, or should I say, snatched the leadership carpet away from the under the feet of the very leaders who had presented themselves as the leaders of the opposition to the Nikol Pachinyan government, since 2018. 

This blog is a rewording of my previous blog. Things get eventually lost when posted on a Facebook page. But I want to jot down my thoughts to read them a year from now and  find out what whether I had foreseen a glimpse of the upcoming. My blog is my avenue to archive my thoughts. 

Archbishop Bagrat Galstanyan may be the Armenia's version of the late Archbishop Makarios, president of Cyprus. The archbishop may not want to assume such a role or want to be regarded in such a role. However, he cast himself into the role, as a cleric who now is leading an entire opposition and is on the move threading along to reach Yerevan, the capital city of Armenia, the seat of Armenia’s power structure, presumable to unseat the NP government much like the "My Step" marathon march that ushered the Velvet Revolution.

 A new reality has entered in the this ancient nation and the new reality is the Armenian apostolic posturing itself against the state. Although the Armenian Apostolic church has played significant secular, not to say political role, in the life of the nation simply because of the very historical nature of the Armenian Apostolic Church. But this time around it is different. I have no recollection in recent history that the Armenian church has opposed the secular when the nation faced a powerful historical enemy or adversary. I do not want to remian hung on the proper use of the adjective. The consequences of this move will be far reaching into the  life of the Armenian nation. A lot will be written in the coming months and a lot will be written about the young Armenian King Bab and his relations with the church. 

Archbishop Bagrat has now used up his clerical credentials as an ecclesiastical father and is now the opposition's voice and its leader. He succeeded in galvanizing the public in a way the opposition could not over the government’s cross road for peace initiative, or rather strategy for securing the Republic.  No opposition leader can henceforth and for the fore seeable future have any say that may be effective to the public without securing srpazan Bagrat's or the church’s consent and  backing. In one swift move, Srpazan Bagrat, on behalf of the Apostolic Church,  wrestled leadership or swept the leadership carpet away from the under the foot of those who were presenting themselves as leaders of the opposition. Whether the opposition will appreciate the new reality or not, that is another story. 

Srpazan has attempted to distance himself from politics and presented himself standing above politics and find refuge in prayer, or being blessed by elderly women, or by attending ancient monastery. But Srpazan Bagrat cannot have both ways, meddle in politics and lead a political movement and claim that he is not a politician and does not want to dabble in politics. He already has, at a critical time and over a critical issue, the implementing of the cross road for peace strategy the Armenian government has adopted to pursue. I doubt that his depiction praying and in communion with God, will change the perception, especially of the young and upcoming. However humble and meek Srpazan may look next the former president Serzh Sargsyan, the master politician, he has opened a Pandora’s box for the Apostolic church to deal with what is a political matter and there will be no solution handed down from heaven. The srpazan or the chuch will have to have a say and assume political responsibility of  Armenia’s dealing with its neighbors

I have no vision how this will unfold, whether Srpazan Bagrat will be the next prime minister or whether the church henceforth will be the power broker.  But I know the following. The opposition will not make territorial claim  of what was ours as the former Nagorno Karabakh Oblast plus, turned into Artsakh.  The opposition will not lay claims of historical lands, from Turkey and / or Azerbaijan. It is understandable of course, what was tacitly referenced or known, that  the opposition includes the Armenian Apostolic Church. Srpazan Bagrat, has stated he enjoys the support of the Catholicos Karekin II.  Likewise, the opposition will not request Tukey to recognize the genocide, let alone request for restitution and reparation. The opposition will not set pre-condition for normalizing relations with Turkey, the post Nikol Pachinyan regime will pursue, sooner or later much like the first republic did and did it big time.

Nothing of this sort has happened in the tortuous recent Armenian history. It will be interesting to read if there has been a parallel, the Apostolic Church, opposing the Armenian state confronting a historical enemy in its attempt to secure the safety of Armenia. 

The stage is set and the stage is Armenia and I mean to say the "real" Armenia and not historical Armenia.

May you live in interesting times, goes a Chinese saying, which I just learned is in fact a curse. God forbid!

We are and will be living in interesting time. So, especially for us in the Diaspora, a cup of coffee may come handy as we witness the short sighted, shoot yourself in your own foot, and the sad unfolding in Armenia.

May you live in interesting times

 Vahe H  Apelian

Things get eventually lost when posted on a Facebook page. But I want to jot down my thoughts to read them a year from now and see what transpired in Armenia and whether I had foreseen a glimpse of it. My blog is my avenue to archive my thoughts.

Archbishop Bagrat Galstanyan may be the Armenia's version of the late Archbishop Makarios, president of Cyprus.

 A new reality has entered in the Armenian apostolic church. Although the Armenian Apostolic church has played significant secular, not to say political role, in the life of the nation, such as by  Khrimian Hayrig. But the nature of the Armenian Apostolic social if not political stand or involvement this time around is different. A lot will be  written in the coming months and a lot will be written about the young Armenian King Bab and his relations with the church. 

Archbishop Bagrat used up his clerical credentials as an ecclesiastical father and is now the opposition's voice and its leader. He appears to have succeeded in galvanizing the public the opposition could not. No opposition leader can henceforth and for the fore seeable future have any say that may be effective to the public without securing his consent and his backing. In one swift move, Srpazan has wrestled leadership.  Whether the opposition will appreciate the new reality or not, that is another story. Sooner or later we will find out.  

Srpazan cannot have both ways, meddle in politics and lead a political movement and claim that he is not a politician and does not want to dabble in politics. He already has at a critical time and over a  critical issue, the implementing of the cross road for peace strategy the Armenian government has adopted to pursue. I doubt that his pictures of ardent praying in communion with God, will change people’s perception that this is a political matter and there will be no solution handed down from heaven. The bishop will have to have a say.

I have no vision how this will unfold.  But I know the following. There is no more Karabakh territorial issue.  There will be no claim of historical lands, from Turkey and Azerbaijan, by the opposition, that now includes the Armenian Apostolic Church.  Likewise, the opposition will not request Tukey to recognize the genocide, let alone request for restitution and reparation. The opposition will set no pre-condition for normalizing relations with Turkey, the post Nikol Pachinyan regime will pursue, sooner or later much like the first republic did and did it big time.

The stage is set. It is Armenia and its dealing with its neighbors and everything will transpire within the "real" Armenia and not historical Armenia.

Should NP resign, the new “nakhkin” blame game will make the current look like a child’s play . 

May you live in interesting times, goes a Chinese saying. 

We are and will be living in interesting time. So, especially for us in the Diaspora, a cup of coffee may come handy as we witness the short sighted, shoot yourself in your own foot, and sad  unfolding in Armenia.

 

 

 

Ready for peace, or not ready for peace

I am an advocate for peace in the region Armenia’s crossroad for peace strategy. I wrote “strategy” and not “initiative” because I believe it to be a security strategy for Armenia that diversifies Armenia’s foreign policy that includes closer political ties with the west and aims to make Armenia self-reliant in charting its own strategy. Like any other strategy, it does not all depend on us and it will tax us, much like any other strategy.  Obviously, war is the ultimate tax we pay in blood and lives and it comes about for enforcing a strategy that failed otherwise. Attached are excerpts from friends Vahe H Apelian

Avo G Boghosian: “the important thing is to realize whether we are ready for peace”. (Source: Are we ready for peace? Asbarez Daily, May 3, 2024):

“The people of Armenia, unfortunately squeezed between the two Turkish states, cut off from the sea routes connecting it to the outside world, and for being exposed to all kinds of disasters that have plagued humanity for centuries, naturally could not have a significant demographic growth. On the contrary, they resorted to emigration wherever they could, like many other peoples, which experienced such calamities. Consequently, the demographic picture of Armenia is bleak when comparing with our neighbor Azerbaijan, with whom our last war turned into a disaster. 

Tunisian Arab historian and demographer Ibn Khaltu, who lived in the 19th century, said that depopulation leads to desolation and in decline of civilization. Armenia’s natural growth is negative due to an endless state of war. 

Consequently, the establishment of peace is a priority. Whether we will reach that desirable situation, no one can guess, because it does not depend only on us. However, the important thing is to realize whether we are ready for peace, because the period between peace and the next war is no less difficult than the war itself.”

****

Ara Ghazarian: “good relations witch its neighbors” (posted on my Facebook page in Armenian.

“Dear Vahe.

It's been a long time since I posted my opinions while reading all that is posted on Facebook. I thought by being one less commentator, I am being more useful to Armenia.

But I am about to explode.

We are a people who has no knowledge what politics entails. We express ourselves however we want. We have a newly independent country for 30 years. But I am afraid that we may lose it due to our disagreement.

We are a nation that will live in the past and not in the future. For us the genocide has been a priority. We hate the Azeris by calling them Turks. Recently I was reading the English Economist newspaper, where an Azeri reporter wrote that “We Azeris had nothing to do with the genocide of 1915, but the Armenians made us into Turks as having participated in the crimes committed by the Turks.”

During the early days of independence, in the beginning of 1990, Levon Ter Petrosyan (LTP) said that governments do not  lead a country by sentiments. Diaspora immediately accused him of negligence.  He was right. We could have a good relationship with Turkey and still push forward the issue of the big crime (Meds Yeghern).

During a conference, LTP said that “every year we delay the Artsakh issue, we make it more difficult for the international community”. He was right again.

The painful Ottoman pogroms made us terrified of the Turks. Fearing that the Turks would attack us, we us relied on the Russians to protect us in case the Turks attacked us.  What a big mistake that was for us, as if the Turks were going gobble us.

And finally, let me say this - if a country wants to prosper, it must have good relations witch its neighbors. Long wars weaken a country, causing poverty and emigration of the people.”

***

Jack Chelebian M.D.: “LOOKING BACK, I WAS WRONG” (posted on my Facebook page.”

“I will start at home. My late father was pro LTP’s position on seeking peace. He based that on his opinion that it wasn’t just Armenian valor and superiority that led to Armenia prevailing in the early 90’s, but that after swinging back and forth Russia had tipped the scale in favor of Armenia; however, Russia has its own interests, and things could be different in the future. I was more of an observer rather than one with strong opinions about the matter. Then, after Robert Kocharian + forced the resignation of LTP, I was swept up by the optimistic tide supportive of the young, militaristic hard-line regime of Kocharian. it also helped that at that point Russia was still arming Armenia - later it went on to supply as much, or I should say more arms to Azerbaijan).

LOOKING BACK, I WAS WRONG about Armenia’s first post-Soviet President of Armenia Levon Ter Petrosian.

You heard it here first, folks. First to admit being wrong about LTP.”

Krikor Kradjian - The Armenian Shtaura – 1 -.

 Krikor Kradjian - The Armenian Shtaura – 1 -.

(to Lela)

The attached is my abridged translation of Krikor Kradjian's remembrance of the Armenian Shtaura, Armenag Yeghiayan introduced to his reader in his last customary Sunday posting. The story is titled «Housher antsialen – Memories from the Past». The original is attached to the translation. Quoting Wikepedia, «Chtaura is a town in Lebanon in the fertile Beqaa valley located between the Mount Lebanon and Syria. It is located halfway on the Beirut - Damascus highway. It is located 44 kilometres from Beirut.» I opted to title the translation «The Armenian Shtaura» and resorted to spell the town Shtaura, instead of Chtaura for phonetic consideration. The original is attached.  Vahe H Apelian

Scenes from Shtaura 

- "Our house was directly to the right of the spring."

- "Our house was the 5th house from the spring going upwards."

- "We lived in the neighborhood of the spring."

Who among the residents of Armenian Shtaura-Jalala will not remember the spring with its simple and charmless appearance? A simple pipe, the presence of which, however, had created an entire neighborhood of one-story apartments lined up next to each other and connected to the spring for easy fetching water. There was no water flowing into their houses.  .

The small Armenian community of Shtaura represented the real picture of collective life and mutual assistance. The ladies' planned for the next day the night before for preparing tomato paste at the Tanashian's house,  making grape paste wraps in the Manougian's house; sorting wheat at the Mikayelians' house to take it to the spring and wash it there, and then having it milled in preparation of winter stock

The care-taker French government in Lebanon encouraged immigrant Armenians, generally artisans, such as tailors, carpenters, machinists, etc.,  to settle in the villages of the Bekaa Valley, such as in Baalbeck, Riyaq, Zahle and Shtaura.

Shtaura is located at the intersection of Beirut-Damascus-Baalbeck-Rachaiya highways. It had a special importance for the Christian community of Lebanon that had the political leadership of Lebanon and was supported by the French government that administered Lebanon.  The presence of Armenians was desirable by the local Christian population of Shtaura.

The last mass migration of Armenians from Turkey took place in 1939 when Iskenderun Sanjak (Alexandretta) became a Turkish province.  The French authorties provided the people of Mount Musa a place of residence in the neighboring Ainjar,  which is strategically important as it sits on the highway connecting Lebanon to Damascus.

Before the first 1958 civil unrest Lebanon, Shtaura attracted Armenians from the city for summer residence.  Encouraged by relatives or friends, most wanted to have a house, or a piece of land there at any cost. Although the enthusiasm waned because of the civil war, the Armenian community in  town continued to maintain its presence until the political and communal clashes that started in 1975.

Shtaura also attracted the intellectually curious Armenians who came from Beirut and nearby villages: Bar Elias, Zahle, Ainjar, to meet and national figures living in Shtaura, such as Nikol Aghpalian (Նիկոլ Աղբալեան), Arshak Yovhannisian (Արշակ Յովհաննիսեան), Garnik Guzelian (Գառնիկ), Kourkken Kahana  Goudodlian (Գուրգէն Kahana Գուտուլեան). It was through Aghpalian's efforts that the foundation of Shtaura's charitable and cultural center was laid down, which was later called "Aghpalian Center". For many years, the hall of the Aghbalian center served as the operation headquarter of the local Armenian Relief Society  of Lebanon for Armenian youth summer camps in the area 

For Armenian families working and living in Beirut, the summer breeze brought back memories of our homeland, the village and the land. The search for a summer  house began in February, especially in the lush green villages of  central Bekaa..

With the closing of the schools at the end of the academic year, preparations were made to haul household goods to the village. On the day of the moving, early in the morning, the bundled beds, blankets, and sheets were ready for Zakar’s bus.

  Zakar,  who had named his bus "the bride of the mountains”, would mount the bundles and  the furniture of  7-8 families on the roof of the bus, and would begin the slow and difficult climb up the serpentine mountain road. During the journey that lasted anywhere two to two and a half hours, the summer villagers would get even closer to each other. The men would be discussing national and community  issues, the  women their summer plans for the preparation of winter stock. The young, armed with the components of  sling shots they had in mind,  would be looking at the branches of the tree, wondering if they would be lucky to lay their hands on a good forked branch to make the wooden handle for their sling shot.

The mountain road peaked at Dahr el Baydar and the Bekaa Valley came in full view like a huge banner that the travelers greeted with a deep breath and wonder. In the far distance, the patch work of green, coffee-colored, gray patches  fired the imagination for the summer long stay. The boys immediately imagined playing football on the open fields or hunting in the gardens.

Among the thick trees here and there, a thin smoke rising from the ovens indicated that  the villagers were baking lavash bread. Even from afar, the rising smoke triggered the senses,  smelling baked lavash and burnt wood and awakened memories of the previous summer.

The voyagers, with their eyes fixed on the unfolding scenery, happily recalled the names of the villages along the route: Mdeirej, Jdeide, Gab Elias, Bar Elias... until they reached their destination, Shtaura.

After settling their families, the men would commute to Beirut for work almost every day. In the morning, very early, before dawn, Zakar’s or Lutfit’s  "postan", that is to say the bus, would gather the commuters and drive them to their work. And in the evening, family members, group by group, would stand by the road, while the youngsters climbed the trees, waiting for their fathers to return.

The one climbing the tree would shout.

- I saw in the distance, I think it Zakar’s bus.

The guesser would not necessarily be right all the time. He often made mistakes, sometimes on purpose.

- "One, two, three, that's Dad’s bus."

- "No, your guess did not work out.  I will this time, one, two, three..."

Those who stayed in the village enjoyed the good things of Shtaura offered throughout the day. In the morning, the milkman would bring fresh milk. The sounds coming from the chicken coops indicated fresh eggs were ready. The smoke coming from the ovens and the smell of burnt flour indicated fresh lavash bread was baking in the ovens, where the villagers could hang out and socialize. The boys, on the other hand, planned their games and hunts.

It had also become a custom for several families to come together and rent a vegetable garden and share the harvest with relatives and friends in the city and with the Armenian camps.

The afternoon was the time of rest, the breeze cooled the village providing relief from the sun burning from the rays of the sun. The "crazy wind", the Shtaura residents called, would leave a gentle swishing sound, from the rustling of leaves in the trees on those breezy nights. After dinner, especially on a moonlit night, group by group, young people would go out for a walk, and the whole Shtaura would be filled with song and music.

- The night is sweet, pleasant is the night..

In the evening, led lantern holders, a group from "upper" Shtaura, armed with mantolin and accordion, would crosse the main Shtaura-Zahle avenue to join those in the  "lower" Shtaura, among whom there also were no shortage of musicians and singers. The combined group will pass in front of the Aghpalian center, heading to the Ainjar-Damascus highway dancing  to the music being played.

At the end of summer, the air in the village would be filled with the aromas of boiling tomatoes, wheat, grape paste, other winter provisions. And after the  harbvest, it was allowed to enter the gardens of the locals and scavange for left over fruits and vegetables. 

In 1975, at the beginning of the second and more worryisome civil unrest in Lebanon, the Armenians of Shtaura managed to stay safe. A year later, however, the Palestinian "Yarmouk" military unit coming from the neighboring country, as well as raiding tribes from Baalbeck, began to loot and sack the once vibrant village the Armenians had brought forth in Shraura . Almost everything was stolen. Even the doors and the windows were plied out, the marble floors were dismanted, water pipes, household items and everything that could be carried were sacked. The scene was heartbreaking. Objects considered useless by the looters - books, family pictures - were thrown in the gardens. 

Security became untenable and  the fact that the  looted and sacked houses were  no longer habitable, pushed the residents of Armenian Shtaura to stay away from the beloved village they has brought about. Some persistently rebuilt their houses to live there. But alas, every time they left their house temporarily, the looters carried out their destructive vandalism. The situation became desperate. Houses, lands the Armenians owned began to be sold.  In time the Armenian Shtaura was depopulated.

The Aghpalian center, which also acts as a chapel remains standing today, where mass is occasionally offered. 

But the Armenian Shtaura has ceased to exist.

I dedicate the translation of this story to my HS classmate

 Garo Tanielian.

His parental home in Shtaura remains unoccupied

The Armenian Evangelical Church of Shraura at present
Courtesy Rev. Raffi Meserlian
2010

Յուշեր անցեալէն
(Լիլային)

 

– «Մեր տունը աղբիւրին անմիջապէս աջ կողմն էր»:

– «Մեր տունը աղբիւրէն դէպի վեր, 5-րդ տունն էր»:

– «Մենք կը բնակէինք աղբիւրին վարի թաղը»:

Հայկական Շթորայի-Ժալալայի մէջ բնակողներէն ո՞վ չի յիշեր աղբիւրը,  իր պարզ եւ անհրապոյր տեսքով. հասարակ խողովակ մը, որու ներկայութիւնը սակայն ստեղծած էր ամբողջ թաղամաս մը, իրարու մօտ շարուած միայարկ բնակարաններ, որոնք բոլորն ալ, տուներէ ներս հոսող ջուրի չգոյութեան պատճառաւ, կապուած էին աղբիւրին:

Հաւաքական կեանքի եւ իրարօգնութեան իսկական պատկերը կը ներկայացնէր հայկական Շթորայի փոքրիկ գաղութը: Գիշերէն կը պատրաստուէր տիկիններուն յաջորդ օրուան ծրագիրը՝ Թանաշեաններուն տունը հաւաքուիլ, լոլիկի ջուրի պատրաստութեան համար. Մանուկեաններուն տան մէջ խաղողի պաստեղ պատրաստել. ցորենը ընտրել Միքայէլեաններուն տունը, աղբիւր տանիլ ու լուալ, ապա ջաղացք փոխադրել ու աղալ, որպէսզի ձմեռուայ պաշարը՝ ձաւարը, ծեծածը, հատիկը, ալիւրը ստացուէր:

Խրախուսուած Լիբանանի  ֆրանսական հոգատար  իշխանութեան ներկայութենէն՝ գաղթական հայեր, ընդհանրապէս արհեստաւորներ՝ դերձակ, ատաղձագործ, մեքենագէտ եւ այլն,եկած եւ հաստատուած էին Պեքաայի հովիտի գիւղաքաղաքներուն՝ Պաալպեքի, Ռայաքի, Զահլէի եւ Շթորայի մէջ:

Շթորան,− իր աշխարհագրական դիրքով՝ Պէյրութ-Դամասկոս-Պաալպեք-Ռաշայա խաչմերուկին վրայ գտնուելով,− յատուկ կարեւորութիւն ունէր Լիբանանի քաղաքական ղեկը ստանձնած քրիստոնեայ տարրին եւ անոր նեցուկ կանգնող հոգատար իշխանութեան համար: Այս անկիւնէն դիտուած՝ հայերու ներկայութիւնը մեծապէս բաղձալի էր Շթորայի տեղացի քրիստոնեայ բնակչութեան:

Աւելի ուշ, Ալեքսանտրեթ Սանճագի պարպումով, Մուսա լեռան ժողովուրդին բնակութեան վայր կը տրամադրուէր ռազմավարական նշանակութիւն ունեցող՝ Լիբանանը Դամասկոսի կապող մայրուղիին վրայ, Այնճարի մէջ:

Մինչեւ Լիբանանի հանրապետութեան առաջին քաղաքացիական ներքին խռովութիւնները՝1958-ին, Շթորան իր չոր եւ առողջարար օդով կը հրապուրէր գիւղագնաց հայեր, որոնք,քաջալերուած ազգականներէ կամ բարեկամներէ, կը փափաքէին ամէն գնով հոն ունենալ տուն մը, հողաշերտ մը: Թէեւ այդ դէպքերէն ետք խանդավառութիւնը կը պակսէր, սակայն հայ աւանը կը շարունակէր պահել իր ուրոյն դիմագիծն ու ներկայութիւնը մինչեւ քաղաքացիական եւ համայնքային բախումները՝ 1975-էն սկսեալ:

Շթորան կը հրապուրէր նաեւ մտաւորական զարգացում եւ հակումներ ունեցող հայերը, որոնք կու գային Պէյրութէն եւ մօտիկ գիւղերէն՝ Պար Իլիասէն, Զահլէէն, Այնճարէն, մտքով ու հոգւով հաղորդուելու մեծ յարգանք վայելող շթորաբնակ ազգային դէմքերէն ՝ Նիկոլ Աղբալեանէն, ԱրշակՅովհաննիսեանէն, Գառնիկ Գիւզելեանէն, Գուրգէն քհն. Գուտուլեանէն: Ն. Աղբալեանի ճիգերով է որ հիմը դրուեցաւ Շթորայի բարեսիրական եւ մշակութային կեդրոնին, որ հետագային կոչուեցաւ «Աղբալեան կեդրոն»: Երկար տարիներ Աղբալեան կեդրոնի սրահը ծառայեց ԼՕԽ-ի ամառնային կազդուրման կայանի բարենպաստ աշխատանքին:

Պէյրութի մէջ աշխատող եւ ապրող բարեկեցիկ հայ ընտանիքներուն համար ամառուան օդափոխութիւնը շատերու մտքին մէջ կը վերադարձնէր զիրենք հայրենի յիշատակներուն՝ գիւղին եւ հողին: Փետրուար ամիսէն իսկ ամառանոցի մը փնտռտուքի աշխատանքը կը սկսէր մասնաւորաբար կեդրոնական Պեքաայի կանաչապատ գիւղերուն մէջ:

Դպրոցներու փակումով՝ պատրաստութիւն կը տեսնուէր տան ապրանքները փոխադրելու գիւղ: Փոխադրութեան օրը, առաւօտ կանուխ, անկողիններու, վերմակներու, սաւաններու կոյտերը՝«տենկերը[1]», պատրաստ կը սպասէին Զաքարին «փոստան»:

 Շարժավար Զաքարը, 7-8 ընտանիքներու տան կահ-կարասին «լեռներու հարս»-ին՝փոստային տանիքը բեռնաւորած, իրենց տէրերով միասին, կը սկսէր դանդաղ եւ ծանր մագլցումը օձապտոյտ լեռնային ճամբաներէն վեր: Ճամբուն երկու-երկուքուկէս ժամ տեւողութեան ընթացքին գիւղագնացները աւելի եւս կը մտերմանային իրարու: Տղամարդիկը իրենց ազգային եւ միութենական հարցերը կը ծեծէին: Տանտիկինները ձմեռուայ պաշարի պատրաստութեան առնչուող իրենց ամառուայ ծրագիրները կը մշակէին. իսկ պատանիները, պարսատիկի՝ «չաթալի»,  բաղկացուցիչ մասերով զինուած, ամէն մէկ ծառի ճիւղին նայելով, իրենց պատրաստելիք «չաթալը» կ’երազէին ստեղծել:

Լեռնային ճամբուն գագաթնակէտին՝ Տահր էլ Պայտարի բարձունքին, Պէքաայի դաշտի հսկայ պաստառը կը բացուի, համայնապատկեր մը, որ ճամբորդները սքանչացման խօսքերով եւ խորունկ շունչով մը կը դիմաւորեն: Հեռուն՝ կանաչ, սրճագոյն, մոխրագոյն փռուած «գորգերը», երազային աշխարհի մը մտքի դռները կը բանան: Տղաքը անմիջապէս կ’երեւակայեն ֆութպոլ խաղալ քառանկիւն դաշտերուն վրայ կամ որսի երթալ պարտէզներուն մէջ: 

Խիտ ծառաստաններուն մէջէն տեղ-տեղ վեր կ’ելլէ բարակ ծուխ, գիւղական լաւաշ հացի թոնիրներէն, որոնց թխուած լաւաշի եւ այրած փայտի հոտը հեռուէն իսկ, մտքերու մէջ կ’արթնցնէր զգայարաններէ փոխանցուած նախորդ ամռան յիշատակները:

Ճամբորդները, իրենց աչքերը սեւեռած գծագրուած պատկերին վրայ, ուրախութեամբ կը վերյիշեն վայրէջքին վրայ գտնուող գիւղերուն անունները՝ Մտեյրիժ, Ժտիդա, Գապ էլիաս, Պար էլիաս… մինչեւ հասնին իրենց վերջնական կայքին:

Տեղաւորելէ ետք իրենց ընտանիքները՝ տղամարդիկը գրեթէ ամէն օր Պէյրութ կ’իջնէին գործի: Առաւօտ, շատ կանուխ, լուսաբացէն առաջ, Զաքարին կամ Լութֆիկին «փոստան» կը հաւաքէր իր ճամբորդները եւ կը տանէր զանոնք գործի: Իսկ երեկոյեան, ընտանիքի անդամներ, խումբ առ խումբ կանգնած ճամբուն եզերքը, իսկ ուրիշներ ծառերու վրայ ելած, կը սպասէին հայրիկներուն վերադարձը: 

Ծառին վրայ ելլողը կը պոռար.

– Հեռուն տեսայ, կարծեմ Զաքարին փոստան է:

Գուշակողը ոչ անպայման ճիշդ կ’ըլլար: Ան յաճախ կը սխալէր, երբեմն դիտմամբ, կատակը իրականութեան հետ խառնելով:

– «Մէկ, երկու, երեք, ասիկա՛ է հայրիկին փոստան»:

– «Ոչ, քու բախտդ չբռնեց, հիմա ես պիտի փորձեմ . մէկ, երկու, երեք…»:

Իսկ ան, որ պարտուէր եւ երրորդ ինքնաշարժը հայրիկը չբերէր, ստիպուած էր գործ մը ընելու՝ աղբիւրէն կուժով ջուր տանելու տուն, փուռէն հաց բերելու, մայրամուտին տան կազէ լապտերը վառելու, հաւերուն կեր տալու …:

Գիւղը մնացողները ամբողջ օրուայ ընթացքին կը վայելէին Շթորայի բարիքները: Արշալոյսին, կաթնավաճառը կը բերէր թարմ կաթ, իսկ տան կից հաւնոցէն եկող կտկտոցը նշան էր, թէ թարմ հաւկիթները պատրաստ էին: Թոնիրներէ ելած ծուխն ու այրած ալիւրին հոտը, լաւաշ հացի սիրահարները կ’ուղղէր դէպի այդ կողմ: Անդին չարաճիճի տղաք իրենց նախօրօք ծրագրած պարտէզ մը, այգի մը ասպատակելու աշխատանքով կը զբաղէին՝ օրուայ վերջաւորութեան տեղացի պահակին՝ «նաթուր»-ին հետ հարց ստեղծելով:

Սովորութիւն դարձած էր նաեւ, մի քանի ընտանիքներ միասնաբար համաձայնած, վարձելու այգի մը, որու առատ բերքէն բաժին կը հանուէր ազգականներու, բարեկամներու եւ կազդուրման կայանին:

Կէսօրէ ետքը հանգիստի ժամն էր, երբ արեւու ճառագայթներէն շիկացած գիւղը զովացնելու նպատակաւ, նախախնամութիւնը կը ղրկէր Պեքաայի դաշտին հովը, շթորացիներուն համար «խենթ հով»-ը, որ կը բանար գիւղի բարտիներուն լեզուները: Ամբողջ Շթորան կը խշշար: Մայրամուտին հետ, «խենթ հով»-ը կը հեռանար՝ զով եւ օդասուն հետքեր ձգելով իր ետին: Ընթրիքէն ետք, մանաւանդ լուսնակ գիշերով, խումբ առ խումբ, երիտասարդներ դուրս կ’ելլէին քալելու,  եւ ամբողջ Շթորան կը լեցուէր երգով ու երաժշտութեամբ:

– Գիշերն անուշ է, գիշերն հեշտագին …

Առաջնորդութեամբ դդումէ լապտերներ բռնողներու, «վերի» շթորացիներու խումբը, զինուած մանտոլինով եւ աքորտէոնով, կը կտրէ Շթորա-Զահլէ մայր պողոտան՝ միանալու համար «վարի» շթորացիներուն, որոնց մէջ արուեսագէտներ չէին պակսեր: Խումբը կ’անցնի Աղբալեան կեդրոնին առջեւէն՝ ուղղուելով դէպի Այնճար-Դամասկոս տանող մայրուղին: Ինքնաշարժներու երթեւեկը չէր խանգարեր «գիշերաշրջիկները», որոնց շուրջպարերը ճամբուն մէջտեղը սեւով եւ ճերմակով ուրուականներու խորհրդաւոր պատկեր մը կը գծէին: Հազուադէպ եկող ինքնաշարժ մը կանգ կ’առնէր, մինչեւ երգիչներն ու պարողները քաշուին ճամբուն եզերքը:

Օթել Մասապքին գիշերային պտոյտի ելլողներուն այլ զբօսման վայրն էր, ուր եւրոպական, արաբական երաժշտութեան հետ կը միաձուլուէր նաեւ հայկականը:

Ամռան վերջաւորութեան գիւղը կը պարուրուէր տեսակ-տեսակ հոտերով ՝ եռացող լոլիկի, խաշած ցորենի, հալած պաստեղի, մալեզի, թանապուրի եւ այլ ձմեռնային պաշարներու պատրաստութեան առթիւ: Իսկ այգեկութքէն ետք արտօնուած էր մտնել տեղացիներուն այգիները եւ օգտուիլ մոռցուած ողկոյզներու ճռաքաղէն.  ասոր կ’ըսէին «պաշշախ»: Ճարպիկ տղաք, իրենց որսորդական արշաւներու ընթացքին կը հետազօտէին այգիներն ու պարտէզները, ուր հունձքէն ետք կարելի էր  «պաշշախ»-ի երթալ: Որոշուած օրը, զինուած պարկերով, կ’արշաւէին  պտուղի պարտէզները, սոխի, գետնախնձորի արտերը եւ թռչուններու, դաշտային կենդանիներու բաժին լքուած պտուղներով ու բանջարեղէններով բեռնաւորուած կը վերադառնային տուն:

Լիբանանի երկրորդ եւ աւելի մտահոգիչ քաղաքացիական տագնապի սկիզբը՝ 1975-ին,  Շթորայի հայերը  կրցան ապահով անցընել: Տարի մը ետք, սակայն, դրացի երկրի սահմանէն ներս թափանցող պաղեստինեան «Եարմուք» զօրաբաժինը, ինչպէս նաեւ Պաալպեքի կողմերէն թալլող ցեղախումբեր, սկսած էին կողոպտել ու աւերել հայկական շէն գիւղը: Կողոպտուեցաւ գրեթէ ամէն ինչ, նոյնիսկ դուռ-պատուհան, սալայատակի մարմար քարեր, ջուրի խողովակներ, տան առարկաներ եւ ամէն բան որ կարելի է քակել եւ տանիլ: Տեսարանը յուզիչ էր: Թալանողներուն համար անպէտ նկատուող առարկաներ՝ գիրքեր, ընտանեկան նկարներ, նետուած էին պարտէզներուն մէջ:

Գետինը կար դաշնամուրէ մը մնացորդ ստեղնաշարը, իսկ կափարիչը ծառայած էր  որպէս լուացարանի դուռ՝ տունը գրաւող նոր բնակիչներուն համար: Նուագարանին տախտակէ մնացեալ մասերը շատ հաւանաբար գործածուած էին որպէս վառարանի փայտ:

Անապահով վիճակը եւ տուներուն անբնակելի ըլլալու իրողութիւնը մղեցին հայկական Շթորայի բնակիչները հեռու մնալու իրենց սիրելի գիւղէն: Ոմանք յամառօրէն փորձեցին վերակառուցել իրենց կիսաքանդ բնակարանները՝ վերադառնալու եւ բնակելու մտադրութեամբ,  սակայն ափսոս, ամէն անգամ որ հեռանային ժամանակաւորապէս, կողոպտիչները կը կատարէին իրենց աւերիչ արարքները: Այս յուսահատական վիճակին մատնուած բնակարաններն ու հողաշերտերը սկսան ծախուիլ, մինչեւ որ գիւղը՝ հայկական Շթորան, հայաթափուեցաւ:

Ներկայիս կանգուն կը մնայ Աղբալեան կեդրոն- մատուռը, ուր պարբերաբար պատարագ կը մատուցուի, իսկ հայկական Շթորան դադրած է գոյութիւն ունենալէ:

Պէյրութ, 20 ապրիլ 2011                                                              Գրիգոր Գրաճեան