The clear and bright figure of Bedros Karzayr is still in front of my eyes - his noticeable height, large and expressive eyes, his characteristically rounded hair right above his broad forehead; his charming manner of speaking and his biting satire. Like today, I remember the anger on his somewhat pallid face; and especially, the tears that accumulated in his expressive eyes during my first meeting.
We were teenagers, 8-9 years old, when we were transferred from the camp school to the "Karzayr School". The highest Armenian Evangelical school for boys was known by that name, and its studentship were called "Karzayr’s boys".
That day we were wearing the cleanest clothes, having just received them from the Danish charity. We waited for a while in front of the principal’s door, heartbroken and impatient. Finally, we were called inside. Mister Karzayr welcomed us with a big smile and started to encourage us with light hearted and encouraging words. And then, turning to the boy closest to him, he asked.
- Your name?
- Hagop Sarkissian.
- Do you have a father?
- No.
- Do you have a mother?
- No.
- When were you born?
- 1915.
- Do you know your birthdate?
- Yes, April 24
Suddenly, the principal let go of the pen from his hand, bowed his head and covered his face with his palms. He remained silent like that. We could see his forehead was gradually reddening and the shoulders were shaking slightly. After a while, he raised his face. The eyes were red and moist. We remained petrified and watched him. He looked at us and then turned to the next boy and asked softly.
- Your name?
- Avedis Der Torossian.
- Do you have a father?
- No.
- Do you have a mother?
- No.
- From which orphanage are you?
- Antelias.
- When were you born?
- 1915.
Silence again. This time we definitely could see the tremors of his facial muscles and the terrible anger in his eyes. He suddenly turned to us and asked sharply, "who among you has a father?"
No answer.
At that time, he quickly left the room, and soon we heard the voice in which there were both tears and uncontrollable rage. "Miss, please register the boys inside."
At that time, I did not relate to his emotion, but now I see that it is impossible to present Bedros Karzayr without making a retrospective review of his time.
Those who experienced the indescribable horror of our people, let them relive it for a moment. But those who were fortunate not to experience those days, let them imagine the crucifixion their fathers or grandfathers suffered, and let them try to analyze the inner feelings of a patriotic young man witnessing his people’s suffering.
Bedros Karzayr lived the agony of those days in every aspect. He suffered in flesh and in soul, witnessing the extermination of his beloved people by barbarians. He saw the degradation of the Armenian spirit, and the unrecognizable character of a generation of Armenian children growing up. His health was ruined. It was his willpower more than his physical stamina that had him endure until the end of the war, physically tired and mentally agitated.
He did not rest even for a minute. Orphanages needed teachers. Bedros Karzayr also embraced the challenges the orphanages presented. All those who know him testify to his devotion. But few people know that he resigned his post due to a losing struggle he waged against the directors of the orphanages on behalf of the orphans. (Note: A similar situation narrates Stepan Darduni, who taught at the orphanage in Jbeil and resigned).
In 1923, the dispersal of orphans from the orphanages began. Thousands of orphans went to their close or distant relatives. To give an example, I will cite our family. My mother was informed that her children and the children of her relatives would be sent to her. To receive us, my mother bought a hut from the camp for three Syrian gold. And here we arrived one after the other, from four different orphanages. I was the first to arrive, then my brother, followed by my sister, my paternal uncle's daughter, my maternal uncle's daughter and son, and finally, my paternal aunt's daughter. All of us were of school age, all of us were wanted to go to school. Of course, there were Armenian families in Beirut who were well to do, but the overwhelming majority of Armenians were in our predicament.
 |
| Courtesy Philip Zakarian website |
Bedros Karzayr had a full grasp of the situation and understood our longing for schooling. Yes, it was necessary to save the Armenian orphans from loss. It was necessary to restore the Armenian spirit in them. During the same year, one day, the incredible news spread, "Mr. Karzayr has opened a school." To open a school, in those days, without material resources and expectations, a person had to have enough faith to move mountains and the will to perform a miracle. Fortunately, Bedros Karzayr had those two rare qualities.
A few rooms were rented for a school but they were already cramped to accommodate the students who wanted to attend. The need arose for a more spacious building with school facilities and a playground, which at the same time would be cheap, close to the Armenian population, and in a clean neighborhood.
Bedros Karzayr was no longer alone in his mission. Co-workers were found, a trustee body was formed, Armenian Evangelical church gave its patronage. The man of faith and will was more encouraged, and found a suitable building in the Gemayzee neighborhood of Beirut. The place was convenient, but the building was in need of repair. It was a sight to see the work that was done by the principal and to the last orphaned student to repair the school building. Karzayr remained the spirit and the anchor of all the work that was done.
The school was soon filled with students. But what kind of students? They were Turkish-speaking, Kurdish-speaking, Arabic-speaking boys who mingled with Armenian speakers. In the same class, a twenty-year-old man was sitting next to a ten-year-old boy. A thousand kinds of manners and behaviors manifested in the school. There were boys who cursed, there were those who had a dagger protruding from their belt. There were unruly boys who behaved like raging bulls. And on top of all of them, the steel discipline of Mr. Karzayr was omnipresent.
What happened during the next six years is akin to a miracle.
Imagine, there were boys brought from orphanages, camps, even deserts, and five years later they were participating in the freshman class exams at the American University. Five years were enough for this great revolution. No other individual, no denomination, no other school has recorded such success under such conditions. I will even say more without exaggeration.
From 1924-1929, Karzayr school gave the best athletic field events of the city, the most successful performances on stage. The stage shows the students prepared as part of the school’s curriculum were completely enjoyable events. Often, the boys of Karzsayr won the leadership of public competitions. For years on end, in institution of higher learning, the "Karzayr boys" held high the flag handed down to them, and brough honor to the Armenian name.
We owe all this success mainly to Karzayr's faith, will and sacrifice. He gave without bargaining. He immeasurably gave his soul, his heart, and he died exhausted at the young age of 39, physically parting from us but leaving his faith, his patriotism, his spirit to his students.
*****
ՊԵՏՐՈՍ ՔԱՐԾԱՅՐ
Ֆիլիբ Զաքարեան
Տակաւին աչքիս առջեւն է, յստակ ու պայծառ կերպարանքը Պետրոս Քարծայրի։ Անոր ցցուն որ բարձ հասակը, խոշոր, արտայայտիչ աչքերը, լայն ճակատը ու այնտեղ շատ յատկանշականօրէն կլորցող մազը, հրապուրիչ խօսելակերպն ու կծող երգիծանքը։ Այսօրուան պէս կը յիշեմ զայրոյթը՝ քիչ մը դալուկ դէմքին վրայ, ու մանաւանդ, առաջին հանդիպումիս ընթացքին կուտակուած արցունքները անոր արտայայտիչ աչքերուն մէջ։
Տարեկից պատանիներ՝ 8-9 տարեկան, քեմփի դպրոցէն կը փոխադրուէինք «Քայրծայրի դպրոցը»։ Այդ անունով կը ճանչցուէր Հայ Աւետարանական մանչերու բարձրագոյն վարժարանը, իսկ աշակերտութիւնը՝ «Քարծայրի տղաքը»։
Այդ օր եր ամենէն մաքուր զգեստներն էինք հագած՝ Տանիմարքեան նպաստամատոյցին նոր ստացած։ Տնօրէնին դրան առջեւ սպասեցինք ատեն մը՝ սրտատրոփ ու անհամբեր։ Վերջապէս ներս կանչուեցանք։ Պր. Քարծայր ժպիտով մը ընդունեց մեզ ու սկսաւ կատակախռն, քաջալերիչ խօսքերով խրախուսել։ Ու ապա իրեն ամենէն մօտ կայնող տղուն դառնալով հարցուց։
- Անու՞նդ։
- Յակոբ Սարգիսեան։
- Հայր ունի՞ս։
- Ո՛չ։
- Մայր ունի՞ս։
- Ո՛չ։
- Ե՞րբ ծնած ես։
- 1915-ին։
- Ծնած օրդ գիտե՞ս։
- Այո՛, Ապրիլ 24-ին։
Յանկարծ տնօրէնը ձգեց գրիչը ձեռքէն, գլուխը խոնարհեցուց սեղանին վրայ ու ափերով ծածկեց դէմքը։ Լուռ մնաց այդպէ՛ս։ Կը տեսնէինք որ ճակակը աստիճանաբար կը կարմրէր եւ ուսերը թեթեւ ցնցումներ կ՚ունենային։ Ատեն մը վերջ բարձրացուց դէմքը։ Աչքերը կարմրած եւ խոնաւցած էին։ Մենք քարացած մնացած՝ կը դիտէինք զինք։ Դիտեց մեզ ու ապա երկրորդ տղուն դարձաւ ու մեղմ հարցուց։
- Անու՞նդ։
- Աւետիս Տէր Թորոսեան։
- Հայր ունի՞ս։
- Ո՛չ։
- Մայր ունի՞ս։
- Ո՛չ։
- Ո՞ր որբանոցէն ես։
- Անթիլիաս
- Ե՞րբ ծնած ես։
- 1915-ին։
Կրկին լռութիւն։ Այս անգամ որոշապէս կը տեսնենք դէմքի մկաններուն ցնցումները ու ահաւոր բարկութիւնը աչքերուն։ Յանկարծ դարձաւ մեզի ու կտրուկ հարցուց. «Ձեզմէ ո՞վ հայր ունի»։
Ոչ մէկ պատասխան։
Այն ատեն, արագ տայլերով դուրս ելաւ սենեակէն, ու քիչ վերջ լսեցինք ձայնը՛ որուն մէջ թէ՛ արցունք կար, թէ՛ անզուսպ կատաղութիւն. «Օրիո՛րդ, խնդրեմ, ներսի տղաքը արձանագրէք։»
Այն ատեն բն չէի հասկնար այդ յուզումէն, իսկ հիմա կը տեսնեմ որ անկարելի է Պետրոս Քարծայրը ներկայացնել՝ առանց յետադարձ ակնարկ մը ընելու իր ժամանակ պատմութեան։
Անոնք, որ ապրած են անպատմելի զարհուրանքը մեր ժողովուրդին, վարկեանի համար թող վերապրին այդ ժամանակը։ իսկ անոնք՛ որ բարեփախտաբար չեն տեսած այդ օրերը՝ երեւակայութեաբ թող մասնակցին իրենց հայրերուն կամ մեղ հայրերուն կրած խաչելութեան ու աշխարհին վերլուծել հայրենասեր, զարգացած երիտասարդի մը ներքին ապրումները։
Պետրոս Քարծայր ապրեցաւ այդ արհաւիրքի օրերը ամբողջ մանրաասնութեամբ։ Հոգւով որ մարմնով տուայտեցաւ, տառապեցաւ՝ տեսնելով բարբարոսներուն կողմէ բնաջնջուիլը իր սիրած ժողովուրդին։ Տեսաւ այլափոխուիլը հայ նկարագրին, ու անճանաչելի կերպարանքը՝ հայ մանկտի սերունդին։ Խորտակուեցաւ առողջութիւնը, ֆիզիքական ուժէ աւելի կամքի ուժն էր որ կրցաւ զինք հասցնել պատերզմի վախճանին՝ մարմնապէս յոգնած որ հոգեպես խռով։
Չմտածեց վարկեան մ՚իսկ հանգիստի մասին։ Որբանոցները պէտք ունէին ուսուցիչներու։ Պետրոս Քարծայր ալ մտաւ որբանոց ու բոլոր զինք ճանչողները իր վկայեն իր ըրած զոհաբերութեանց չափին մասին։ Բայց քիչեր գիտեն, թէ որբերու ի պատշպանութիւն մղած պայքարին պատճառավ ՝ խնամակալ տնօրէնութեան դէմ, պարտաւորուեցաւ հրաժարիլ պաշտօնէն։
1923-ին սկսաւ որբերու ցրւումը։ Հազարաւոր որբեր ճամբուեցան իրենց մօտաւոր կամ հեռաւոր ազգականներուն մօտ։ Օրինակ մը տալու համար պիտի առնեմ մեր ընտանիքը։ Մօրս կ՚իմացնեն, որ իր զաւակներն ու ազգականները պիտի ղրկեն իր մօտ։ մայրս մեզ ընդունելու համար կը գնէ քեմփէն խրճիթ մը երեք սուրեական ոսկիի։ Ու ահա իրարու ետեւէ ըկ հասնինք՝ չորս տարբեր որբանոցներէ։ Առաջին արձակուողը կ՚ըլլամ ես, ապա եղբայրս, ու իրարու ետեւէ կը հասնին քոյրս, հօրեղբօրս աղջիկը, մօրեղբօրս աղջիկը ու տղան ու ամենէն վերջ՝ հօրաքրոջս աղջիկը։ Բոլորն ալ դպրոցական տարիքի մէջ, բոլորն ալ ուսումի կարօտ։ Անշուշտ կային Պէյրութի մէջ բարեկեցիկ հայ ընտանիքներ, բայց ջախջախիչ մեծամասնութիւնը հայոց՝ մեր վիճակի մէջ էր։
Պետրոս Քարծայր գիտէր այս վիճակը որ մեր ցաւերով տուայտէր։ Այո, պէտք էր կորուստէ փրկել հայ որբը, պէտք էր հայ ոգին վերականգնել։ եւ նոյն տարին, օր մըն ալ տարածուեցաւ անհաւատալի լուրը. «Պարոն Քարծայր դպրոց մը բացած է։»
Դպրոց բանալու համար, այդ օրերուն, առանց նիւթական աղչիւրներու ու ակնկալութեանց՝ լեռները տեղափոխելու չափ հաւատք ունենալու էր մարդ, հրաշք գործելու կարմք։ Բարեբախտաբար այդ երկու հացուագիւտ առաքիլութիւններն ալ ունէր Պետրոս Քարծայր։ Մի քանի սենեակներ վարձուած էին որպէս դպրոց ու արդէն նեղ կու գային խուժող ուսումնակարօտ տղոց առջեւ։ Պէտք էր աւելի ընդարձակ շէնք մը ՝ դպրոցի յարմարութիւններով ու անհարժեշտ խաղավայրով, որ միւնոյն ատեն ըլլար աժան, ըլլար մօտ հայ զանգուածին որ ըլլար մաքուր թաղի մէ մէջ։ Պետրոս Քարծայր այլեւս առանձին չէր իր պայքարին մէջ ։ Գտնուեցան գործակիցներ, հոգաբարձական մարմին կազմուեցաւ, Հայ աւետ. Եկեղեցին իր հովանաւորութիւնը տուաւ։ Հաւատքի եւ կամքի այդ մարդը աւելի քաջալերուած, գգաւ փնտռուած շէնքը Պէյրութի Ժըմմեէցի թաղին մէջ. վայրը յարմար էր, բայց շէնքը կիսափլակ։ Տեսնելու բան էր այն աշխատանքը որուն լծուեցան տնօրէնէն մինչեւ յետին որբ ուսանողը՝ դպրոցի շէնքը նորոգելու համար։ Քարծայր մնաց միշտ ոգին եւ առանցքը բոլոր աշխատանքներուն։
Դպրոցը լեցուեցաւ աշակերներով։ Եւ ի՜ն աշակերտութիւն։ Թրքախօս, քրտախօս, արաբախօս տղաք խառնուած էին հայախօսներու հետ։ Նոյն դասարանին մէջ, տասը տարեկան պատանիին մօտ նստած կ՚ըլլար քսան տարեկան երիտասարդ մը։ Հազար տեսակ բարքեր կը վխտային դպրոցին մէջ։ Հայհոյող, կռուազան տղոց գոտիին ծայրը դաշոյն կը նշմարուէր երբեմն։ Կատղած ցուլերու նման անզուսպ տղաք կային։ Ու անոնց բոլորին վրայ՝ամէն վարկեան զգալի էր Պարոն Քարծայրի պողպատեայ կարգապահութիւնը։
Ինչ որ պատահեցաւ յաջորդ վեց տարիներուն՝ հրաշքի համազօր բան մըն էր։
Երեւակայացէք։ Որբանոցներէ, քեմփերէ, նոյնիս անապատներէ բերուած տղաք, հինգ տարի ետք Ամերիկեան համալսարանինն մէջ ֆրէշմէն դասարանի քննութիւններու կը մասնակցէին։ Հինգ տարիներ բաւարար եղած էին այս մեծ յեղաշրջման համար։ Ո՛չ մէկ անհատ, ո՛չ մէկ յարանուանութիւն, ո՛չ մէկ դպրոց այս յաջողութիւնը արձանագրած է նման պայմաններու մէջ։ Աւելին պիտի ըսեմ՝ առանց դոյզն չափազանցութեան։ 1924-1929 Քարծայրի դպորցը տուաւ քաղաքիս լաւագոյն դաշտահանդէսներ, յաջողագոյն ներկայացումները կրկին Քարծայրի տղաքն են տուած։ Ատենամարզանքի պահերը կատարեալ վայելք հանդիսութիւններ էին։ Յաճախ, ընհանուրին համար կազմակերպուած մրցանքներուն Քարծայրի տղաքը կը շահէին առաջնորդութիւնը։ եւ տարիներ շարունակ, բարձրագոյն ուսումնարաններու մէջ, «Քարծայրի տղաքը» իրենց փոխանցուած դրօշը բարձ բռնած՝ պատիւ բերին հայ անուան։
Այս բոլոր յաջողութիւննեհրը առաւելաբար կը պարտինք Քարծայրի հաւատքին, կամքին եւ զոհողութեան։ Ան տուաւ առանց սակարկութեան, տուաւ անհաշիւ՝ իր հոգին, իր սիրտը, եւ ուժասպառ ինկաւ 39 տարեկան երիտասարդ հասակին մէջ, ֆիզիքապէս հեռանալով մեզմէ, իր աշակերներուն ժառանք ձգելով իր հաւատքը, իր հայրենասիրութիւնը, իր ոգին։
