A Language Beehive – Bourj Hammoud – (6) – Learning Turkish

My abridged translation of Armenag Yeghiayan’s sequel (Լեզուական Փեթակ՝ Պուրճ Համուտ – 6 -). The original is linked especially for those who are interested to follow Armenag Yeghiayan’s detailed presentation of the phonetics of the Turkish language.  Vahe H Apelian  

Courtesy Garo Konyalian

It was in the mid-nineties. An evening, as I was leaving the Shagհzoyan Center, having attended a meeting of Hamazkayin there, I ran into my old Bolsahay (Instanbul-Armenian) friend, the expert Turkologist Kevork Mikaielian, whom I had met in the fall of 1961 as another teacher of the Saint Nshan School, where I also taught.

We greeted each other. Then I asked him what he was doing there.

"I'm teaching Turkish to a group of young people," was the answer.

I could not believe my ears. The decades old fight against speaking Turkish, was still raging.  But, in the epi center of Armenian national-political thought in Lebanon, the Saghzoyan building, a group of young people, that is to say future activists, are being taught Turkish.

Of course, I didn't say all this to him. Admittedly, I quickly got over my first confusion, thinking, why not? Many Turks and Azeris learn Armenian in order to better fight and oppose the Armenian lawsuits and demands. Why, shouldn't the opposite happen?

Therefore, changing the conversation, I asked.

- Are they learning?

Our conversation was interrupted as other acquaintances joined. We parted ways and I did not receive the answer to my question. I did not have an opportunity of meeting him again and hear his comment. Thus, my request remained unanswered.

Decades later, my question continues to remain unanswered. But I will try to justify the guess I am about to make. I tend to think that Turkish could not have been effectively taught there, because the Shahzoyan center was not the suitable place to teach Turkish. It was a restrictive environment where it is not possible to learn Turkish in a classroom taught by teacher with the help of textbooks. 

First of all, learning Turkish necessarily requires a Turkish-speaking environment because Turkish is learned first and foremost... by ear. If your ear is not equipped with Turkish sounds, I mean, with the very complex phonetics of the Turkish language, then neither the teacher nor the textbook may be useful.

Why?

Aha, this is what I will try to answer briefly, glancing over some of the basics of the Turkish language. Let my readers not despair. All my explanations can be fully understood without knowing a single word of Turkish.

So, let's get down to business.

*****

First of all, let's familiarize ourselves with the Turkish alphabet, which has been in use since 1928.  At one time it was stubbornly claimed that Mustafa Kemal entrusted the task of establishing a new Turkish alphabet to his Armenian friend, linguist Hagop Martayan, who earned the title "dilachar" (Agop Dilâçar) which in Turkish means a "language opener".

The language is based on the following Latin characters, with some modifications.  

a, b, c, ç, d, e, f, g, ğ, h, ı, i, j, k, l, m, n, o, ö, p, r, s, ş, t, u, ü, v, y, z.

Most of the Latin characters maintain their authentic pronunciation. Such as:

 a, b, d, e, f, g, h, i,  j, k, l, m, n, o, p, r, s, t, u, v, y, z: 

On top of these characters, six characters have been added with special dotting:

c=ճ,  ç=չ,  ğ=ղ /յ,  ı=ը,  ö=էօ,   ş=շ, ü=իւ: 

Let us be mindful that e is always pronounced է, and ս is always pronounced ու, much like in Latin. 

The character ğ is silent and is used to emphasize the vowel next to it, almost repeating it.

*****

Among these 29 characters, eight are vowels:  a, e, ı, i, o, ö, u, ü,

These vowels can be the first or the last character of a word, with the exception of  ö, which is never used at the end of a word.

The 21 consonants are:  b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, m, n,  p, r, s, ş, t, v, y, z: 

These constitute the basis for the sounding of the Turkish and help write Turkish as it is sounded. (see the detailed explanation in the original by resorting to google translation).

Our pronunciation corresponds to the pronunciations of the interior states or provinces. The emigrant Western Armenians did not have much contact with the Istanbul Armenians who were mostly spared and were not deported. The dialect of Istanbul has undergone changes. We had a habit of calling Istanbul diction, “kebar (refined) Turkish”.

Լեզուական փեթակ՝ Պուրճ Համմուտը −− 6 −−

            Ինիսունականներու կէսերուն էր, երեկոյ մը  Շաղզոյեան կեդրոնէն՝  Համազգայինի մէկժողովէն դուրս կու գայի,  երբ դէմ-յանդիման գտնուեցայ   պոլսահայ վաղեմի բարեկամիս՝ քաջթրքագէտ  Գէորգ Միքայէլեանի հետ,  որ ճանչցեր էի 1961-ի աշնան՝ իբրեւ պաշտօնակից  սուրբ Նշանվարժարանի:

            Ողջագուրուեցանք, ապա հարցուցի, թէ ի՛նչ կ’ընէ այդտեղ:

            −Խումբ մը պատանիներու թրքերէն կը սորվեցնեմ,− եղաւ պատասխանը:

            Ականջներուս չէի հաւատար. անդին տակաւին   կը յամենար տասնամեակներ առաջսկսած պայքարը թրքերէնի դէմ, իսկ այստեղ՝ Լիբանանի հայ ազգային-քաղաքական մտքի կեդրոնըհանդիսացող  Շաղզոյեանի շէնքին մէջ թրքերէն կ’ուսուցուէր խումբ մը նորսերնդականներու, իմա՝ զօրութենական ապագայ գործիչներու...

            Անշուշտ այս բոլորը չըսի խօսակիցիս, թող որ ինքս ալ շատ շուտ թօափեցի առաջինշփոթս՝ մտածելով, թէ ինչո՛ւ չէ. քանի-քանի թուրքեր ու ազերիներ հայերէն կը սորվին՝ աւելի լաւ  պայքարելու եւ  հակադրուելու  համար հայկական դատին ու պահանջատիրութեան, ինչո՞ւ, ուրեմն, պիտի տեղի չունենար հակառակը:

            Հետեւաբար մտածումիս ուղղութիւնը փոխելով՝ հարցուցի.

            −Կը յաջողի՞ն սորվիլ... 

            Մեր խօսակցութիւնը ընդմիջուեցաւ ուրիշ ծանօթներու մօտեցումով, ու մենքբաժնուեցանք՝ առանց հարցումիս  պատասխանը ստանալու: Անկէ ետք ալ առիթը չունեցայճշդումներ կատարելու, ու այդպէս ալ հարցումս մնաց անպատասխան:

            Հիմա, տասնամեակներ ետք, ան կը շարունակէ անպատասխան մնալ, իսկ եթէանպայման փորձեմ գուշակութիւններ ընել, ապա հակում ունիմ  մտածելու, թէ տարուածը այնքանալ արդիւնաւէտ աշխատանք մը չէր կրնար եղած ըլլալ, քանի որ թրքերէն սորվելու յարմարագոյնվայրը չէր Շաղզոյեան կեդրոնը,  վասնզի փակ միջավայրի՝  դասարանային պայմաններու մէջ,  դասախօսի մը եւ դասագիրքերու օժանդակութեամբ կարելի չէ թրքերէն սորվիլ:

            Թրքերէնի իմացումը ամէն բանէ առաջ եւ անպայման թրքախօս շրջապատ ումիջավայր  կը պահանջէ, որովհետեւ  թրքերէնը կը սորվուի նախ եւ առաջ... ականջով, եթէ ականջդչէ յագեցած թրքերէնի հնչիւններով, իմա՝  թրքերէնի  շատ բարդ հնչիւնաբանութեամբ, ապա ո՛չուսուցիչը, ո՛չ դասագիրքը կրնան օգտակար ըլլալ:

            Ինչո՞ւ:

            Ահա այս ինչուին է որ պիտի փորձեմ հակիրճ պատսխանել՝ անդրադառնալովթրքերէնի սեպուհ օրէնքներէն մէկ-երկուքին: Ընթերցողներս թող չյուսահատին. բոլորբացատրութիւններս  կարելի է լիարժէք հասկնալ ու ըմբռնել՝ առանց մէկ բառ իսկ թրքերէնգիտնալու:

            Ուրեմն անցնինք գործի:

                                                                                *   *   *

            Առ այս՝ ծանօթանանք նախ թրքական այբուբենին, որ կը գործէ 1928-էն ի վեր: Օրինյամառօրէն կը շրջէր  այն վարկածը,  թէ Մուստաֆա Քեմալ թրքական նոր այբուբենի մըհաստատումի պարտականութիւնը վստահած էր  իր հայ բարեկամին՝ լեզուաբան ՅակոբՄարթայեանին, որ այս առթիւ վաստկած էր «դիլաչար» տիտղոսը, որ կը նշանակէ «լեզու բացող[1]»:

            Ան հիմնուած է լատինական այբուբենին վրայ՝  

            a, b, c, ç, d, e, f, g, ğ, h, ı, i, j, k, l, m, n, o, ö, p, r, s, ş, t, u, ü, v, y, z

            Որոշ պատշաճեցումներով ու լրացումներով,  որ ահաւասիկ.

            Լատինական մեծաթիւ տառեր կը պահեն իրենց հարազատ արտասանութիւնը, ինչպէս՝a, b, d, e, f, g, h, i,  j, k, l, m, n, o, p, r, s, t, u, v, y, z:

            Որոնց վրայ աւելցած են վեց տառեր՝ կէտադրական խաղերով՝  c=ճ,  ç=չ,  ğ=ղ /յ,  ı=ը,  ö=էօ,   ş=շ, ü=իւ: 

            Գիտնանք, որ e բոլոր դիրքերու վրայ կ’արտասանուի է, իսկ ս բոլոր դիրքերու վրայկ’արտասանուի ու, նոյնն է լատիներէնի մէջ: 

             Իսկ  ğ  գրեթէ չի հնչուիր, այլ կը ծառայէ իրեն յաջորդող ձայնաւորը թեթեւօրէներկարելու կամ գրեթէ կրկնելու:  Եւ վերջապէս, թրքերէնի ը ձայնաւորը միշտ կը գրուի, այսինքն՝ սուղը չունի թրքերէնը: 

            Այս տառեդուն բոլորը կ’արտասանուին:

                                                                                 *   *   *

            Այս 29 տառերէն՝  

            --ութն ձայնաւոր են՝ a, e, ı, i, o, ö, u, ü,

            Ասոնց  բոլորը կրնան իյնալ  բառերուն սկիզբը թէ վերջը, բացառութիւն կը կազմէ ö-ն, որով բառ կը սկսի, սակայն չի վերջանար,

            --քսանմէկը բաղաձայն  են՝  b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, m, n,  p, r, s, ş, t, v, y, z: 

            Թրքերէնը եռաշարք բաղաձայն չունի. ունի մեկուսի եւ միայն քանի մը երկշարքբաղաձայններ՝ b-p,  d-t,  g-k:

            Ասոնք  կը կազմեն հնչիւնագիր շատ կուռ համակարգ մը, որ կը թոյլատրէ թրքերէնըանշեղ գրել ըստ արտասանութեան եւ անշեղ արտասանել ըստ գրութեան:

            Ձայնաւորներ

            Ասոնք  նոյնն են մեր ձայնաւորներով, որոնց վրայ կ’աւելնան քմային  ö-ն եւ ü-ն:

         Ծանօթ.− Անցած դարու սկիզբները գոյութիւն ունէր երրորդ քմային ձայնաւոր մըն ալ՝ ӓ, որ համարժէք է արաբական ալեֆին՝ ﺍنا  “ես” եւ ماذا “ի՞նչ” բառերուն մէջ. զայն կը  գտնենք  գերմաներէնի մէջ եւս:  Մեր  սերունդները շատ լայնօրէն օգտագործած են զայն. անոնց մեծ մասը  Պոլսոյ արդի խօսուածքէն արտաքսուած է  եւ փոխարինուած է e-ով, որ, ինչպէս ըսինք, կը հնչէ «է». օրինակ՝ հոն  ուր մենք կ’ըսէինք ӓldӓ (ձեռքի մէջ), Պոլսոյ բարբառը կ’ըսէ elde (էլտէ): Ան կը գոյատեւէ, սակայն,  կարգ մը փոխառութիւններու մէջ â ձեւի տակ. օրինակ՝ efkâr, gâvur, iskân բառերուն մէջ, որոնք փոխառութիւն են: 

   Պոլսոյ բարբառը կրած է հնչիւնական այլ փոփոխութիւններ եւս, որոնք նրբացուցիչհանգամանք ունին. օրինակ՝ անցեալին շատ յաճախակի կիրակութիւն ունէր x հնչիւնը, որհամարժէք է արաբերէնի ﺥ-ին, եւ որը այսօր պարզ ﻫ “h” կը հնչուի. օրինակ՝ հոն ուր մենք կ’ըսէինքխըյար  “վարունգ”, արդի պոլսեցին կ’արտասանէ hiyar “hիյար”, իսկ  խ հնչիւնը ընդմիշտարտաքսուած է, գէթ պաշտօնապէս: 

  Մեր արտասանութիւնը կը համապատասխանէ ներքին  նահանգներու կամգաւառներու խօսուածքին: Գաղթական արեւմտահայութիւնը  պոլսահայերու հետ շփում չէ ունեցած, քանի որ պոլսահայերուն խնայուեցաւ, եւ անոնք չտարագրուեցան:

            Մերոնք սովորութիւն ունէին Պոլսոյ  խօսուածքը անուանելու «քիպար թրքերէն»:

             armenag@gmail.com                                                                                    Արմենակ Եղիայեան

            

 

 

---

[1]  Իրեն կը վերագրուի նաեւ թրքերէնի արդիականացման, ինչպէս նաեւ  թրքական առաջին հանրա-գիտարանի խմբագրութեան  դերակատարներուն    գլխաւորը  ըլլալու հանգամանքը:

Indescribable and Unspeakable Grief: Catholicos Zareh I (1915-1963)

Catholicos Zareh I (1915-1963) 

This year marks the 60th anniversary of the untimely death of the beloved Catholicos Zareh I. His funeral has remained etched in my memory. It took place in Sourp Nshan Cathedral in Beirut. All my schooling up to 1962, the year I graduated from the namesake middle school, was next to the cathedral. I too attended the funeral with friends. I attached my difficult translation of Harout Topjian’s posting and personal testimony about the Catholicos Zareh I, who was the last Catholicos of the Cilician See born in historical Cilicia, in Marash on February 14, 1915 and passed away on February 18, 1963. The title is a quote from Catholicos’s eulogy. I thought it best summed up the community’s overwhelming grief at his untimely death. Harout Topjian noted: "in 1962 I was ordained by Catholicos Zareh. The venerable Catholicos entrusted me the post of master of chancery of the Catholicosate (tevanaded), which I managed under his care until his death." "The original is attached. Vahe H. Apelian

***** 

“This year marks the 60th anniversary of the death of Catholicos Zareh I of blessed memory. He was one of the first graduates of the seminary at Antelias. The election of the diplomatic leader of the Prelacy of Aleppo to the Chair of the Catholicos of Cilicia, for whatever reason, was declared invalid by a segment of the people. The newly consecrated Catholicos of All Armenians Vazken I, who had arrived in Antelias to preside over the election of the Catholicos and to anoint the newly elected Catholicos left Antelias without anointing him. His Holiness’s departure and the subsequent events caused the division of the Sees and the division of the diaspora dioceses.

The seven years of Zareh Vehapar, were years of sorrow and anguish. In the words of Patriarch Yeghishe, “contrary to his remarkable achievements, his seven pontifical years became seven open wounds in his soul, inflicted by the merciless and violent rejection, he walked on the path of the cross laid down for him by our people, and he succumbed on that path, struck at his heart.”

Zareh Catholicos was a good-hearted shepherd. "If we ever remember the difficult conditions," Arch. Ardag testified, "especially in the aftermath of his election, and consider the favorable attitude and expression of reputable people towards his person and his conduct; on the other hand if we consider his unwavering kindness in welcoming everyone, we again see his noble soul, solemnity and his resolute benevolence as a clergyman.”

MAGNIFICANT ZAREH was a great religious person who was brought up by those who were raised in the monastery and seminary of Armash.  He was imbued with a deep ecclesiastical consciousness. This celibate priest followed the teachings of the great TEACHER with faith and conviction, becoming a role model for the seminarians and the monks. His Holiness commanded respect from everyone. In his presence, you felt that you were in front of God's deputy. The memory of Blessed Zareh the Catholicos will forever remain bright in the people's memory, as a righteous and a good High Priest, because he lived up to the Gospel’s proclamation, he was truly a man  " in whom there is no deceit."

https://www.youtube.com/watch?v=NC-ViCQqRiI

*****

ԶԱՐԵՀ Ա. ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ՓԱՅԱՍԼԵԱՆ  /1915 - 1963/

Երջանկայիշատակ Զարեհ Ա. Կաթողիկոս, որուն մահուան 60-ամեակը կը նշուի այս տարի , մին եղաւ Անթիլիասի դպրեվանքի անդրանիկ շրջանաւարտներէն:

Հնադարեան Բերիոյ թեմին դիւանագէտ Առաջնորդին ընտրութիւնը Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան Աթոռին, ինչ ինչ պատճառներով ՝՝անվաւեր՝՝ հռչակուեցաւ ժողովուրդին մէկ խաւէն: Ու նորաօծ Կաթողիկոս Վազգէն Ա. որ Անթիլիաս ժամանած էր նախագահելու կաթողիկոսական ընտրութիւնը եւ օծելու նորընտիր Կաթողիկոսը, առանց օծելու զայն մեկնեցաւ Անթիլիասէն. Վեհափառին այդ մեկնումը եւ յետագային ուրիշ դէպքեր պատճառ հանդիսացան Աթոռներու երկփեղկումին եւ սփիւռքի թեմերու բաժանումին:

Զարեհ Վեհափառի եօթնամեայ գահակալութեան շրջանը վիշտի ու մորմոքի տարիներ եղան: Եղիշէ պատրիարքի բառերով ՝՝ Իր կաթողիկոսութեան եօթը տարիները, հակառակ ուշագրաւ նուաճումներու, եօթը վէրքեր եղան, բացուած իր հոգիին մէջ... Պարագաներու անգութ ու դժնդակ բերումներու պատճառաւ, անիկա քալեց մեր ժողովուրդի իրեն համար պատրաստած խաչի ճամբայէն, եւ ինկաւ այդ ճամբուն վրայ՝ զարնուած իր սիրտէն՝՝:

Զարեհ Կաթողիկոս բարեսիրտ հովուապետ մըն էր: ՝՝Եթէ երբեք վերյիշենք ա՛յն դժուարին պայմանները, կը վկայէ Արտակ Արք., մասնաւորաբար ընտրութեան հետեւող շրջանները եւ ամէնէն պատասխանատու անձերու կեցուածքն ու արտայայտութիւնը, իր անձին, դիրքին եւ հեղինակութեան նկատմամբ եւ միւս կողմէ նկատի ունենանք իր անայլայլ կեցուածքը եւ բոլորին հետ ողջագուրուելու իր բարի տրամադրութիւնը, դարձեալ կը տեսնենք իր վեհ հոգին, լրջախոհութիւնը եւ հոգեւորականի անայլայլ կեցուածքն ու բարեսրտութիւնը՝՝:

Արմաշականներու դաստիարակութեամբ սնած կրօնական մեծ անձնաւորութիւն մըն էր Զարեհ ՍՔԱՆՉԵԼԻՆ: Եկեղեցական խոր գիտակցութեամբ թրծուած մաքրամաքուր այս կուսակրօնը, հաւատքով եւ համոզումով կը հետեւէր մեծ ՎԱՐԴԱՊԵՏին ուսուցումներուն, օրինատ դառնալով դպրեվանքցիներուն ու միաբաններուն: Վեհափառական իր շուքը ակնածանք կը պարտադրէր բոլորին: Անոր ներկայութեան կը զգայիր, թէ կը գտնուէիր Աստուծոյ պաշտօնեային դիմաց:

Երանաշնորհ Զարեհ Կաթողիկոսի յիշատակը յաւէտ վառ պիտի մնայ ժողովուրդին յիշողութեան մէջ, իբրեւ ամբասիր ու բարի Քահանայապետ, որովհետեւ աւետարանական բացատրութեամբ ան եղաւ ՝՝Այր յորում նենգութիւն ո՛չ գոյ՝՝:

From my stamp collection

 

Bishop Terenig Poladian and his Rich Scholarly Legacy

 Bishop Terenig Poladian

This year marks the 60^th anniversary of the murder of bishop Terenig Poladian. On February 17, 2023, the noted historian and linguist Hagop Tcholakian noted the following on his Facebook page about the late bishop Terenig Poladian (1914-1963).

 Hagop Tcholakian wrote: “It was known to some that the brothers of the bishop Terenig Poladian, kept their brother’s unpublished scholarly works. I thought that these manuscripts also contained historical information about Kessab. I asked the brothers Vartan and Vahak, who lived in Kessab, about the archives. Both denied the existence of such an archive. Obviously, they did not want to share. After their death, I also talked about it with Vardan's eldest son, Apik. He sent me a photo showing the newly started construction of thecathedral of the Catholicosate of Cilicia in Antelias, Lebanon. Apik noted that the picture was taken from his uncle's archival collection. He seemed willing to present the archives to me.Regretfully, not long after the assault on Kessab happened (March 21l, 2014), as a result of which, the people of Kessab took refuge in Latakia, and I came to Yerevan. Three months later, my Kessab compatriots returned to Kessab. I decided to inquire about the archives when I visited Kessab.  But unfortunately, I learned that Apik had died suddenly in his house in Basit, a coastal town south of Kessab. I didn't know what became of the archive during the invasion. I think that Abik's son, Vardan knows the fate of that archive, whether it is properly preserved, or if it has already been handed over to safe hands."

*****

Hagop Tcholakian also attached a copy of an article published in SION, the official journal of the Patriarchate of Jerusalem. I translated the article and I posted it below. The original is linked below.

"The Armenian Apostolic Church is overwhelmed with grief at the demise of one of its highest-ranking and most learned servant, Bishop Terenig Poladian, who was murdered in Beirut on Friday, November 22, by a deranged Armenian young man.

«The baptismal name of the deceased was Haig. He was born in Kessab on the first day of 1914. The following year the infant lived the ordeal of the deportation and the death of many of his relatives. The orphaned infant Haig was returned to Kessab after the Armistice.

Barely a kindergarten student, he shined with his brilliance. In 1927, eager to study, he applied to the American College of Aleppo, where he studied for five years and in 1932graduated with an extraordinary success.

A year later, he embarked on his teaching career. However, feeling a call to religion, he was accepted to the seminary in Antelias along with Catholicos Zareh I, of blessed memory. In 1935 he was ordained celibate priest.

In 1938, he left for the North. America to further his education, where he stayed for seven years, conquering all the milestones of academia, specializing in theological, philosophical and pedagogical studies.

In 1945, he returned to Antelias with Catholicos Karekin I, where the following year he was appointed the Dean of the Antelias Seminary, a position he fulfilled brilliantly for the next ten years. Under his high supervision, the school lived a period of spiritual and intellectual awakening, giving the Armenian people a cadre of dedicated spiritual servants aware of their lofty calling.

In 1947, Catholicos Karekin I of blessed memory ordained him bishop.

In 1956, after the well-known sad events around the See of Cilicia, he left Antias and devoted himself to scholarly works and traveled to study the history of our ccommunities. He traveled to many countries, studying especially the Armenian Churches of the Far East, in communities that had been rarely or never visited, and collected inexhaustible material forstudying the history of their glorious past, gathering information mostly from tombstoneinscriptions and memorials.

Since 1960, His grace bishop Terenig, was in Addis Ababa, serving the Ethiopian sister church as the Dean of its Theological Seminary. He visited the Jerusalem Armenian Patriarchate of Saint James, when His Holiness Catholicos Vazken I visited the Patriarchate. He lived days of pure joy having witnessed the historical embrace of the two heads of the Armenian Apostolic Church. He was an ardent believer in the Unity of the the Church.

His grace Bishop Terenig was the author of more than ten volumes about religion, history and archaeology, as well as in pedagogy. He also has a number of unique scholarly studies. The most important of which is his study of the history of the Armenian communities of the Far East. His manuscript may fill two thick volumes. 

Bishop Terenig Poladian was brutally killed on the eve of his 50th birthday, when he was in the fullness of his intellectual strength and when the Armenian Church and the nation had great expectations from him. He became a man of inexhaustible labor, of hard and patient work. This untimely termination of his rich life, which was laden with the promise of new and glorious days, leading to the dawn of our church's unity, has filled all those who knew him with deep sorrow.”

*****

What happened to Bishop Terenig Poladian’s unpublished manuscripts? 

Zeron A Panossian noted the following in response to Hagop Tcholakian’s inquiry. 

“The entire archive of Bishop Terenig  Polatiad remained in Kessab until 2014 when the population of Kessab moved to Latakia for safety. 

At the end of three months, the returning Kesabtsis found out that the entire archive had remained intact in his nephew’s Haig's house.

Through my initiative, the archived materials arrived safely in Lebanon to be handed over to the Catholicosate of Antelias."

Բնագիրը՝ https://vhapelian.blogspot.com/2023/02/bishop-terenig-poladian-and-his-rich.html

 

 

Տ. Դերենիկ Եպս. Փոլատեան եւ Անոր Հարուստ Գրական Ժառանգը

 Տ. Դերենիկ Եպս. Փոլատեան

Երէկ՝ Ուրբաթ 17.2.2023 ին, անուանի պատմաբան, լեզուագետ Յակոբ Չոլաքեանը (Hagop Tcholakian) հետեւեալ տեղադրութիւնը ըրած էր իր Ֆէյսպուքի էջին վրայ հանգուցեալ Տ. Դերենիկ Եպս. Փոլատեան ի (1914 – 1963) ժառանգին մասին՝

« Ոմանց յայտնի էր, որ Դերենիկ եպս․ Փոլատեանի հարուստ արխիւը, անտիպ մնացած իր երկասիրութիւններով հանդերձ, պահ դրուած է իր եղբայրներուն քով՝ Քեսապ։  Հոն, կը խորհէի, հայկական գաղութներու պատմութեան անոր նիւթերուն մէջ Քեսապն ալ տեղ պէտք է ունենար։   Դիմեցի Քեսապ բնակող եղբայրներուն՝ Վարդանին եւ Վահագին։ Երկուքն ալ ուրացան այդպիսի բանի մը գոյութիւնը։ Յայտնապէս չէին ուզեր։ Անոնց մահէն ետք ես այդ մասին խօսած եմ նաեւ Վարդանի մեծ զաւկին՝ Աբիկին հետ։ Աբիկ ինծի ղրկեց լուսանկար մը, որ կը ներկայացնէր Անթիլիասի մայրավանքի եկեղեցւոյ նոր սկսած շինարարութիւնը՝ յայտնելով որ նկարը առնուած է հօրեղբօր պատկանող նիւթերու հաւաքածոյէն։ Աբիկ կարծես տրամադրուած էր ինծի ներկայացնելու ամբողջը։ Յետոյ դէպքերը այնպէս եղան, որ ներխուժման հետեւանքով քեսապցիները ապաստանեցան Լաթաքիա, իսկ ես եկայ Երեւան։ Երեք ամիս ետք հայրենակիցներս վերադարձան Քեսապ։ Որոշած էի Քեսապ երթալուս անպայման հետաքրքրուիլ արխիւով, երբ, ցաւօք, իմացանք, որ Աբիկ յանկարծամահ եղած է Պասիթի իր կալուածին մէջ։ Չեմ գիտեր, թէ արխիւը ինչ ճակատագիր ունեցած էր ներխուժման միջոցին, մնացած էր Քեսա՞պ, թէ․․․։ Կը կարծեմ որ Աբիկի  զաւկին՝ Վարդանին վիճակուած է այդ արխիւին ճակատագիրը որոշել, եթէ ի հարկէ պահպանուած է, կամ՝ արդէն յանձնուած չէ ապահով ձեռքերու։»

*****

Նմանապէս կցած էր ՍԻՈՆի մէջ լոյս տեսած հետեւեալ յօդուածը այդ եկեղեցականին տխուր վախճանին ու հայագիտական անտիպ մնացած գործերուն մասին։

«Մեծ է սուգը որով համակուած է Հայց. Առաք. Ս. Եկեղեցին, անժամանակ անհետացումովը իր բարձաստիճան եւ ամենէն զարգացած պաշտօնեաններէն Տ. Դերենիկ Եպս. Փոլատեանի, որ զոհ գնաց Պէյրութի մէջ անցնող Նոյեմբեր 22-ի Ուրբաթ օրը , խողխողուելով անհաւասակշիռ հայ երիտասարդի մը ձեռքով։

Հանգուցեալ Սրբազանը, աւազանի անունով Հայկ, ծնած է Քեսապ, 1914 տարուան առաջին օրը ։ Յաջորդ տարին անցած է տարագրութեան ճանապարհէն , զոհ տալով իր հարազատներէն շատեր։ Որբացած՝ Զինադադարէն ետք մանուկ Հայկ կը վերադառնայ իր ծծնդավայրը։

Հազիւ մանկապարտէզի ուսանող, ան կը փայլի իր ուշիմութեամբ։ 1927 ին , ուսման տենչով խնդավառ , կը դիմէ Հալէպի Ամերիկեան Գօլէճ , ուր կուսանի հինգ տարիներ ու 1932 ին կը վկայուի արտակարգ յաջողութեամբ ։

Տարի մը ետք, կ՚ընդգրկէ ուսուցչական ասպարէզ ։ Ապա , կրօնաւորելու կոչում զգալով իր մէջ , ափ կ՚առնէ Անթիլիաս Երջանկայիշատակ Տ. Տ. Զարէհ Ա. Կաթողիկոսի հետ , քահանայական ձեռնադրութիւն ընդունելով 1935 ին ։

1938 ին կը մեկնի Հիւս. Ամերիկա , ուր կը մնայ եօթը տարիներ, նուաճելով համալսարանական ուսման բոլոր հանգրուանները, աստուածաբանական , փիլիսոփայական եւ մանկավարժական ճիւղերու մէջ վկայուելով։

1945 ին , Եrնաշնորհ  Տ. Տ. Գարեգին Ա. Կաթողիկոսի հետ կը վերադառնայ Անթիլիաս , ուր յաջորդ տարին իրեն կը վստահուի Դպրեվանքի Տեսչութեան յոյժ պատասխանատու պաշտօնը , զոր կը վարէ տասը տարիներ ամենայն ձեռնհասունութեամբ։ իր բարձր հսկողութեան ներքեւ Դպրեվանքը կ՚ապրի հոգեկան եւ մտաւոր զարթօնքի շրջան մը , տալով հայ ժողովուրդին զարգացած ու իրենց վսեմ կոչումին գիտակից հոյլ մը անձնդիր հոգեւոր մշակներ։

1947 ին եպիսկոպոս կը ձեռնադրուի Երջանկայիշատակ Տ. Գարեգին կաթողիկոսէն։

1956 ին , Կիլիկիոյ Աթոռին շուրջ պատահած ծանօթ տխուր իրադարձութիւններէն ետք , կը ձգէ Անթիլիասը եւ կը նուիրուի գրական աշխատութեանց ու , գաղութներու մեր պատմութիւնը ուսումնասիրելու նպատակաւ , ճանապարհորդութեանց ։ կը շրջի շատ մը երկիրներ , ի մասնաւորի հեռաւոր Արեւելքի Հայ եկեղեցականէ քիչ անգամ կամ երբէք այցուած սակաւաթիւ հայ գաղութնհեր որոնց երբեմնի փառաւոր անցեալի պատմութեան համար կը հաւաքէ անսպառ նիւթ , քաղելով զանոնք առաւելաբար տապանաքարերէն եւ յիշակարաններէ։

Դերենիկ Սրբազան 1960 էն ի վեհ կը գտնուէր Ատտիս – Ապէպա , ծառայելով Եթովպական քոյր եկեղեցիին իբրեւ Տեսուչ Աստուածաբանական Ճեմարանին։ Նորին Օծութիւն Տ. Տ. Վազգէն. Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի Երուսաղի այցելութեան առիթով ինք եւ եկաւ Ս. Աթոռ ու անխառն հրճուաքի օրեր ապրեցաւ ի տես զոյգ վեհափառներու պատմական ողջագուրումով վերահաստատուած Հայց. Եկեղեցւոյ Միասնութեան , որուն այնքան ցանկացող ու մանաւանդ հաւատցող մըն էր ինք։

Իբրեւ մտքի մշակ , հոգելոյս Սրբազանը հեղինակն է տասէ աւելի հատորներու , կրօնական , պատմա-հնագիտական եւ մանկավարժական բովանդակութեամբ ։ Ունի նաեւ շարք մը անտիպ գործեր , որոնցմէ ամենէն կառեւորն է անտարակոյս Ծայրագոյն Արեւելքի Հայ Գաղութներու Պատմութիւնը, երկու հաստափոր հատորներ լեցնող ։

Տ. Դերենիկ եպս. անարգօրէն կը սպաննուի իր 50րդ տարեդարձի նախօրեակին , երբ իր ոյժերու բովանդակ լիութեան մէջ էր եւ երբ Եկեղեցին ու ազգը մեծ ակնկալութիւններ ունէին իրմէ ։ Ան եղաւ անսպառ կորովի եւ յամառ ու համբերատար աշխատանքի մարդը ։ Նոր ու փառաւոր օրերու խոստումով յղի մեր եկեղեցական համերաշխ կեանքի արշալոյսին զուցադիպող իր բեղուն կեանքին այս վաղահաս շիջումը խոր վիշտով համակեց բոլոր զինք ճանչողները անխտիր։» (1963, Հոկտ.-Նոյեմբ.-Դեկտ.)

*****

ի՞նչ պատահեցաւ Տ. Դերենիկ Եպս. Փոլատեանին անտիպ գործերուն։ 

Ծերոն Փանոսեանը (Zeron A Panossian) կը նշէ հետեւալը՝ « Դերենիկ Եպիսկոպոս Փոլատեանին ամբողջ արխիւը Քեսապ մնացած եր մինչև 2014 քեսապցիներուն գաղթը Լաթաքիա ։ Երեք ամիսների վերջ քեսապ վերադարձին այդ ամբողջ արխիւը առանց վնասի մնացած էր իր եղբոր տղուն ` Հայկին տան մէջ ։ Ամբողջությամբ իմ միջոցով ապահով ձեռքով հասավ Լիբանան Կաթողիկոսական հանձնելու համար ։»

Aleppo: Diaspora’s Rose and Point of Reference.

Vahe H. Apelian

Courtesy Kantsasar newsletter

All Armenian eyes are also directed towards Aleppo these days. Yesterday Catholicos Aram paid a pontifical visit there. The pontiff was welcomed by the representatives of the Armenian religious denominations and was warmly received  by the much tested Aleppo Armenian community

I was reminded of the following two quotes. 

The first one is from Antranig Zarougian and is from his book “Yerazaying Haleb” (Dreamy Aleppo). The book is a collection of short stories about Aleppo where Antranig Zarougian and his mother found refuge after the genocide and where Antranig Zarougian spent his formative years. The title of the book - Yerazayin Haleb - became a rather common expression when speaking of the Armenian Aleppo.

The other quote is a comment by Viken Attarian. He has posted the comment as a response to an article I had written in Keghartdotcom, a few years ago. I found his comment distilling the essence of Aleppo and what that city means for the Armenian Diaspora.

The quotes:

“I have had numerous occasions to write and speak about Haleb Armenians in large halls, in front of hundreds of people. Let me say my real thoughts from the heart. However the number of Haleb Armenians dwindles, the root remains. I remain with deep conviction that the Haleb Armenian is the rose of the Diaspora. If we liken the Armenian Diaspora to a tasty fruit, its seed has come from Haleb.”

Antranig Zarougian. 

Courtesy Aleppo Black and White FB Site

“Haleb is undoubtedly a milestone in the evolution of our Armenian Diasporan identity of the post-Genocide period.  I believe that it is there that the future community of Beirut was forged, and from then on to the different realities of our existence in the West.  In the great migration of our people, Haleb was the first place of a Great Gathering after the initial murderous big bang of the Great Dispersion. The above applies to all aspects of community life, whether they be historical, cultural, political, artistic, literary and so on.  This is not to minimize the roles of other places.  Far from it, but, if there are temporal and geographic points of reference around which our existence coalesced after 1915, Haleb was surely the first.” 

Viken Attarian

Courtesy George Abadrjian

Դէմքեր եւ Դէպքեր Պանդոկէն - Պանդոկը (1/4)

 

Պանդոկին բացայարկը

Հայրս ծնած էր Քեսապի Քէօրքիւնա գիւղին մէջ, 1921ի Դեկտեմբեր ամսուան վերջաւորութեան, եւ հոն անցուցած էր իր մանկութիւնը, պատանեկութիւնը, մինչեւ երիտասարդութեան սեմը: 1937-38 թուականներուն անորոշութիւն կը տիրեր Քեսապի մէջ: Ճակատագրական շրջան մըն էր  այդ տարիները: Թրքերէն լեզուի ուսուցումը պարտադիր էր Քեսապի շրջանէն ներս: Աշխարհագրական այդ հողամասը, ոչ թէ միայն Քեսապը, այլ անոր սահմանակից՝ հիւսիս-արեւմտեան մասը, որ կ’ընդգրկէ պատմական Անտիոքը, նորաստեղծ Թուրքիոյ Հանրապետութեան կցելու կը պատրաստուէին աշխարհի տէրերը: Բայց եւ այնպէս Քեսապցիները տակաւին յոյս ունէին որ իրենց պիտի խնայուէր պատմական Քեսապէն գէթ մաս մը եւ կցուէր Սուրիոյ: Քեսապցի ղեկավարները խնդրագիր ներկայացուցած էին ֆրանսական հոգատար կառավարութեան: Կար Կարտինալ Աղաճանեանը, որ աշխատանքի մէջ էր որպէսզի ներկայի Քեսապը ներմուծուէր նորաստեղծ Սուրիոյ Հանրապետութենէն ներս:

Ապահովելու համար իրենք զիրենք Քեսապցի ընտանիքներ միջին լուծում մը գտած են, անստոյգ ապագան դիմագրաւելու հեռանկարով՝ ղրկելով զինուորական ծառայութեան տարիքին մօտեցող իրենց մանչ զաւակները Լիբանան, որպէսզի ապահովեն անոնց ապագան ու եթէ այլապէս դասաւորուի Քեսապի վիճակը գոնէ ընտանիքէն անդամ մը ունեցած կ՚ըլլան Պէյրութի մէջ, որ քրիստոնեաներուն համար միշտ իբրեւ ապաստան մը նկատուած է: Հարկ եղած պարագային, եթէ ընտանիքը ամբողջութեամբ պարտաւորուած ըլլար լքել Քեսապը եւ հաստատուիլ Պէյրութ, ընտանիքին անդրանիկ զաւակը հոն պիտի ըլլար, ընդունելու ընտանիքին մնացեալ անդամները: Հայրս իր ծնողքին առաջին զաւակն էր:

Այսպէս, հօրս համար ճակատագրական օր մը, ինք եւ իրեն հետ երկու համագիւղացի երիտասարդներ ճամբայ կ’ելլեն գիւղէն, ընկերակցութեամբ իրենց հայրերուն եւ գիւղապետ Կիրակոս Աբէլեանին: Իւրաքանչիւրը կը բեռցնէ ընտանիքին իշուն վրայ իր հագուստն ու կապուստը եւ քանի մը շաբթուայ համար անհրաժեշտ պարէն  եւ կ’ուղղուի դէպի Քէօրքիւնայէն երեւցող սալահատակուած ճամբան, որ բացուած էր ֆրանսական իշխանութեան օրերուն եւ միակ պորտակապն էր դուրսի աշխարհին հետ: Քեսապցիները այդ օձաձեւ ճամբան «զիֆթի ճամբայ» կը կոչէին մինչեւ վերջերս: Նախօրօք դասաւորուած վարձու կառք մը կը հանդիպի իրենց հոն եւ երիտասարդները առնելով կը սուրայ դէպի Պէյրութ:

Պէյրութի մէջ հայրս, որ նոր տասնեօթը տարեկանը եղած պիտի ըլլար, կը փորձէ զանազան գործեր: Ինչ-ինչ պարագաներու տակ կը հանդիպի Օթել Լիւքսի պանդոկապետին՝ Միհրան Թուրիկեանին, որ միշտ աւելի ծանօթ մնաց իր գրչանունով՝ Թուրիկ, եւ հոն կը մտնէ ծառայութեան: Պանդոկը ունէր ներքին սենեակ մը, որ միշտ ճանչցուած մնաց որպէս «գործաւորներու սենեակ»: Հոն հայրս կ’ունենայ իրեն համար անկողին մը, եւ այսպէս ապահոված կ’ըլլայ իրեն համար երդիք մը օտարութեան մէջ: Պանդոկին մէջ շուտով կը մտերմանայ Թուրիկեան ընտանիքին հետ, որուն զաւակները իրմէ այնքան ալ պզտիկ չեն եղած, եւ հոն կը սկսի մտերմութիւն մը իրենց միջեւ: Երիտասարդ հայրս տակաւին վստահաբար ընտանիքի մը պահանջքը ունեցած ըլլայ, եւ իր մտերմութիւնը Թուրիկեան ընտանիքին հետ որոշ չափով հաւանաբար լրացուցած ըլլայ այդ բացը: Կը մնայ պանդոկը քանի մը տարիներ: Այդ շրջանին կ’ամուսնանայ համագիւղացի այրի տիկին Գարուն (Աբէլեան) Չէլէպեանի դստեր՝ Զուարթին հետ: Իրենց ամուսնութեան կնքահայրն ու հարսնքոյրը կ’ըլլան տէր եւ տիկին Միհրան եւ Շուշան Թուրիկեանները: Ապա, անոնց երկու մանչ զաւակները՝ Հրաչը իմ եւ՝ Հրայրը եղբօրս աւազանի կնքահայրերը եղան, եւ այսպէս ընտանեկան կապ մը հաստատուեցաւ եւ մնաց միշտ:

Քանի մը տարի ետք, Հայրս սկսաւ նպարավաճառի իր խանութը բանեցնել Պէյրութի երբեմնի Հայաստան դարձած Զոքաք-էլ-Պլաթ թաղէն ներս, Համազգայինի Նշան Փալանճեան Ճեմարանին գրեթէ դիմացը: Ես Սուրբ Նշան դպրոցին մէջ մանկապարտէզի աշակերտ էի եւ ամէն առտու կ’անցնէի հօրս գոց խանութին առջեւէն: Հայրս տակաւին վերադարձած չէր ըլլար շուկայի իր գնումներէն, օրուան վաճառքին համար: Երբ Թուրիկեանները այլեւս չէին կրնար բանեցնել պանդոկը, տրուած ըլլալով որ իրենց զաւակները այլեւս ունէին իրենց անձնական ասպարէզները, հայրս սկսաւ կառավարել պանդոկը եւ ապա ստանձնեց պանդոկը եւ վարեց զայն բացառիկ հիւրընկալութեամբ եւ նախաձեռնութեամբ:

Հայրս իր բնատուր ձիրքերով եւ բնազդով մարդն էր նման գործի մը:  Երբ մօրս, Ամէնայն Հայոց Հայրապետին կողմէ Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոցով շքադրուած  ուսուցչուհիին յիշողութիւնը սկած է աղօտիլ, հետեւեալը գտայ որ գրած էր իր ամուսնին մասին. «սոսկ յիշելու համար», կը գրէ, « բնաւորութեամբ մեղմ, ուրախ, փափկանկատ, ընկերային խառնուացքով, շահած էր շրջապատին համակրանքը»: Այսպէս պանդոկը եւ հայրս միաձուլուացան: Շրջան մը մենք ալ ընտանեօք հոն ապրեցանք: Իսկ ամէն պարագայի տակ պանդոկը եղաւ եւ մնաց Կիրակի օրերու մեր ընդարձակ ընտանիքին հաւաքատեղին, ուր սեղանին շուրջ հաւաքուէինք մօրեղբորս եւ հօրեղբօրս ընտանիքներուն անդամներուն հետ մինչեւ որ Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմին ընթացքին երբ պանդոկը ամբողջովին քանդուեցաւ:

Ակնարկելով Կիրակի օրուայ ճաշերուն՝ «Կարելի չէ մոռնալ մանաւանդ՝ Կիրակի օրերու կէսօրուայ մեր ճաշը (հաւ եւ բրինձ փիլաւ), երբ պանդոկին բոլոր բնակիչները, համերաշխ եւ նահապետական ընտանիքի մը նման, միասին, կը ճաշէին ուրախ զրոյցներով, խինդ ու ծիծաղով» կը գրէ երաժիշտ, «Գիշերն անուշ է» երգը յօրինող Հրանդ Գէորգեանը, իր «Կեանքիս Պատկերազարդ Ժապաւէնը» գիրքին մէջ (Հալէպ, 1983, էջ 170). «Ես երբեք չեմ կրնար մոռնալ մեր հայկական Օթէլ Լիւքսին պատասխանատու Պրն. Յովհաննէս Աբէլեանին եւ իր ազնիւ կնոջ՝ Զուարթին սիրալիր վերաբերումը ինծի հանդէպ՝ առհասարակ: Նոյնպէս, իրենց զաւակներուն՝ Վահէին եւ Կարոյին, ինչպէս նաեւ եղբօր զաւակներուն՝ Սթիվին եւ Արային անկեղծ ու նուիրուած ընթացքը», կը գրէ Հրանդը ակնարկելով նաեւ իմ սերնդակից ընտանիքին անդամներուն: «Վահէն Ամերիկեան Համալսարանէն վկայուեցաւ որպէս դեղագործ, Սթիվը որպէս գիւղատնտես, Կարոն վաճառականութիւն ուսանեցաւ, իսկ Արան որպէս բժիշկ: Արան ծանօթ է որպէս գրող եւ Հայկական մշակոյթով զբաղող լուրջ երիտասարդ մը»:

Կրկին Հրանդ Գէորգեանի խօսքով՝ «հազուագիւտ սիրտ մը եւ հոգի մը ունէր բնիկ Քեսապցի – Քէօրքիւնայ - գիւղին այս մարդը » որուն շնորհիւ տակաւին հայկական ընտանեկան ջերմութիւն պահուած մնաց պանդոկին մէջ, երբ այլեւս չկային անոր երբեմնի պանդոկապետ Թուրիկը իր ազգային «զինակիցներով», ինչպէս կը յուշագրէ Անդրանիկ Ծառուկեանը իր «Վերջին Անմեղը» գիրքին մէջ:

Կը մեջբերեմ:

«Հեգնանքով կը փիլիսոփայէր Քղեցի Թուրիկեանը, Պէյրութցիներուն հանրածանօթ Թուրիկը, բոլորէն յարգուած ու սիրուած հին ընկեր մը, երգիծական զգայարանքով, որ կը սիրէր ճշմարտութիւնները միշտ կատակով ըսել եւ կատակները վերածել ցաւցնող խայթոցներու:

«Պզտիկ պանդոկ մը կը բանեցնէր եւ ընտանեօք կ’ապրէր իր պանդոկին մէջ: Յաճախորդները բացառապէս հայեր էին եւ ընհանրապէս գաղափարակից ընկերներ, այնպէս որ տարիներու ընթացքին անպաշտօն ակումբի մը հանգամանքը տուած էին պանդոկին: Այնտեղ խմորուող տրամադրութիւնները, զրոյցները, կարծիքները ուշ կամ կանուխ կը թափանցէին ու կը դառնային պաշտօնական տեսակէտ: Կուսակցական որոշումները, շրջաբերականները կը հաղորդուէին շարքերուն, բայց ներշնչումը գրեթէ միշտ Պանդոկէն էր: Եդուարդ Տարօնցիին (Տարօնեան) ու Ղազար Չարըքեանին (Չարըք) հետ – տարիքով եւ մտքով հասուն մտաւորականներ – Թուրիկ կը կազմէր անքակտելի երրորդութիւն մը, որ թէեւ գործօն պաշտօններէ խոյս կու տար, բայց կը կազմէր կուսակցական կեանքին թթխմորը:

«Բարձր շէնքի մը վերնայարկին վրայ թառած պզտիկ այդ Պանդոկը աւելի քան քառորդ դար անուղղակիօրէն իշխեց Հայկական Պէյրութին: Երրորդութեան անդամները երեքն ալ գրչի մարդիկ, առանց մեծ հաւակնութիւններու, Արեւմտեան Հայաստանի տարբեր գաւառներուն համադրութիւնն էին, տոհմիկ սովորութիւններու եւ աւանդութիւններու պահակները նաեւ: Թուրիկին, ժողովրդական սիրուած երգիծաբան, կարճ տոմսերը կը փնտռուէին մամուլին մէջ: Տարօնցին Ֆրանսական բարձր մշակոյթով յագեցած եւ քաջ գրաբարագէտ, քիչ մը ծանր ոճով սիրուն պատմուածքներ կը գրէր: Իսկ Ղազարը Էրզրումի բարքերուն շրջուն ցուցահանդէսն էր անձով, ինչպէս նաեւ ճոխ սեղաններուն անխոնջ հետախոյզը: Շատ կողմերով նմանութիւններ ունէին այս երեք անբաժանելիները, բայց իրենց մէջ հասարակաց ամէնէն ցայտուն գիծը սրամտութիւնն էր: Ղազարը՝ սուր խայթող, այն աստիճան, որ մականունին Չարըքեանը երբեմն կրնար չարիքի վերածուիլ իր զոհերուն համար: Տարօնցին՝ եւրոպական մեղմ հիւմըր մըն էր, նուրբ ու յղկուն: Իսկ Թուրիկը, կեղծ միամտութեան երեւոյթի մը տակ կը պահէր Նասրատտինային խաղաղութիւնը:….. Ու դժուար չէ պատկերացնել թէ ինչ թափանցում կը գտնէր հանրային կարծիքին մէջ այնտեղէն մեկնող տրամադրութիւն մը: Վայ անոր որ նշանակէտ դառնար Պանդոկին սլաքներուն» (Վերջին Անմեղը, Պէյրութ, 1980, էջ 108):

Այսպէս, ականատես եղայ երեւոյթներու, դէպքերու եւ դէմքերու, զորս չկրցայ, չէի կրնար այդ տարիքին գնահատել այնպէս ինչպէս կրնամ գնահատել ներկայիս, յետսահայեաց ակնարկով:

Կը սկսիմ: (յաջորդիվ)