Maro and Garo: A Myth Was Born on July 25, 1897

Vahe H. Apelian

Myth or legend: Someone made a remark that the story depicted below is a legend, not myth. I read today that “myths are stories that are passed down about how or why something came to be. Legends are designed to teach a lesson about a real person in history, with a few facts dramatically changed.” A reader may make the choice whether the well-known story is a myth or a legend. The characters are real but no one knew whether anything had transpired between the two. 

A Khoump is austensibly named after Maro and Garo is Lamented 

In the January 20, 2021, issue of the Armenian Weekly there is an article titled “A Photographic Journey Into the Past”. Several pictures are posted in the article among them is a picture that depicts a group of women. The caption reads: “ARF women’s “Maro” Khoump. Photograph taken in Tabriz in 1903.”

The literal translation of Khoump is group. But in the annals of the Armenian revolutionary history a khoump is more a group of men and/or women who have come together to aid the ongoing struggle to assure the sanctity of the lives, the labor, the honor, and the property of the Armenians under Ottoman oppression. These groups were named after a notable revolutionary leader. 

 Who Maro could have been to have a group of Armenian women in Tabriz, Persia name their group after her, I wondered? Among the women, the caption lists a lady named Maro Hovhannisian. But her name does not ring a bell to have had any prominence for the group of the women to name their group after one of them, when the khoumps were named after a martyred hero.

In all likelihood, the group was named after Maro (Mariam) Magarian.

The biographical information about Maro Magarian is sketchy at best. I gathered the following about her from the book titled "ԴՐՈՒԱԳՆԵՐ Հ.Յ. ԴԱՇՆԱԿՑՈՒԹԵԱՆ ԳՈՐԾՈՒՆԷՈՒԹԻՒՆԵՐԻՑ - EPISODES FROM A.R.FEDERATION ACTIVITIES" (1917, "Hairenik" Press, Boston. 

Maro Magarian was born in Caucasus and was caught in the frenzy of the Armenian liberation movement and was involved in the preparation of the expedition of Khanatsor that took place on July 25, 1897. A few months before the military expedition took place, on December 28, 1896, Maro's comrades found her lifeless body with a suicide note next to her addressed to her lover who remained unknown to her comrades. The note urged her lover not to waiver, as she severed their ties for good to liberate him from any other responsibility, but to devote himself to the cause of the Armenian liberation movement.

Garo (Aristakes) Zorian was also involved in the preparation of the Khanasor expedition. He was an expert gunsmith. Although he was not experienced in combat, he insisted on joining the Khanasor expedition. The accounts of the expedition tell that he fought valiantly and fearlessly, if not recklessly, disregarding his safety as if, it is claimed, he was looking forward to be martyred. Garo thus went into the annals of the Armenian revolutionary movement’s history as one of the 26 who gave up their lives in the Khanasor expedition. 

Henceforth, by associating the commitment of the young woman Maro and the young man Garo towards the preparation and the execution of that historic military expedition, the myth or the legend of Maro’s and Garo’s covert love affair was born and passed on from one generation to the next. Their story became Armenian liberation movement’s version of Shakespearean Romeo and Juliet tragedy.

Maro came to denote sacrificing personal feelings for the greater cause for the Armenian liberation. Hence it would not surprise me that a group of ARF affiliated women in Tabriz, in 1903, would name their group Maro. 

 Garo was the brother of ARF founder Rostom Zorian. His legacy also lingers on. Among the 26 fallen combatants in the Khanasor expedition, Garo is singled out and his death is lamented in the song dedicated to the Khanasor expedition.  The song notes:

Չկար Կարոն տխուր պատեց ամենքին, (Garo was no more, sadness overtook everyone)

Երանի է նրա հոգուն, որ զոհ դարձավ այդ կռվին: (Blessed is the person’s soul who fell victim to the fight)

Garo is also alluded in another song called Խանի Երգը - Khani Yerk (The Song of Khan). The song is dedicated to the memory of Yeprem Khan, a leader of the Khanasor Expedition. I am not sure how many realize that whenever they heard or sang that familiar song, Garo's memory is upheld in the following lines of the lyrics: 

Ագուլիսցի քաջ պատանի (Brave lad from Agulis)

Մահուանդ լուրը ո՞վ թող տանի, (Who will break the news of your death?)

Քեզպեսներուն միշտ երանի, (Blessed are those who are like you,)

ուք եք հույսը Հայաստանի: (You are the hope of Armenia.)

Garo, much like his brother Rostom Zorian, hailed from Agulis. Hence the death of the young man from Agulis, Garo, is lamented in that song. At one time Agulis was in Persian Armenia and nowadays it is in Nakhichevan. It was once a vibrant Armenian region but no trace from its one-time Armenian inhabitation has remained.

                                                                        Agulis on the map.

From Kars to Shushi, a 100-year-old myth

The attached is my translation of Tatul Hakobyan’s recent thought provoking posting on Ani Armenian Research Center today, January 25, 2021. The original is attached. Vahe H. Apelian

 

It is a customary in the Armenian political reality to look for culprits elsewhere for our own defeats. The first Prime Minister of Armenia Hovhannes Kajaznuni, 100 years ago and after the fall of Kars, said: "To complain bitterly of bad luck and to look outside of us for the cause of our misfortunes is one of the characteristic features of our national psychology."

A century ago, when the Republic of Armenia lost its 30,000-square-kilometer homeland and became Soviet, the main political and ruling force of the day, the ARF, blamed their defeat on Bolshevik Russia, Kemalist Turkey for forming an alliance and drowning the 1000 days old infant republic in blood.

Yes, it is a historical fact that Lenin and Ataturk were allies over their common interst in Armenia. But was that the only cause for our defeat and loss of land? Was abandoning Kars almost without a fight only due to Bolshevik-Kemalist cooperation? Weren't we Armenians or the military-political leadership of those days not to blame? After the loss of Kars, Ani, Surmalu, Nakhichevan and other territories, not only ARF operators but others as well, left a lot of political literature where everyone else is blamed such as the Russians, the Turks, the British, but not themselves, that is to say, we the Armenians. 

The Russians were culprits for their decietful policy; the Turks for their genocidal mania; the Azeris for rendering our lives miserable. The Americans were at fault for drawing Wilson Armenia on paper only. The British were guilty for their bastardly conduct by walking away from the Caucasus

One hundred years later, we lost the 44-day war. We lost what we had liberated during the two and a half years long First Artsakh War, at the cost of 6,000 martyrs. In six weeks, leaving behind more than 4,000 martyrs and up to 10,000 wounded, we lost more than 8,000 square kilometers of land with the roads, schools, churches and buildings built on that land during the past three decades, including many architectural monuments.

Instead of understanding the root causes of this shocking defeat, we found two culprits: the betrayal of Nikol Pashinyan, which is propagated by representatives of the former governments; and the Russian-Turkish conspiracy propagated by the anti-Russian elements in Armenia, tacitly endorsed by the current authorities.

Undoubtedly, Nikol Pashinyan is the number one culprit and responsible for the loss of Shushi and the total defeat, just as the ARF was the number one culprit and responsible for the total loss of Kars in 1920. Why? Because, first and foremost, the ruling power of the day is the culprit and the responsible for victory as well as defeat.

Nowadays, a myth is slowly crystallizing that the Russians did not help us, did not give us weapons, and brokered peace only after Shushi fell, because that was what the Russians and the Turks had agreed upon. It is paradoxical that the current government had nothing to do with the liberation of Shushi in 1992 and that it was by the grace of the opposition and the military-political leadership of Artsakh. It's a woeful, but that myth-fiction was agressively propagated from 1992 to September 2020.

Of course, by carrying out a peacekeeping mission in Artsakh, Russia, first of all, pursues its great interests. The same is true for the 102nd military base it maintains in Gyumri or for its its deployment mission guarding along the Armenian-Turkish / Iranian border. But, which country - the United States, France, is not guided by own interst?

Now that we are pointing our fingers at the Russians, do we not want to ask what he Americans, the French and our other friends did? What did we do to have made the defeat less humiliating? What is our fault, the fault of each and everyone of us?

Myths can be thought of as folklore for moving forward. But the problem is that these myths are opening the doors to new defeats for Armenia and for the Armenian people. They are disassociating the Armenian political thought from reality, and from political common sense and deliberation.

It is like the story of a permanent friend and a permanent enemy; in this case, a permanent culprit. That is to say there are enduring culprits for the fall of Kars and Shushi - the Russians, the Turks - the Russian-Turkish conspiracy.

If the Turks and the Russians are to blame, it means that we have been naive, short-sighted, politically ignorant, that we could not plan, attempt to find common ground with the Russians, Turks, and other immediate neighbors; and that we could not know the potential of our forces to move forward taking into account our resources and not build a policy on dreams and longings.

Yes, Nikol Pashinyan is guilty and responsible. What about Arayik Harutyunyan and the military-political leadership of Artsakh? What about Armenia's fiery foreign minister and ostentatious / populist defense minister? What about the peoples of Armenia and Artsakh who did not fight bravely enough for their homeland? What about the author of these lines, who was afraid to write about the possibility of peace every day, because the neo-Nazis would accuse him of pacifism, defeatism, even betrayal and Turkism?

What about the Diaspora, which did not want to hear about a compromise solution? But we did not see them sending battalions during the war. I am not saying that you should have come and give your lives for Armenia and Artsakh instead of my son and me. But you, too, were the proponents of childish having it all.

Defeat is always an orphan, but to this extend….I could not have imagined.

*****

Հայ քաղաքական իրականության մեջ ընդունված սովորություն է սեփական պարտությունների համար դրսում մեղավորներ փնտրելը: Հայաստանի առաջին վարչապետ Հովհաննես Քաջազնունին 100 տարի առաջ, Կարսի անկումից հետո, այսպես է ձևակերպել. «Գանգատվել դառնորեն չար բախտից ու մեզանից դուրս որոնել մեր դժբախտությունների պատճառը՝ սա մեր ազգային հոգեբանության բնորոշ գծերից է»:

Մեկ դար առաջ, երբ Հայաստանի Հանրապետությունը կորցրեց 30 հազար քառակուսի կիլոմետր հայրենիք ու նաև խորհրդայնացվեց, օրվա հիմնական քաղաքական ու իշխող ուժը՝ ՀՅԴ-ն, մեր պարտության մեջ մեղավոր համարեց բոլշևիկյան Ռուսաստանին և քեմալական Թուրքիային, որոնք դաշինք կազմած ոտնատակ տվեցին ու արյան մեջ խեղդեցին մանուկ հանրապետությունը, որն ունեցավ միայն 1000 օրվա կյանք:

Այն, որ Լենինն ու Աթաթուրքը դաշնակիցներ էին ու նաև Հայաստանի վրայով կապվեցին իրար, պատմական իրողություն է: Բայց արդյոք միայն դա՞ էր մեր պարտության և հողերի կորստի պատճառը: Կարսը գրեթե առանց կռվի թողնելը արդյոք միայն բոլշևիկ-քեմալական գործակցության պատճառո՞վ էր: 

Իսկ մենք հայերս կամ այն օրերի ռազմաքաղաքական ղեկավարությունը մեղք չունե՞ր: Կարսի, Անիի, Սուրմալուի, Նախիջևանի և մյուս տարածքների կորստից հետո ծով քաղաքական գրականություն են թողել ՀՅԴ-ական և ոչ միայն ՀՅԴ-ական գործիչները, որտեղ բոլորը մեղք ունեն՝ ռուսները, թուրքերը, բրիտանացիները, բայց ոչ իրենց, այսինքն մենք՝ հայերս:

Մեղավոր էին ռուսները իրենց նենգ քաղաքականությամբ, մեղավոր էին թուրքերը իրենց ցեղասպանական մոլուցքով, մեղավոր էին ադրբեջանցիները, որ թունավորում էին մեր կյանքը, մեղավոր էին ամերիկացիները, որ մեզ համար միայն թղթի վրա գծեցին Վիլսոնյան Հայաստան, մեղավոր էին բրիտանացիները, որոնք սրիկայաբար 1919-ի վերջերին հեռացան Կովկասից:

100 տարի անց մենք պարտություն կրեցինք 44-օրյա պատերազմում: Արցախյան առաջին պատերազմում երկուսուկես տարիների ընթացքում և 6000 զոհերի գնով ձեռք բերածը կորցրինք վեց շաբաթների ընթացքում՝ տալով 4000-ից ավելի զոհ, մինչև 10 հազար վիրավոր, 8 հազար քառակուսի կիլոմետրից ավելի հողից զրկվեցինք ու այդ հողի վրա երեք տասնամյակ կառուցածից՝ ճանապարհներ, դպրոցներ, եկեղեցական ու ճարտարապետական կոթողներ:

Այս շշմեցուցիչ պարտության խորքային պատճառները հասկանալու փոխարեն երկու մեղավոր ենք գտել՝ Նիկոլ Փաշինյանի դավաճանությունը, որ զարգացնում է նախկին իշխանությունը, և ռուս-թուրքական դավադրությունը, որ քարոզում են Հայաստանի ռուսատյացները, ինչն արժանանում է գործող իշխանությունների լուռ հավանությանը:

Անկասկած, Նիկոլ Փաշինյանը թիվ մեկ պատասխանատուն և մեղավորն է Շուշիի կորստի և ընդհանուր պարտության համար, ինչպես 1920 թվականին Կարսի կորստի ու ընդհանուր պարտության համար թիվ մեկ մեղավորն ու պատասխանատում ՀՅԴ-ն էր: Ինչո՞ւ: Որովհետև և՛ հաղթանակի, և՛ պարտության առաջին մեղավորն ու պատասխանատուն օրվա իշխանական ուժն է:

Այսօր կամաց-կամաց բյուրեղանում է առասպել այն մասին, թե իբր ռուսները չօգնեցին մեզ, զենք-զինամթերք չտվեցին և խաղաղություն հաստատեցին միայն այն ժամանակ, երբ Շուշին ընկել էր, քանի որ այդպես էին պայմանավորվել ռուսներն ու թուրքերը: Պարադոքսալ է, որ 1992-ի Շուշիի ազատագրման մեջ օրվա իշխանությունը կապ չուներ, դա ընդդիմության և Արցախի ռազմաքաղաքական ղեկավարության շնորհքն էր: Ցավալի է, բայց այդ առասպել-կեղծիքն է ագրեսիվ կերպով քարոզվել 1992-ից մինչև 2020-ի սեպտեմբեր:

Անշուշտ, Արցախում խաղաղապահ առաքելություն իրականացնելով՝ Ռուսաստանը նախ և առաջ իր մեծապետական շահերն է հետապնդում: Նույնը Գյումրիի 102-րդ բազայի դեպքում է կամ հայ-թուրք/իրանական սահմանի երկայնքով սահմանապահ առաքելության ծավալման դեպքում: Բայց ո՞ր պետությունը չէ, որ առաջնորդվում է ի՛ր շահերով՝ Միացյալ Նահանգնե՞րը, Ֆրանսիա՞ն, ո՞ր մեկը:

Հիմա, որ մատներս տնկում ենք ռուսների վրա, չե՞նք ուզում հարցնել, թե ինչ արեցին ամերիկացիները, ֆրանսիացիները, մեր մյուս բարեկամները: Ինչ արեցինք մենք, որ պարտությունը այսքան ստորացուցիչ չլինի: Ո՞րն է մեր մեղքը, ամեն մեկիս մեղքը:

Առասպելներին կարելի է վերաբերվել որպես ֆոլկլորի և առաջ շարժվել: Բայց խնդիրն այն է, որ այդ առասպելները Հայաստանի և հայ ժողովրդի համար նոր պարտությունների դուռ են բացում և հայ քաղաքական միտքը կտրում իրականությունից և քաղաքական ողջախոհությունից ու հաշվարկներից:

Դա նման է մշտական բարեկամ և մշտական թշնամի պատումին, այս դեպքում՝ մշտական մեղավոր, այն է՝ Կարսի ու Շուշիի անկման համար կան մշտական մեղավորներ՝ ռուսները, թուրքերը և ռուս-թուրքական դավադրությունը:

Եթե անգամ թուրքերն ու ռուսները ունեն մեղք, ապա դա նշանակում է, որ մենք եղել ենք միամիտ, անհեռատես, քաղաքականապես տգետ, որ չենք կարողացել հաշվարկներ կատարել, պլանավորել, փորձել լեզու գտնել ռուսի, թուրքի, անմիջական մյուս հարևանների հետ, չենք կարողացել մեր ուժերի չափը իմանալ, առաջ շարժվել՝ հաշվելով մեր ռեսուրսները և ոչ թե քաղաքականություն կառուցել երազանքի ու ցանկությունների վրա:

Այո՛, Նիկոլ Փաշինյանը մեղավոր է ու պատասխանատու: Իսկ Արայիկ Հարությունյանն ու Արցախի ռազմաքաղաքական ղեկավարությո՞ւնը: Իսկ Հայաստանի հրձիգ արտգործնախարարն ու ցուցամոլ/պոպուլիստ պաշտպանության նախարա՞րը: Իսկ Հայաստանի/Արցախի ժողովո՞ւրդը, որ բավարար քաջությամբ չկռվեց հայրենի հողի համար: Իսկ այս տողերի հեղինա՞կը, որ վախեցավ ամեն օր գրել խաղաղության կարևորության մասին, քանի որ ոչմիթիզականները նրան կմեղադրեին պացիֆիզմի, պարտվողականության, անգամ դավաճանության ու թրքասիրության մեջ:

Իսկ Սփյո՞ւռքը, որ չէր ուզում լսել փոխզիջումներով լուծում գտնելու մասին, սակայն պատերազմի օրերին չտեսանք նրանց ուղարկած գումարտակները: Ես չեմ ասում, որ դուք պետք է գայիք իմ ու իմ որդու փոխարեն ձեր կյանքը տայիք Հայաստանի ու Արցախի համար: Բայց նաև դուք էիք մանկամիտ առավելապաշտության ջատագովները:

Պարտությունը միշտ է որբ լինում: Բայց այս աստիճա՜ն որբ․․․ չէի կարող պատկերացնել:

Թաթուլ Հակոբյան

Սիվիլնեթ

 

 

 

 

When Extra Judicial Justice Mattered

Vahe H. Apelian

I invite readers to read my two-part blog titled “Stepan Dardouni and His Memorial Album” to better appreciate the following incident Stepan Dardouni depicted in his memorial album titled “A.R.F. Memorial Album of Northern America 1898-1984” (Հ.Յ.Դ. Յիշատակարան Հիւսիսային Ամերիկայի 1898-1984). (See the links below).

“Unger Ardashes Vanarian” wrote Stepan Dardouni, was a young ARF operator with an “attractive face, tall, blond hair and blue eyes, who looked more a Scandinavian than to those who like him were born in Van.” He was also”, elaborated Dardouni, “sympathetic, communicative. One of his articles titled “ARF is Socialist but not Bolshevik” was widely read with interest. Much like during speaking, in writing also he was fluent. In spite of his mild disposition and good nature, he was caught in an argument with our senior unger Dikran Chtjian. During the heated argument unger Dikran used improper words. Unger Vanarian, who was much younger, gave “one” to him.”

It is not clear whether Stepan Dardouni implied that unger Vanarian slapped or bodily harassed or pushed unger Dikran. But surely it was not a    a verbal assault. Naturally unger Dikran took offense with the happening.

The following ensued:

Unger Dikran Chtjian brought the matter to the attention of the Chicago Gomideh, to which he was affiliated. The Chicago Gomideh, studied the matter but lo and behold reprimanded unger Dikran for using uncalled for language and being disrespectful towards a younger but a higher ranking unger and thus making a mockery of party discipline and punished unger Dikran Chitjian by suspending him from the ranks for a year.

Unger Dikran distraught wrote to the Central Committee presenting the issue asking justice to be instituted properly. The incident had happened prior to 1930, during which time the ARF Central Committee’s jurisdiction extended over the North American continent, that is to say over the United States of America and Canada. The Central Committee studied the matter and found the Chicago Gomideh was justified punishing Unger Dikran in the manner it did and thus approved the punishment.

But Unger Dikran took issue with the Central Committee approving his punishment he believed to be unjust and waited for the Regional Convention that convened once every two years, and elects the new Central Committee. He wrote to the Regional Convention asking them to take the matter into their consideration. The Regional Convention, studied the matter and found the past Central Committee was justified in approving the Chicago Gomideh’s disciplinary measure and noted to  Unger Dikran to accept the matter and not make it an undue issue, especially that the term of his punishment was to end soon.

Unger Dikran, still not ready to accept his unjust punishment, brought the matter to the attention of the Bueau through the newly elected Central Committee. The Burea was headquartered outside the United States, most likely in Cairo, Egypt at the time. The Bureau in turn studied the matter and upheld the decision of the Central Committee and asked unger Dikran to fraternally put the matter to rest as the terms of his punishment are over or will be over in no time.

Even that did not put the matter at rest for Unger Dikran Chtjian who waited for the ARF World Congres that takes place once every four years and elects the new Bureau. Unger Dirkan presented his case of unfair treatment and asked the delegates of the World Congress to have the matter of his unjust treatment on their agenda. 

The ARF World Congress in turn formed an ad hoc committee to study  Unger Dikran Chtjian’s disciplinary issue. The ad hoc committee studied the depositions from the Chicago Gomideh, the U.S. Cental Committee and past Bureau’s decisions and concluded that unger Dikran was indeed treated unfairly and that unger Vanarian, being a high ranking ARF operator should have known the limits of his authority and should have been courteous to his senior but junior ranking unger and not have assaulted him in the manner he did and demanded that Unger Vanarian offer his apology to unger Dikran. By then of course the term of unger Dikran’s punishment was well over.

“When a few of us asked unger Vanarian’s stand on the matter as to what had transpired. I remember it as if it was today” wrote Stepan Dardouni. “Boys”, Dardouni claimed Vanarian responded saying, “do not be surprised, therein lies  the greatness of our organization. I will go to Chicago, (note: his obituary indicated that he presumably lived in Niagara Falls where he passed away) and I will meet unger Dikran to congratulate him and offer my apology”. And that is what he did, wrote Stepan Dardouni.

Who can argue that extra judicial justice mattered to them in their close knit community, no less than the judicial?.

Stepan Dardouni reminisced on this incident when he came across Unger Ardashes Vanarian’s obituary in Hairenik on Friday, July 11, 1930. The Central Committee had broken the news in Hairenik Daily noting that “with deep grief we break the news of the passing away of unger Ardashes Vanarian’s unexcected death that took place in Niagara Falls, N.Y. St. Mary’s Hospital. The funeral will take place in Detroit on Monday. Before the interment, his body will be placed in the Azadamard Community Center to give the community members the chance to bid their last farewell and offer their last respects.”

In an obituary posted in Hairenik Daily a few days later, on July 15, 1930, Simon Vratsian noted that he met Ardashes Vanarian a few months before his death advising him not to delay forming a family. To which Vanarian uncharacteristically responded that he has a few more months to live, which turned out to be prophetic.

Unger Dikran Chitjian, senior to unger Ardashes Vanarian  lived way longer. Stepan Darouni noted in his memorial album the following: “Hairenik, March 20, 1958, Chicago, Ill. Unger Garabed Sarkissian breaks the news of the death of unger Dikran Chitjian. The senior member of the Chicago Gomideh, worthy to be noted as its patriarch for his years of vested community service.” 

Unger Dikran Chitjian, elaborated Stepan Dardouni, ”was a very interesting, sharp-witted, sportive person. It was a pleasure to be with him to chat and to laugh. He was always optimistic, committed, and ready to assist, at times stretching his financial means to the limit. His dealing with Unger Ardashes Vanarian became a cause celebre in our regional organizational history.”

The links:

http://vhapelian.blogspot.com/2020/07/stepan-dardouni-and-his-memorial-album.html

http://vhapelian.blogspot.com/2020/07/stepan-dardouni-and-his-memorial-album_90.html) 

 

Understanding Dan on the Inauguration Day

Vahe H. Apelan 

January 6, 2021, will be a day  that will also go down in infamy in the American history. An unruly crowd sacked the United States Capitol in Washington D.C. Our younger son’s friend posted the following on his Facebook page in the evening. “I’ve kept my feelings about politics off of social media pretty much this whole time. But I’m pretty tired of seeing all the Biden supporters blasting Trump supporters all day. If you even remotely compare what’s going on at the capitol right now to any of the riots in 2020 please unfriend me, we’re not the same. The true American patriots have had enough.” 

I knew Dan from his early youth as our younger son David’s friend. Many a time I escorted both of them to one of their favorite pastimes, fishing in the lakes of Ohio, especially the two “pay lakes” not very far from where we lived. These are private lakes and the management of these “pay lakes” stocked seasonal fish in the lakes with regularity. What made the handsome young boy I knew, our son David’s good friend, to be so emotionally charged not only not to condemn those who sacked the U.S. Capitol building and disrupted the ongoing congressional session but associate with them as a true American patriot? 

Dan gave way to his heart’s calling early on and got married to his sweat heart very early on and interrupted his education to tend to the family he formed. He remains a doting father. It is not hard for me to envision that Dan does indeed have grounds to have harbored such feelings, seeing the intolerance  and the lack of empathy he sees around by those who were elected to assume the responsibility of addressing the ever changing challenges the society faces and prepare the upcoming generation come to grips with the fast changing world and be better prepared coping with them; for life, in the words of Kahlil Gibran, “..goes not backward nor tarries with yesterday.”

Yesterday, another friend also posted on his Facebook the following, which falsely characterized Dan who appeared to be sympathetic to the Washington D.C. rioters on that day. My friend wrote: “In 2016 presidential election period Sen. Hillary Clinton called them, these Trump followers “Bunch of deplorable people”. She was right then and she is right today, as today’s events at the Capital, proved it to be.” I have to admit what he said reflects the prevailing mood of heightened polarization but remains far short from understanding our son's good friend Dan, let alone attempting to addressing the woes lurking below.

I want to clarify that I too do not condone at all what transpired  in Washington, our capital city on the Armenian Christmas Day. The symbols of its institutions were violated in a way they were not before. Surely these rioters brought the Republic on the verge of collapse. With all its faults, and as Winston Churchill is attributed to have said that democracy is the worst form of governance but there is no better. But were the rioters aiming disruption for its own sake or were they misguided in airing the grievance’s they harbor the way they did? 

But what the grievances lurking below?

Let us take a look at our everyday life nowadays. In the grocery stores not only we pay for what we purchased but also bag what we purchased while a mechanical device continues sweeping the floor of the store. There was a time when employees did those for us. The same is true when we purchase gas from a gas station. And when I go to a medical appointment there are no more attendants who welcome me to the parking lot but there is a machine that spits a card for me which I then have to take to a kiosk, pay the machine, validate the card as paid and insert it at the exit station to have the gate open for me on my way out. Even McDonalds is on the verge of machination by replacing its legendary service with a simile behind the counter the patrons got with a kiosk. Even many jobs that were dependent on high skilled employees are being replaced on a large scale, such as vital medical tests. Machines do the testing nowadays.

While mechanization is taking over and causing havoc to the work force, the regulations are relentlessly rewarding companies that modernize their machinery and make production more efficient at the cost of employing Dan and many of his generations. And if they happen to find a job, the hours of their jobs are so tailored that legally it does not constitute a “full time” employment, a term long antiquated now, to qualify them for some medical benefits..

I do not have answers to counter the few examples I cited. Surely the issues are far more and far deeper than the simple examples I cited. Something needs to be done, especially towards the small businesses that are bread and butter of many and support many by employing them.  Laws and regulations need to be in place to also assist young people to keep up pace with emerging technologies and train them. Companies must not only be rewarded only for their mechanization but also for the number of employees on the company’s payroll. It may also be time to institute military service. If Elvis Presley at the height of his career was forced to serve the army and Cassius Clay forfeited his titles because he did not serve, I see no reason not to institute compulsory military service to get the young generation know and deal with each other.

 In fact, President Trump brought to the surface fissures in our governance and in regulations that  are meant to govern the better functioning of the society at large, but apparently do not. Although he did not constructively capitalize on these issues and on such shortcomings that need to be addressed. The rioters should be held accountable for the havoc, disruption and destruction they caused, but their deeper grievances must also be understood and addressed. Otherwise, President elect Joe Biden Jr. and his administration may fail and end up compounding the issues that will remain lurking below the surface and destabilizing the country further.

 

 

When it is a Matter of Reason and Will

 Dikran Jinbashian

Dikran Jinbashian is a well-known community leader and an educator. I had the pleasure of knowing him in person and worked with him during our days in the ARF Zavarian Student Association. The attached is an abridged translation of his call for reason and will to prevail during this decisive period of our history. The original is attached. Vahe H. Apelian

 

We are not living in good days. Lebanon is in an unusual economic crisis. The consequences of the massive explosion on August 4, 2020 are still present. The Covid-19 infection spread so much that the government instituted a complete lockdown for 11 days. The sick are being refused admission to the hospitals and many are getting dubious care in the hospital courtyard or in the hallways. The number of deaths is escalating. Every day we hear a mournful message breaking the news the death of a loved one or a friend. On top of these, pile the news of the impossible to understand perpetuating obstacles that prevent the formation of a new government.   

The situation in Lebanon is bad, in fact very bad. The political situation is paralyzed, the economy is devastated, the social fabric is disrupted, the cultural events are suspended. As far as the communal life is concerned, the schools and other institutions attempt to function, but at a bare minimum level just to impart a symbolic presence. People are downhearted. Even those of indomitable will are rendered hapless.  

The situation in Armenia is not any more encouraging.  There, the Covid-19 infection appear to be relatively less, the number of those infected appear to be on a downward trend, the number of deaths due to the Covid-19 appear to be less. But  impacts of the capitulation of the autumn war, the excessive deaths, the adverse psychological affects due to the destruction are getting deeper. The defeated and discredited government continues to project a deceitful image of functioning and governing but in reality achieving nothing.  The opposition that demands the resignation of the administration faces the parliamentary majority’s supported government’s unwillingness to resign. In Armenia the politics has given way to mutual criticism laden with mutual condemnation, and profane accusations. There is an ocean wide need to reestablish  trust, to stimulate the vibrancy of public life, and to restore pride.

Recently, I read the following poignant quote from Raffi as the central theme of an article. “We are Armenians. The curse of God is written on our foreheads. Disunity, division, envy, enmity, and a thousand and one such evils have been ingrained in our souls for a long time, and we bear the punishment for those sins. The enemy is not guilty. If we had heart, had  unity, what could a foolish enemy have done?”

A century and a half later, "a committed and respected intellectual” echoed recently saying: “Our wonderful country has become the homeland of mourning and orphanhood, our proud people are in a daze and subdued. Who could have imagined? The situation is not getting any better, but we are rolling into the abyss. We do not know what 2021 will bring to our nation, to the state, but let us hope that maybe the almighty right hand of God will reach us.”

Is it fatalistic to rely on the all-mighty right hand of God? The Bible / gospel according to John says: “ In the beginning was the Word, and the Word was with God, and the Word was God.” Therefore, relying on God means relying on the Word, that is to say rely on rationale and reason. God created people and nations endowing them with reason and will. Consequently, we are the ones who are in charge of our destiny and the forger of our being. 

Let us nurture our will and wind our reason and reiterate Raffi – “If we have heart, and unity, what can a foolish enemy do?”

*****

Ելքը Բանականութեան Եւ Կամքի Կիրարկումն Է

ՏԻԳՐԱՆ ՃԻՆՊԱՇԵԱՆ

Լաւ օրերու մէջ չենք ապրիր: Տնտեսական արտասովոր տագնապի մէջ յայտնուած Լիբանանի մէջ, օգոստոս 4-ի պայթումի հետեւանքները տակաւին առկայ են: «Քորոնա»-ն այնքան տարածուեցաւ, որ իշխանութիւնները 11-օրեայ ամբողջական փակում տնօրինեցին. հիւանդանոցներուն մէջ հիւանդներ կը մերժուին եւ շատեր բակին մէջ կամ հիւանդանոցի մուտքին կասկածելի բուժման կ’ենթարկուին: Մահերը շատցած են, ու ամէն օր ծանօթի մը, սիրելիի մը, ընկերոջ մը մահուան բօթը կը լսենք: Այս բոլորին վրայ կ’աւելնայ նոր կառավարութեան համար անհասկնալի արգելքներու յարատեւումը:

Վատ է, շատ վատ է վիճակը Լիբանանի մէջ: Քաղաքական կեանքը անդամալոյծ դարձած է, տնտեսութիւնը` քայքայուած, ընկերային յարաբերութիւնները` խանգարուած, մշակութային ձեռնարկները` առկախուած: Ինչ կը վերաբերի հայկական ազգային ու հասարակական կեանքին, դպրոցներուն, հաստատութիւններուն, բոլորն ալ կը փորձեն գործել, սակայն նուազագոյն տարողութեամբ, գրեթէ խորհրդանշական ներկայութիւն մը ապահովելով:

Մարդիկ անճրկած են. վիճակը դարմանելու համասր անընկճելի տրամադրութիւն ունեցողներն անգամ մատնուած են անկարողութեան:

Հայաստանի մէջ պատկերը աւելի քաջալերական չէ: Այնտեղ «Քովիտ»-ը կը թուի յարաբերաբար նուաճուած ըլլալ. վարակուողներուն թիւը կը նուազի, մահերը կը սահմանափակուին: Լա՛ւ: Սակայն աշնանային պատերազմին, խայտառակ անձնատուութեան, զոհերու եւ վիրաւորներու տարապայման թիւերուն, քանդումներուն յառաջացուցած հոգեբանական ընկճուածութիւնը տակաւ կը խորանայ: Պարտուած եւ վարկաբեկուած իշխանութիւնը կը շարունակէ գործելու եւ կառավարելու պատրանք ստեղծել, փաստօրէն ոչինք իրագործելով: Իշխանութեան հրաժարականը պահանջող ընդդիմութիւնը կը բախի խորհրդարանական մեծամասնութիւնը վկայակոչող կառավարութեան անզիջողութեան:

Հայաստանի մէջ քաղաքական գործունէութիւնը փոխարինուած է փոխադարձ քննադատութիւններով, պարսաւանքով, հայհոյախառն ամբաստանութիւններով:

Ծով ընելիք կայ. վստահութիւնը վերականգնելու անհրաժեշտութիւն, հասարակական կեանքի աշխուժութիւնը խթանելու կարիք, հպարտութեան վերականգնում, քաղաքական պահանջատիրութիւն, իրաւունքի հետեւողական հետապնդում կը սպասեն անհետաձգելի փոփոխութեան, որ կ’ուշանայ սին պատճառաբանութիւններով:

Մարդիկ անճրկած են. վատթար կացութեան դարմանը մատնանշուած է, սակայն դարմանողը մատնուած է անկարողութեան:

Յօդուածի մը սկիզբը կարդացի, իբրեւ բնաբան դրուած Րաֆֆիի մէկ դիպուկ մտորումը. «Մենք հայ ենք, Աստծու անէծքը գրած է մեր ճակատի վրայ: Անմիաբանութիւնը, երկպառակութիւնը, նախանձը, թշնամութիւնը եւ հազար ու մէկ այս տեսակ չարութիւններ շատ ժամանակներից բոյն են դրել մեր հոգու մէջ, եւ մենք կրում ենք այդ մեղքերի պատիժը: Թշնամին մեղաւոր չէ. եթէ մեր մէջ սիրտ լինէր, միութիւն լինէր, յիմար թշնամին ի՞նչ կարող էր անել»:

Մէկուկէս դար ենք, «յանձնառու եւ յարգելի հայրենի մտաւորական մը» կ’արձագանգէ. «…Մեր հրաշք երկիրը դարձել է ողբի եւ որբի հայրենիք, մեր հպարտ ժողովուրդը` մոլորուած եւ գլխիկոր: Ո՞վ կը պատկերացնէր: Գնալով ոչ թէ վիճակը լաւանում է, այլ գլորւում ենք անդունդը: Չգիտենք` ի՛նչ կը բերի մեր ազգին, պետութեան 2021-ը, բայց ակնկալենք, որ գուցէ Աստծոյ ամենակարող աջը հասնի մեզ»:

Ճակատագրապա՞շտ է այս Աստծոյ ամենակարող աջին ապաւինումը: Ո՞վ է Աստուած: Յովհաննու աւետարանը կը սկսի Աստուծոյ սահմանումով. «Աշխարհի ստեղծագործութենէն առաջ գոյութիւն ունէր Բանը: Բանը Աստուծոյ հետ էր եւ Բանը Աստուած էր: Անիկա սկիզբէն Աստուծոյ հետ էր: Անով էր որ Աստուած ամէն ինչ ստեղծեց. առանց անոր ոչ մէկ բան ստեղծեց»: Ուրեմն ապաւինիլ Աստուծոյ կը նշանակէ ապաւինիլ Բանին, այսինքն խօսքին, բանականութեան, տրամաբանութեան: Աստուած մարդերը եւ ազգերը բանականութեամբ ստեղծեր է, տրամաբանութեան եւ կամքի տէր ստեղծեր է: Մենք ենք ուրեմն տնօրինողը մեր ճակատագրին, մենք ենք դարբինը մեր լինելիութեան:

Ջրդեղենք մեր կամքը, լարենք մեր բանականութիւնը եւ Րաֆֆիի հետ կրկնենք. «Սիրտ լինէր, միութիւն լինէր, յիմար թշնամին ի՞նչ կարող էր անել»:

 

 

Աւետիք Իսահակեան՝ Ես ձեզ ասում եմ....

Ակնարկելով 44 օրուայ Արցախի պատերազմին առժամեայ կասեցման համար Վարչապետին ստորագրած պայմնագրութեան՝ մէկը ինծի ակնարկեց որ պատմութիւնը ցոյց պիտի տայ թէ վարչապետը որքան դրամ ստացած է յանձնելու համար հայապատկան հողերը։ Ընդհանրացած անվստահութեան մտնոլորտին մէջ մնացած է կարծես մէկ չափանիշ՝ո՞վ որքան կրցաւ շահագործել։ Աւետիս Իսահակեանին այս պատգամը միտքս ինկաւք, քանի որ.......։

Ես ձեզ ասում եմ կգա Ոգու սով

Եվ դուք կքաղցեք ճոխ սեղանի մոտ,
Կընկնեք մուրալու հափրած որկորով՝
Հրեղեն խոսքի, վեհ խոսքի կարոտ։

Լրբենի ծաղրով արհամարհեցիք
Ոգու վառ զեղմունք միտք ու երազանք,
Նյութի տաճարում արբած պարեցիք՝
Մոռացած անմահ, անհունի տենչանք։

Դուք, որ հեգնեցիք ուժն ստեղծագործ՝
Ձեր նյութի հանդեպ կգա ոգու սով.
Եվ մուրացկի պես փշրանքի համար
Ծարավ ու նոթի կանցնեք ծովից ծով։

 

Աւետիք Իսահակեան

  

ԹԱՂՈՒՄՆ ՔԱՋՈՐԴԻՈՅՆ

ԹԱՂՈՒՄՆ ՔԱՋՈՐԴԻՈՅՆ

Մկրտիչ Պէշիկթաշլեան

(1828-1868)

 

 

Ո՛չ փող զարկինք, ոչ ալ լեռնասոյզ

Սարէ ի սար չարաշըշուկ տարին լուր,

Ու չերգեցինք ողբոց երգեր սրտայոյզ՝

Երբ պատանոյն բացինք մըռայլ փոսին դուռ։

 

Գիշերական մունջ ըստուերներ շուրջ կային,

Երբ հրացանի կոթով ըզհող փորեցինք,

Լուսին միայն դողդոջ շողայր մեր գլխին,

Սուգ էր պատեր ըզդաշտ, բըլուր եւ երկինք։

 

Պէտք չէր թագաղ, եւ ո՛չ ճերմակ պատանքներ,

Որով գոցուէր ազատորդի քաջորդին,

Նա յետ մարտին կարծես յոգնած կու հանգչէր,

Ու վերարկուն կարմիր՝բաւէր իւր անձին։

 

Անձայն ու կարճ «ննջելոց» մի զրուցեց,

Մեր քաջ Տէրտէրն, զինուոր Հայոց  ՚ւ Աստուծոյ,

Գովեց ըզմահն եւ զքաջութիւնն իւր օրհնեց,

Թոյլ չտըւաւ հառաչ մ՚ ու ճիչ հանելոյ։

 

Բայց երբ գըլուխն ի բարձ դըրինք հողաշէն,

Տեսանք ըզգեղ ճակտին ու վէրքըն պայծառ,

«Ո՜վ պատանեակ, - ըսինք ամէնքս մէկ բերնէն,-

Վասն հայրենեաց մեռար, դու շատ ապրեցար։

 

Գընա զրուցէ՛ հայկազարմից մեծ ոգւոց,

Որ կան այստեղ ազատ ու քաջ դեռ Հայեր,

Որոնք ի բիւր պատերազմաց թէպէտ խոց

Մէջ ամպրոպաց ի ժայռ կանգուն են կեցեր....»

 

Մէյ մ՚ալ քամին յանկարծ փըչեց ցրտաշունչ,

Լուսնին շողերն եկան գոցել մըթին ամպ,

Ու մեր սարերն զերթ ուրուականք անմըռունչ՝

Սեւ գըլուխնին տնկած դիտէն ապշութեամբ։

 

Յայնժամ ցուրտ-ցուրտ հող լեցուցինք իւր վրան,

Խաչ մը դրինք, ինչպէս իւր մօր պատուէր ետ,

Ո՛չ այլ շըքեղ արձանագիր, ո՛չ տապան,

Զինքըն մինակ թողուցինք իւր փառքին հետ։

 

 

 

 

 

Those Who Are Responsible for the 44-day Disaster

Tatul Hakobyan posted this on his Facebook page andI  read it from CivilNet. It is an emotionally charged and an introspective statement and by its scope and dept it is the first of its kind, hoping that it sets a trend in a national debate to find ways and means to move forward. The original is attached for those who would like to have verify the authenticity of my translation to its original text. Vahe H. Apelian. 

Prime Minister Nikol Pashinyan is busy documenting the history of our days, or rather revising our stupefying defeat in the Second Artsakh War. But that is the story for which he is directly and primarily responsible. He also is the malefactor and the first among the malefactors. 

The Armenian people will never forgive Nikol Pashinyan. Parents whose 18-20 years old sons could have returned home had the Prime Minister stopped the war in time, will never forgive him. There was the possibility of stopping the war during the first few days of the 44-day disastrous war; in the first week of October, and then on the 19th of the same month.

The first and the main answerable to our defeat in this war is the current government led by Nikol Pashinyan, constituting the majority in the National Assembly; that is to say, the entire military-political elite of Armenia.

But much like in a victory, the defeat also has many who are answerable.

Among those who are responsible for our defeat in this war is Artsakh President Arayik Harutyunyan, the Defense Army, the ruling majority in the National Assembly, and the military-political leadership of Artsakh.

An attempt is being made to distance Artsakh from those responsible  from Armenia. There can be no military, political or moral justification to do so. One cannot compose history as the political and party expediency allows. In the first of Artsakh war, during 1991-1994, everything possible was done not to share the laurels of victory with the authorities in Armenia during that time. Myths were fabricated, academic books were written, films were made as if achieving that victory had nothing to do with Armenia and its military-political leadership.

One of the reasons for this defeat is also the opposition, which once again turned the Artsakh issue into a flag, accused the velvet leader of intending to sell lands, and left no room for healthy discussions on the Karabakh issue and the search for a dignified peace through compromises. When we say opposition, we mean first of all the former governments of Republic of Armenia and those who were affiliated with the authorities.

The first president Leon Ter-Petrosyan supported Serzh Sargsyan in 2017 for a very simple reason. Russia and the OSCE Minsk Group had made it clear since 2015 that the status quo was no longer tolerable. Their stand was also a green light for Azerbaijan to act. The April 2016 war was a test.

It is difficult to criticize Serzh Sargsyan claiming for his non-mythical thinking. But it was surprising that he and the force he led accuse Pashinyan of conceding lands, just as we had to remind the third president, day and night for his continuous announcements for conceding seven regions to Azerbaijan. Serzh Sargsyan should have known and knew the impending catastrophe. But not only he did not attempt to support Pashinyan, as Ter-Petrosyan had supported him in 2017, he undermined  the PM’s authority, and he turned giving up land and handing over Artsakh into a rhetorical theme and his "mouthpiece”.

Under these conditions, what was left for Pashinyan, who came to power as a populist with the help of 70% of Armenians, if not declare in Stepanakert that "Artsakh is Armenia, and that is the end of it"? This statement was a call to Azerbaijan for war. This was followed by the Tavush adventure.

We have absolutely no intention to justify Pashinyan's disastrous policy, the mistakes made during the 44-day war; but we must also understand that the disaster does not have only one responsible culprit.

The presidents and foreign ministers of Armenia and Artsakh, the military figures who, instead of settling the conflict, were busy prolonging it and thus keeping themselves in power, are also responsible. Vazgen Sargsyan, Robert Kocharyan, Samvel Babayan, Vartan Oskanian, Arkady Ghukasian, Bako Sahakian, Edward Nalbandian are responsible as well, because by freezing the resolution of the conflict they brought it to a situation where there came no other alternative but war.

The Armenian mentality, the parties that harbored the dream of Sevres; Diaspora organizations, the Armenian Apostolic Church, and other denominations have their share of responsibility as well. They were driven not by what was achievable, nor by what we needed; but by an obsession and a mindset getting everything obscuring healthy discussions.

Not only did we not get everything, not only did we not get what we needed; we got nothing. We capitulated even though we sent 5,000 boys to the brink of death. Thousands were maimed. We lost almost as much as was possible to lose when we could keep 4.4 thousand square kilometers of Artsakh, as well as a region connecting Armenia and Artsakh in a secure land mass.

We could have left the six districts from a winning position, but we preferred the November 9 capitulation.

Those who shape public opinion and those who exert an influence in shaping public opinion are also responsible, including the author of these lines, who did not have the courage to write that mysticism, and all the ideologies that the state cannot implement today, is an adventure at the moment. It is a rejection of the state and statehood and a disaster for the Republic of Armenia and its longevity for Artsakh.

Of course, the opinion that we lost because we had an incompetent, demagogic, populist leader like Nikol Pashinyan can be part of the political debate; that if we had repopulated Artsakh and the surrounding areas; that if we had a national aspiration and we were not corrupt, we would have won this war, much like we did not lose in 1991-1994. 

Yes, there could not have been the Kars catastrophe in 1920, when the military-political leadership of the day, led by the ARF Dashnaktsutyun, lost 30,000 square kilometers of Armenia and then signed the capitulation of Alexandropol.

But it’s interesting as to why it is happening. And I cannot imagine what may not happen 100 years from now, in 2120.

It sometimes seems to me that I did not live in 1991-2020. Or I lived as a meaningless life.

As a citizen of the Republic of Armenia, I also bear responsibility and guilt for the 44-day disaster. That haunts me every God given day.

 

 

5 հունվար, 2021 13:46

44-օրյա աղետի պատասխանատուները

 

Վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը զբաղված է մեր օրերի պատմությունը, ավելի ճիշտ՝ Արցախյան երկրորդ պատերազմում մեր շշմեցուցիչ պարտությունը սրբագրելու գործով: Դա այն պատմությունն է, որի կերտման անմիջական և առաջին պատասխանատուն ինքն է: Նաև՝ մեղավորը ու մեղավորներից առաջինը:

Հայ ժողովուրդը Նիկոլ Փաշինյանին երբեք չի ներելու: Չեն ներելու այն ծնողները, որոնց 18-20-ամյա երեխաները կարող էին տուն վերադառնալ, եթե վարչապետը ժամանակին կանգնեցներ պատերազմը, որի հնարավորությունը կար 44-օրյա աղետի առաջին օրերին, հոկտեմբերի առաջին շաբաթը, ապա նույն ամսվա 19-ին:

Այս պատերազմում մեր պարտության առաջին և գլխավոր պատասխանատուն ու մեղավորը գործող իշխանությունն է Նիկոլ Փաշինյանի, նրա կառավարության, Ազգային ժողովում մեծամասնության գլխավորությամբ, այն է՝ Հայաստանի ռազմաքաղաքական ամբողջ էլիտան:

Բայց ինչպես հաղթանակը, այնպես էլ պարտությունը ունեն բազմաթիվ տերեր ու հասցեներ:

Այս պատերազմում մեր պարտության պատասխանատուներից է Արցախի նախագահ Արայիկ Հարությունյանը, Պաշտպանության բանակը, Ազգային ժողովում իշխանական մեծամասնությունը, Արցախի ռազմաքաղաքական ղեկավարությունը:

Փորձ է արվում Արցախը և նրա պատասխանատուներին տարանջատել Հայաստանից: Ռազմական, քաղաքական ու բարոյական առումով որևէ արդարացում չի կարող լինել: Չես կարող պատմությունը շարադրել այնպես, ինչպես թույլ է տալիս քաղաքական, կուսակցական նպատակահարմարությունը: Արցախյան առաջին՝ 1991-1994 թթ․ հաղթանակում արվել է հնարավոր առավելագույնը, որպեսզի դափնիները չտրվեն Հայաստանի այն օրերի իշխանություններին: Հնարվել են առասպելներ, գրվել են ակադեմիական գրքեր, նկարահանվել ֆիլմեր իբր այդ հաղթանակի կերտումը կապ չունի Հայաստանի ու նրա ռազմաքաղաքական ղեկավարության հետ:

Այս պարտության պատասխանատուներից է ընդդիմությունը, որ Արցախի հարցը հերթական անգամ դարձրեց դրոշակ, թավշյա առաջնորդին մեղադրեց հողեր ծախելու մտադրության մեջ և տեղ չթողեց ղարաբաղյան հարցի կարգավորման առողջ քննարկումների, փոխզիջումներով արժանապատիվ խաղաղության փնտրտուքների համար: Ընդդիմություն ասելով՝ նկատի ունենք առաջին հերթին նախկին՝ ՀՀԿ-ական և ՀՀԿ-ամերձ իշխանություններին:

Ինչո՞ւ էր առաջին նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանը 2017-ին աջակցում Սերժ Սարգսյանին: Շատ պարզ պատճառով. Ռուսաստանը և ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը 2015-ից հստակ հասկացնել էին տալիս, որ ստատուս-քվոն այլևս հանդուրժելի չէ: Այս մտայնությունը կանաչ լույս էր նաև Ադրբեջանի համար: 2016-ի ապրիլյան պատերազմը փորձարկում էր:

Սերժ Սարգսյանին դժվար է քննադատել ոչմիթիզական մտածողության մեջ, սակայն զարմանալի էր, որ հենց նա ու նրա ղեկավարած ուժն էին Փաշինյանին մեղադրում հողեր զիջելու մտադրության, ճիշտ այնպես, ինչպես մենք էինք երրորդ նախագահին օր ու գիշեր հիշեցնում յոթ շրջաններ Ադրբեջանին զիջելու շարունակական հայտարարությունների մեջ: Սերժ Սարգսյանը պիտի իմանար ու գիտեր սպասվելիք աղետը, սակայն ոչ միայն չփորձեց օգնել Փաշինյանին, ինչպես Տեր-Պետրոսյանն էր օգնում իրեն 2017-ին՝ հարվածի տակ դնելով հեղինակությունը, այլ հող զիջելու, Արցախը հանձնելու թեման դարձրել էր հռետորաբանություն ու «ռուպոր»:

Այս պայմաններում ինչ էր մնում անել պոպուլիստ, հայաստանցիների 70 տոկոս օգնությամբ իշխանության եկած Փաշինյանին, եթե ոչ Ստեփանակերտում հայտարարեր՝ «Արցախը Հայաստան է և վերջ»: Այս հայտարարությունը Ադրբեջանին պատերազմի կոչ էր: Դրան հետևեց տավուշյան արկածախնդրությունը:

Մենք բացարձակապես նպատակ չունենք արդարացնել Փաշինյանի աղետալի քաղաքականությունը և սխալները 44-օրյա պատերազմի ընթացքում, բայց պետք է նաև հասկանալ, որ աղետը միայն մեկ պատասխանատու և մեղավոր չունի:

Պատասխանատվության բաժին ունեն Հայաստանի և Արցախի այն նախագահներն ու արտգործնախարարները, ռազմական գործիչները, որոնք հակամարտությունը կարգավորելու փոխարեն զբաղված էին այն ձգձգելով ու իշխանություն պահելով: Վազգեն Սարգսյանը, Ռոբերտ Քոչարյանը, Սամվել Բաբայանը, Վարդան Օսկանյանը, Արկադի Ղուկասյանը, Բակո Սահակյանը, Էդվարդ Նալբանդյանը պատասխանատու են, քանի որ հակամարտության սառեցումը հասցրեցին այնպիսի իրավիճակի, երբ պատերազմը այլևս չուներ այլընտրանք:

Հայդատական մտածողությունը, Սևրի երազանքը կրող կուսակցությունները, սփյուռքյան կազմակերպությունները, Հայ առաքելական եկեղեցին, մյուս հարանվանությունները ևս ունեն պատասխանատվության իրենց բաժինը, քանի որ առաջնորդվում էին ոչ թե հնարավորը, մեզ անհրաժեշտը, այլ ամեն ինչը ստանալու մոլուցքով ու փիլիսոփայությամբ՝ իրենց քարոզչությամբ ծածկելով առողջ քննարկումների դաշտը:

Մենք ոչ միայն չստացանք ամեն ինչ, ոչ միայն չստացանք հնարավորը, անհրաժեշտը: Մենք չստացանք ոչինչ: Մենք ստացանք կապիտուլյացիա, մինչև 5000 երեխաների ուղարկեցինք մահվան դուռը, հազարավորները խեղվեցին, կորցրեցինք գրեթե հնարավոր առավելագույնը այն դեպքում, երբ կարող էինք պահել 4,4 հազար քառակուսի կիլոմետր տարածքով Արցախ, ինչպես նաև՝ Հայաստանն ու Արցախը միմյանց կապող շրջան կամ ապահով հողաշերտ:

Մենք հաղթական դիրքերից կարող էինք հեռանալ վեց շրջաններից, սակայն նախընտրեցինք նոյեմբերի 9-ի կապիտուլյացիան:

Պատասխանատու են հանրային կարծիք ստեղծողներն ու դրա վրա ազդեցություն ունեցողները, այդ թվում այս տողերի հեղինակը, ովքեր խիզախություն չունեցան գրելու, որ ոչմիթիզականությունը, ինչպես նաև բոլոր այն գաղափարախոսությունները, որոնք պետությունը չի կարող կյանքի կոչել այսօր, տվյալ պահին՝ արկածախնդրություն է, պետության ու պետականության մերժում և աղետ Հայաստանի Հանրապետության ու նրա շարունակության՝ Արցախի համար:  

Անշուշտ, կարող է քաղաքական բանավեճի մաս կազմել նաև շրջանառվող տեսակետը, թե մենք պարտվեցինք, քանի որ ունեինք Նիկոլ Փաշինյանի նման ապաշնորհ, դեմագոգ, պոպուլիստ ղեկավար: Որ եթե մենք վերաբնակցնեինք Արցախն ու հարակից շրջանները, որ եթե մենք ունենայինք ազգային երազանք, չլինեինք կոռումպացված, ապա այս պատերազմում չէինք պարտվի: Ինչպես չպարտվեցինք 1991-1994-ին:

Այո, կարող էր չլինել նաև 1920 թվականի Կարսի աղետը, երբ օրվա ռազմաքաղաքական ղեկավարությունը ՀՅԴ-ի առաջնորդությամբ կորցրեց 30 հազար քառակուսի կիլոմետր Հայաստան, ապա ստորագրեց Ալեքսանդրապոլի կապիտուլյացիան:

Բայց հետաքրքիր է՝ ինչո՞ւ է լինում: Ու ես չեմ կարողանում պատկերացնել, թե ինչ կարող է չլինել 100 տարի անց՝ 2120-ին:  

Ինձ երբեմն թվում է, որ 1991-2020 թվականներին ես չեմ ապրել: Կամ անիմաստ եմ ապրել:

44-օրյա աղետի մեջ, որպես ՀՀ քաղաքացի, ես էլ ունեմ իմ պատասխանատվությունն ու իմ մեղքը: Այն ինձ հետապնդում է ամեն Աստուծո օր: