Lest We Forget Them

Vahe H. Apelian

Eric Bogosian ended his *Operation Nemesis” book stating that the story that fired his imagination and took seven years of his life to research and narrate was his grandfather’s gift to him. In an introspective mood, he noted, “we come into this world with nothing and we leave with nothing. We all know, either implicitly or explicitly, that all we really have is our place in the memories of others. We exist to the degree that we know and remember one another; even the most isolated among us. We share a collective understanding that we are all part of a greater whole”.

I was reminded of the quote while reading Dr. Zaven Messerlian’s latest book titled “Excerpts Salvaged From the Press “ (Մամուլէն Փրկուած Էջեր). The 390-age book is a selection from the many articles Messerlian wrote between 1963 to 2010 mostly in the Lebanese-Armenian press. Meticulous record keeping is Dr. Zaven Messerkian’s hallmark.

In addition to the perennial topics such as the Armenian Genocide, the "Armenian Question", Diaspora schools, and the Armenian General Benevolent Union, the bilingual (Armenian and English) book contains the eulogies of the late Catholicos of All Armenians of Blessed Vazken I, the acclaimed benefactor Alex Manougian along with many other leading Lebanese-Armenians Dr. Messerlian has known personally.

The eulogies are replete with biographical information about these Armenian personalities including the author's experiences with them and provide vital information for the history of the Diaspora, which came about on its own, without guidance. Some internal mechanism manifested itself under difficult conditions and brought about our post-genocide diaspora spread literary in four corners of the word and yet functioning cohesively.

The deceased, listed below, Dr. Messerlian eulogized were among those Zaven Messerlian knew personally, whose selfless efforts contributed to bringing about the Armenian Diaspora we know today.  

Rev. Dikran Kherlopian (1891 -1968), an acclaimed educator and community leader.

Megerdich Messerlian, Dr. Zaven Messerlian’s father (1898-1979). He was a community leader, activist, philanthropist and a noted Lebanese Armenian trader.

Kersam Aharonian (1916-1981), an educator, author, and a long-standing editor of the 'Zartonk' daily.

Maitre Khosrof Tutunjian (1894-1982), a community political leader, editor, author.

Feridé Salibian (1922-1989), an educator.

Goruyn Keshishian (1914-1990), the longtime director of the Gulbenkian Foundation Armenian Department.

Khacher Kaloustian (1915-1985), an educator and a pedagogue.

Papken Megerdichian MD (1911-1985), a surgeon, and the longstanding director of the Lebanese Armenian Sanatorium.

Asbed Donabedian (1923-1993), an educator and a noted Armenian numismatist who had amassed the largest private collection of ancient Armenian ancient coins.

Ardashes Khachadourian (1931-1993), an educator, Armenian linguist, and an author who amassed the largest private collection of representative Armenian journals, periodicals.

Hovsep Yenikomishian MD (1895-1994), a noted physician, Armenian community advocate and activist.

Prof. Levon Babigian (1917-1996), a scientist and a professor at the American University of Beirut. He was also an Armenian community advocate.

Levon Vartan (1925-1997), an educator, author, and editor.

Esther Shirejian (1908-1999), veteran educator, librarian.

Dr. Houseg Donabedian (1916-2003), a pharmacist, lecturer, and a community leader.

Antranig Manougian MD (1910-2008), psychiatrist, longtime director of the Lebanese national psychiatric hospital, member of the Lebanese Parliament.

Vazken Tutunjian (1915-2006, an educator, author, miniaturist.

It's their eulogies that reminded me of the Bogosian quote. In the final analysis, the existence of these dedicated individuals is affirmed only as long as the succeeding generations remember them and appreciate their contributions that helped the post-Genocide Armenian Diaspora rise from the ashes.

Dr. Zaven Messerlian has authored 10 books, three of which are in English and the others in Armenian. The first book, published in 1955, was a 14-page booklet in English. It was translated to French, Arabic and Serbian. His last book is in English as well and is titled Armenian Participation to the Lebanese Legislative Elections 1934-2009.  Excerpts Salvaged From the Press  (2013) is his ninth book. The number of the pages in these ten books adds to impressive 2634 pages in total.

Messerlian’s contribution to Armenian literature and journalism becomes more impressive when we bear in mind that he is not a professional writer or a columnist. He is an educator who has been the principal of the Armenian Evangelical College since 1967. Nowadays the school is named after its benefactors Yeprem and Martha Philibosian. He started his teaching career at the same school in 1960 when he was still a graduate student in history at the American University of Beirut. He was not yet thirty when he was entrusted with the mantle of the school's leadership. He remains steadfast on his calling to educate succeeding generations through the heyday of the school when it boasted almost 800 students in 1974-1975--the year that marked the start of the Lebanese Civil War.

The publication of the book has been made possible by the foundation set up by Mimi and Armen Haroutunian to cover the printing expenses of Armenian books. So far the foundation has made possible the publication of 40 books.  Dr. Zaven Messerlian may be contacted at P.O.Box 11-129, Beirut, Lebanon or through the school’s email (A_E_C@cyberia.net.lb).

Top of Form

Bottom of Form

A Farewell to Arms

Vahe H. Apelian

Rupen Der Minassian, courtesy Mikle Babayan

Mikle Babayan recently posted on his Facebook page a copy of Roupen Der Minassian’s farewell message to the Army as the first Republic of Armenia’s Minister of the Military. It appears that the Republic of Armenia referred to its Defense Minister as Minister of Military.

The commander’s farewell message was posted on November 25, 1920, during a watershed period in the recent Armenian history. The government headed by Hamo Ohanjanian had resigned, compelling Roupen’s resignation as well. Simon Vratsian had accepted to be the Prime Minister to form a caretaker government to cede the government to the communists. 

Along with Roupen Der Minassian’s farewell message, Prime Minister Simon Vratsian’s communiqué, dated also November 25, 1920, is also listed. The communiqué is headlined “From Prime Minister’s Orders, No. 71.”  In it, the last Prime Minister of the First Republic Simon Vratsian noted that according to the parliament’s November 13 decision he had accepted the position of Prime Minister and a day earlier, on November 24, had formed the last  government of the Republic of Armenia consisting of six members entrusting the defense minister’s post to Dro, Drasdamat Kanayan.

Five days later, on November 29, 1920, the Communist Party of Armenia took over the nascent Republic of Armenia. Two days later, on December 1, 1920, the last Prime Minister of Armenia, Simon Vratsian, ceded control of the country to the Communist Party and hence the Soviet Socialist Republic of Armenia came into being that would last for the next seventy years.

According to Mikle Babayan, PM Vratsian's communiqué and Roupen Der Minassian’s farewell message appeared in “Razmig” (Combatant), which appears to have been the military ministry’s official paper. (See attached)

Roupen Der Minassian’s farewell message is emotional and brutally honest. We should bear in mind that since the fall of the last Armenian Kingdom of Cilicia in 1375 AD, the Armenians did not have a standing Army until “Thanks to the efforts of Armenian National Council of Tiflis, an Armenian military corps was established to fight against the Ottoman offensive of late 1917 and early 1918.” (Wikipedia).  

I attached the translation of Minister of Military’s farewell address. My cousin Jack Chelebian M.D. ably edited my translation.

The message is headlined as follows:

“Republic of Armenia Minister of Military

Soldiery Command

1920, November 25, Yerevan, No.511

The farewell message reads:

“Resigning my office of Minister of the Military, I consider it my obligation to the Armenian army’s officers, soldiers and officials to express my grateful thanks for the victories they achieved over time against the external enemy, as well as their accomplishments in the mission of establishing law and order in the country.

Witnessing the formation of the Armenian Army, its development and the victories it achieved, I firmly believed in the fulfillment of our beautiful age-old dream of a United and Independent Armenia, completely liberated. I followed with excitement our army’s advances on the borders of Eastern Armenia.

However, our newly established army did not prove to be strong enough to be a match against our enemy’s forces forged through centuries of warfare and unfortunately had to concede to the stronger and better organized adversary.

But I am deeply convinced that our army’s weakened morale will soon shift. The bitter reality instructs us to respect and love our homeland and its hard won independence and freedom.

Onward to awakening, to noble tasks, to resolute bravery for the salvation and preservation of our Fatherland.

Minister of the Military

Roupen Der-Minassian”

Updated on March 10, 2020

Because it was MEDZ YEGHERN and not a mere GENOCIDE

Vahe H. Apelian

" The victim (the Armenian) is compelled to deny his own words (Medz Yeghern), like Peter denying Jesus three times. " Vartan Matiossian.

Although President Trump, this year as well, did not use the word genocide, even after the senate resolution but let us face it, the use of the word genocide has proliferated because one can accuse a party for having committed genocide on the pretext that the intent of the killing was to wipe out the subject. The U.N. Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide, defines genocide as INTENT “to destroy, in whole or in part, a national, ethnical, racial, religious group”. The body count has no legal relevance for having committed genocide.

 I was brought up in Armenian schools commemorating the Medz Yeghern (Մեծ Եղեռն), The Big Crime that befell on the Armenians in 1915. The word Yeghern has an inherent sadness embedded in it and it’s not meant to imply crime in the ordinary sense for which we have the word vojir. In spite of the fact that the word genocide was well coined by then, the descriptive term Metz Yeghern was more commonly used. I remember attending an exhibition of the Medz Yeghern in the American University of Beirut in 1965, at the fiftieth-anniversary commemoration

It was President George W. Bush who used the term Medz Yeghern for the very first time. I was aghast to read in an Armenian newspaper an article in response to his use of the term, headlined along the line, “It was Genocide Mr. President, not Medz Yeghern”. I was aghast because we seemed to negate the very term our own survivors of the genocide had coined.

We lost a golden opportunity during the Obama’s administration. For the eight years he was in office he used the term Medz Yeghern. Instead of fighting tooth and nail his use of our very own term, we should have capitalized on his use of the term and help bring the term in mainstream lexicon. If Tsunami, Karaoke, Kwanza, Hanukah, Shoah, and Nakba have successfully made inroads in the English language lexicon and are very well understood what they mean, there is no reason we could not have introduced Medz Yeghern as another term to mean what it exactly means: the genocide of the Armenians, usurpation of its historic lands and the banishment of its survivors.

There is another argument in favor of using the term Medz Yeghern because what happened to Armenians in 1915 cannot possibly be conveyed merely with the generic word genocide. Raffi K. Hovannisian, the American born and raised Armenia's first minister of foreign affairs, sums it best. I quote him: "Worse than genocide, as incredible as that sounds, is the premeditated deprivation of a people of its ancestral heartland.  And that's precisely what happened.  In what amounted to the Great Armenian Dispossession, a nation living for more than three millennia upon its historic patrimony-- at times amid its own sovereign Kingdoms and more frequently as a subject of occupying empires-- was in a matter of months brutally, literally, and completely eradicated from its land.  Unprecedented in human history, this expropriation of homes and lands, churches and monasteries, schools and colleges, libraries and hospitals, properties and infrastructures constitutes to this day a murder, not only of a people but also of a civilization, a culture, a time-earned way of life. This is where the debate about calling it genocide or not becomes absurd, trivial, and tertiary".

Indeed calling the Armenian existential experience merely with the generic and much-abused word nowadays, genocide, is indeed “absurd, trivial and tertiary”. It was more than that, much more. Our unfortunate experience was unique. It was MEDZ YEGHERN and has to go down in history not as another genocide but uniquely as Medz Yeghern.

It was Shavarsh Missaking, the eminent editor of the famed Armenian daily "Haratch" (Forward), who first introduced to the Armenian public the newly minted word GENOCIDE, in his editorial dated December 9, 1945, almost right after Raphael Lampkin coined the term.

Armenian compound words with the root word tsegh were abundant as early as 1905, as the Armenian dictionaries listed in Nayiri indicate. It is not that the survivors lacked the linguistic skills, they simply felt no reason  to coin the compound word tseghasbanoutiun (Ցեղասպանութիւն)  when they had their very own term for the great crime they experienced that threatened their very own existence. Even after Shavarsh Missakian introduced the word tseghasbanoutiun (Ցեղասպանութիւն) for genocide, it never replaced and can possibly embody the sentiments the term Medz Yeghern has come to convey in our literature.

Yes, our unique experience was a MEDZ YEGHERN and not a mere genocide.

Note: Updated on April 24, 2020

The Last Representative of the Western Armenian Poetry

Compiled by Vahe H. Apelian

Today Hrach Kalsahakian covered the life and the literary works of Mateos Zarifian (1894-1924) in a Youtube broadcast, linked below. He frequently posts there presenting persons and events pertaining to Armenians and Armenia. In his recent broadcast he also read a poem Mateos Zarifian wrote inspired by the ancient ruins of Baalbek, in Lebanon and likened its magnificent past and its sad reality to his tumultuous young life. He had gone to Lebanon hoping that its sunny and temperate weather will have a beneficial effect on his health.

Mateos Zarifian is considered to be the last representative of the Western Armenian poetry. This distinction is presumably accorded to him because he was born at a time when the overwhelming majority of the Western Armenians inhabited their ancestral lands and his literary productivity occurred there and then and outlived the rest. He passed away in Istanbul in 1924.

I quoted the following from the “ThisWeekInArmenianHistory” blog “prepared by the Armenian National Education Committee (ANEC), a joint project of the Eastern Prelacy of the Armenian Apostolic Church and the Armenian Relief Society.” I thought the readers of my blog might find it interesting and informative. Hopefully, I am not infringing any exclusivity.

It is unfortunate fact of the Armenian literature that a number of Armenian poets, during the nineteenth and twentieth centuries, died of tuberculosis at a young age much like Mateos Zarifian. The blog also names the following young poets who died young: Bedros Tourian (1851-1872), Vahan Derian (1885-1920), Misak Medzarentz (1886-1908).

The quote:

“Zarifian the less known of the four (poets who died young) was born on January 16, 1894, in the neighborhood of Gedik Pasha (Constantinople). He spent his childhood and youth in Scutari. He studied at the school of Ijadieh, the Robert College, and the Berberian School, which he finished in 1913. He was an active sportsman and earned prizes in the Armenian Olympic games organized in Constantinople (1912-1913) 

He went to Adana to work as a teacher of English and physical education at the local Armenian school. The first symptoms of tuberculosis, a strong chest pain, appeared at that time. In 1914 he interrupted his work and went to Lebanon, hoping that the mountainous air would help cure him. At the beginning of World War I, he was drafted into the Ottoman army. While studying at the school of non-commissioned officers, his unruly behavior landed him before a military tribunal, which sentenced him to exile. However, some influential interventions helped commute this sentence to long-term prison. Some months later, he was freed and started serving at the military hospital as a male nurse. 

After the armistice of Mudros (1918), Zarifian went to the interior as a translator for the British army to participate in the task of gathering Armenian survivors. Between 1919 and 1921 he worked at his alma mater, the Berberian School, as a teacher of English and physical education. His illness prompted him to pour his life experience into literature. In 1919 he started publishing poems in the daily Jagadamard. His poetry reflected a hopeful approach to life and death, and his love poems disclosed the melancholic overtones of his soul, “Ah! The superb poem of my soul, Of my ruined, destroyed soul…”

He published two volumes of poetry, Songs of Grief and Peace (1921) and Songs of Life and Death (1922), which were critically acclaimed. His long battle with tuberculosis came to a critical point after 1922. Zarifian, the last representative of Western Armenian poetry, passed away on April 9, 1924, at the age of thirty. “

The Armenian Wikipedia notes that the eminent man of letters Vahe Vahian compiled Mateos Zarifian’s published and unpublished poems, prose, and correspondences in 1956 in Beirut in a voluminous book. A selection of his poems was published in Yerevan, Armenia in 1963 and republished in 1981 assuring this young Western Armenian eminent poet’s rightful place in the Armenian literature.

https://www.youtube.com/watch?v=r4I4HNHj8T4

The First Phrase

Vahe H. Apelian

The first phrase: "To know wisdom and instruction; to perceive the words of understanding" (King James Version).

Tradition claims that the first phrase Mesrob Masdhots translated into Armenian, after having the heavenly divine vision for the Armenian alphabet, was the second verse of Proverb 1 that reads: "To know wisdom and instruction; to perceive the words of understanding" (King James Version).  It is claimed that King Solomon, son of King David, in his old age wrote the Proverbs and the Ecclesiastes.

The translated Armenian verse, quoted above, used to be printed on the cover of some of our notebooks when I attended Sourp (Saint) Nshan Armenian school. On the cover of the notebook there was also a drawing of Mesrob Mashdods looking upward and from the upper left corner of the notebook cover, lines descended towards him giving the impression of heavenly inspiration. Tradition also claims that young monk Mesrob Mashdots, had a heavenly vision where the 36 characters of the Armenian Alphabe were revealed to him.  Two other characters were added later on bringing it to the 38 characters we have now.

For decades I never found out the actual verse of that quote but I remained impressed by the profound message it conveyed. The Armenian Evangelical schools in Lebanon have the quote as their motto. Whenever I came across the quote, it was presented without making reference to its Biblical source. And when I found out that it is Proverb 1:2 and read it, I felt disappointed. The very first Armenian translated phrase in Krapar (classical Armenian) is so profound, so beautiful, that it was a disappointment for me to read it not only in English but also in vernacular Armenian. As far as I am concerned the vernacular Armenian translation of the Bible that came about because of the Evangelical movement among us in the 19th century is a poor translation of the Bible. It appears to have been done in haste. Now, much like in English, there are different versions of the Bible in Armenian but the the Classical Armenian (Krapar) translation of the Bible is  pristine and has remained unchanged.

The Armenians translated the Bible in 405 AD, right after they came out with their own characters. The translation is in Krapar, classical Armenian. I can read Krapar but I cannot write in Krapar for it has its own grammatical rules and verb tenses and distinct usage of words. Linguists, both Armenian and none Armenian alike, claim that the original Armenian translation of the Bible, which the Armenian Apostolic Church uses to this day, is so beautifully done that it is called the "Queen of the Translations" (Թագուհի Թարգմանչաց). 

There is an Italian saying that claims  "Translator, (is) traitor". But the Armenian Apostolic Church has canonized the early translators and to this day observes The Feast of the Holy Translators (Սուրբ Թարգմանչաց տօն, Sourp Targmanchats don). I do not know if early translators of the Bible and other relevant Christian literature have been revered to such an extent in other cultures as well. Without translated works we would be living in a cultural cocoon of our making.

Nowadays the overwhelming majority of us do not read and write in Armenian character. Most of us read in the language of the larger society of the countries we reside be it in English, French, Russian, Arabic and many others. There is a great need for modern-day translators. This time around to translate Armenian literary works into the other languages we speak. One can safely say that our written culture is founded on translated literary works and will perpetuate on translated Armenian literary works as well.

As to the young monk Mesrob Mashdots, who translated the very first sentence into Armenian, was canonized and hence he is considered a saint and is buried in a chapel in Oshagan (Oshakan) in Armenia, some 17 miles north-west of Yerevan.

ԴԷՄՔԵՐ ԵՒ ԴԷՊՔԵՐ ՊԱՆԴՈԿԷՆ - Մինաս Թէօլէօլեան - (4/4)

Վահէ Յ. Աբէլեան

Պրն. Տարօնեանէն ետք Սուրբ Նշան դպրոցին տնօրէն եղաւ Պրն. Մինաս Թէօլէօլեանը: Տնօրէնին եւ ուսուցիչ-ուսուցչուհիներուն միջեւ միայն մէկ տարբերութիւն կար աշակերտներուն համար: Վերջինները կը ճանչցուէին որպէս «Պրն. այսինչեան» կամ «Օրիորդ» կամ «Տիկին այնինչ», իսկ դպրոցին տնօրէնը՝ «Պարոն Տնօրէն» էր: Բայց ես ծանօթացայ Թէօլէօլեան ընտանիքին, շնորհիւ մօրս, որ ուսուցչուհի էր Սուրբ Նշան Վարժարանէն ներս:

Շուրջ յիսուն տարիներու իր ուսուցչութեան ասպարէզին ընթացքին, մայրս միշտ ընտանեկան բարեկամութիւն մշակեց դպրոցի տնօրէնին ընտանիքին հետ եւ պատանեկութեանս յաճախ զիս հետը առնելով կ’երթար այցելութեան անոնց: Այդ այցելութիւններէն յատկապէս կը յիշեմ Տօրա քաղաքի երբեմնի Էհրամճեան վարժարանի տնօրէն Պրն. Մանուկ Ուզունեանինը, որ կը բնակէր Անթիլիաս, վանքին մօտ: Ձանձրացուցիչ ու տաղտկալի այցելութիւն մըն էր ինծի համար՝ Պէյրութի հրապարակէն հանրակառքով եւ ապա քալելով իրենց երթալը: Այսպէս, շնորհիւ մօրս սովորութեան ընտանեկան բարեկամութիւն մը սկսաւ նաեւ Թէօլէօլեանենց հետ եւ ես բարեկամացայ Խաչիկին, որուն առաջնորդութեամբ ես, քոյրը՝ Սօսին եւ զարմիկը՝ Շահանը շաբաթ օրերը, կէսօրէ ետք, սինեմա կ’երթայինք:

Մայրս իր «Ես եւ Ուսուցչութիւնը» գիրքին մէջ աշակերտին մասին հետեւեալը կը գրէ. «Խիստ խուզարկող է աշակերտ անհատը: Ան կը դիտէ, կը պեղէ: Մեծագոյն դատաւորն է ան: Շուտ կը ճանչնայ, արագ կը վճռէ»: Այսպէս, մեզի համար ալ երկար չտեւեց ճանչնալ նոր Պարոն Տնօրէնը եւ վճռել: Թեթեւութիւն մը կար դպրոցէն ներս: Զինք չէինք տեսներ բակը, զբօսանքի կամ շարքի շարուած ատեն, դասարան երթալու համար, ինչպէս սովոր էինք տեսնել նախկինը՝ Պրնղ Տարօնեանը իր սեւածայր գաւազանով (http://vhapelian.blogspot.com/2018/08/24.html:) Այս Պարոն Տնօրէնը արագաշարժ էր, դպրոցի շէնքի աստիճաններէն արագ-արագ վեր կ’ելլէր կամ վար կ’ինջնէր: 

Պրն. Մինասի տնօրինութեան շրջանին էր որ անգլերէնի դասընթացք մըն ալ սկսաւ դպրոցին մէջ, դպրոցին ֆրանսական Պրէօվէի համար պատրաստուած ծրագրին կողքին: Մայրս կ’ըսէր որ Պարոն Տնօրէնը կ’ուզէր որ անգլերէն լեզուն եւս դասաւանդուէր, բան մը որ շարունակուեցաւ մինչեւ իմ աւարտելս եւ ես շրջանաւարտութեան հանդէսին արտասանեցի Ամերիկացի գրող Ուալթ Ուիթմընէն կտոր մը, որ ինծի սորվեցուցած էր մեր անգլերէն լեզուի ուսուցիչ՝ հանցուցեալ բանաստեղծ Յակոբ Մանուկեանը, որուն «Անրջական վաղորդայն» գիրքը հրատարակուած է Գէորգ Մելիտինեցի Գրական Մրցանակի մատենաշարով:  Ինծի համար շատ օգտակարութիւն ունեցաւ անգլերէն լեզուի դասընթացքը, քանի որ շրջանաւարտ ըլլալէ ետք ուսումս շարունակեցի Հայ Աւետարանական Գոլէճ երկրորդական վարժարանը, որուն գիտութեան, թուաբանութեան, պատմութեան դասերը անգլերէնով էին ինչպէս նաեւ օտար լեզուի դասաւանդութիւնը։

Պրն. Մինաս Թէօլէօլեանի շրջանին Սուրբ Նշսն դպրոցը երկսեռ էր, ըսել կ’ուզեմ աղջիկները եւ տղաքը նոյն դասարանը կը մեկտեղուէին: Միշտ այդպէս չէր եղած, բայց վստահ չեմ որ փոփոխութիւնը իրմով սկսաւ: Թէեւ զբօսանքի պահերուն աղջիկները եւ տղաքը տարբեր բակերու մէջ կը հաւաքուէին: Սուրբ Նշան դպրոցը, եկեղեցին ու առաջնորդարանը նոյն համալիրին մէջ կը գտնուէին: Եթէ եկեղեցիին մուտքը դիմացդ ունենայիր ձախ կողմի բակը ընդհանրապէս աղջիկներուն զբօսավայրն էր, իսկ աջ կողմինը՝ տղոցը, որ կը նայէր դէպի Պէյրութի Ռիատ-Էլ-Սոլհի հրապարակը տանող ճամբուն եւ կը գտնուէր Հայ Բարեգործական Ընդհանուր Միութեան՝ Յովակիմեան-Մանուկեան մանչերու վարժարանին դիմացը: Մտքիս մէջ դրոշմուած մնացած է հետեւեալը։ Առտուները եկեղեցիին դրան առջեւ կը շարուէինք դասարան երթալու համար «Առաւօտ Լուսոյ»էն քանի մը տողեր արտասանելէ ետք: Նոյն այդ պահուն Յովակիմեան-Մանուկեան դպրոցի աշակերտներէն ոմանք իրենց դպրոցի շէնքին տանիքը ելած սրբիչները պատին կը զարնէին մաքրելու համար եւ ձայնը մեզի կը հասնէր:

Երբ Պրն. Թէօլէօլեան դպրոցին տնօրէնը նշանակուեցաւ, ես արդէն Հ.Յ.Դ. Բաբգէն Սիւնի պատանեկան միութեան անդամ էի: Մեր ժողովները տեղի կ’ունենային շաբաթ կէսօրէ ետք: Այդ տարիներուն դպրոցը վեց օր կ’ըլլար, իսկ Չորեքշաբթի եւ Շաբաթ օրերը դասերը միայն կէս օր կը տեւէին: Բաբգէն Սիւնի պատանեկան միութեան անդամները Նշան Փալանճեան Ճեմարանի եւ Սուրբ Նշան դպրոցի աշակերտներն էին: Օր մը լսեցինք որ Սուրբ Նշան դպրոցին տնօրէնը մեզի պիտի գայ դասախօսելու: Սուրբ Նշան դպրոցին աշակերտներս այդ օրը աճապարեցինք առաջին շարքին վրայ նստիլ, որպէսզի մեր դպրոցի տնօրէնին «աչքը մտնանք»: Պրն. Մինաս Թէօլէօլեան եկաւ, ճանչցաւ մեզ եւ ակնարկ մըն ալ ըրաւ, որ Սուրբ Նշան դպրոցին աշակերտներէն ոմանք հոն էին: Սուրբ Նշանցիներուս համար յաղթանակի օր մը եղաւ: Այն ժամանակ այսպէս բաներ ուրախացուցած ըլլալու են պատանիներս:

Թէօլէօլեանները կը բնակէին Սուրբ Նշան դպրոցին դիմացը, ներքին թաղին մէջ, ուր կը բնակէր նաեւ ընտանեօք Պրն. Եդուարդ Պոյաճեանը, որ հայերէնի մեր ուսուցիչն էր այն ժամանակ: Բայց թաղը ընդհանրապէս հայաբնակ չէր նկատուեր: Լիբանանի քաշաքական պատերազմին պատճառով Թէօլէօլեանները շրջան մը Պանդոկը մնացին: Նմանապէս Պանդոկը մնացին  երբ ընտանեօք պատրաստուած էին Ամերիկա գաղթել, եւ որքան որ կը յիշեմ նաւով էր որ գաղթեցին: Այդ շրջանին, կը յիշեմ, Պրն. Մինասը Պանդոկը, վերանտային վրայ գրելով զբաղած կ’ըլլար: Հետաքրքրականն այն էր ինծի համար, որ երբ թուականի մը պէտքը զգար, յաճախ իր զաւակին՝ Խաչիկին էր որ կը հարցնէր:

Մինաս Թէօլէօլեանէն իմ տպաւորութեանս գլխաւոր պատճառը մայրս եղաւ: Տարիներ անցան, բայց մայրս պարբերաբար կը յիշէր զինք: Կը պատմէր, թէ ինչպէս յաճախ կը պատահէր, որ ուսուցչական ժողովի ընթացքին, երբ ուսուցիչներ տարուած կ’ըլլային օրակարգի հարցերով, յանկարծ կ’անդրադառնային որ Պրն. Տնօրէնը զբաղ էր եւ տարուած էր գրելով եւ ժողովին հրատապ նիւթին հետեւելու տրամադրութիւն ցոյց չէր տար: Ուսուցիչները կանգ առնելու կը սկսէին, երբ կը միջամտէր Պարոն Տնօրէնը եւ համադրելէ ետք արտայայտուած միտքերը, իր մատնանշումները կ’ընէր եւ կը հրաւիրէր ուսուցիչները շարունակելու քննել օրակարգի հարցերը, մինչ ինք կրկին կը սկսէր գրել եւ գրելով տարուած ըլլալովով կարծես կրկին անգամ ժողովինկ հետեւելու տրամադրութիւն ցոյց չէր տար:

Մօրս այդ պատկերացումը այնքան ատպաւորած է զիս, որ երբ յիշեմ այդ, կ’անդրադառնամ որ մայրս գործակցած է աւելի քան տասնեակ մը տնօրէններու հետ, որոնց անունները յիշած է իր գիրքին մէջ, սակայն միայն Մինաս Թէօլէօլեանին բնածին տաղանդով տպաւորուած մնաց: Մայրս բազմիցս ըսած է ինծի որ մէկ նախանձ ունեցած է եւ այդ ալ Աստուծոյ ոմանց շնորհած բացառիկ տաղանդն է: Անկասկած մայրս Պրն. Մինաս Թէօլէօլեանի տաղանդը, զոր վայելած է որպէս գործակից եւ ընտանեկան բարեկամ, դասած եղած է այդ մենաշնորհեալներու կարգին: 

Ձախէն աջ՝ Մինաս Թէօլէօլեան, Զուարթ եւ Յովհաննէս Աբէլեան, բարեկամ մը, Ղազար Չարըգ

Ծնողական ընտանիքիս հետ մեր վերջին հանդիպումը Պրն. Մինաս Թէօլէօլեանին հետ եղաւ Պանդոկին մէջ, երբ ընդունեց ծնողքիս ճաշի հրաւէրը: Պէյրութ կը գտնուէր ազգային գործով մը 1963ին, հիմնուելով կցուած նկարին վրայ տպուած թուականին: Իսկ ես երբ Ամերիկա գաղթեցի 1976ին, առաջին այցելութիւնս եղաւ իրենց եւ ապա Պրն. Գէորգ Տօնապետեանին, «Հայրենիք»ի շէնքէն ներս: Պրն. Տօնապետեանն ալ շրջան մը Պանդոկ մնաց տիկնոջը հետ, մինչեւ Ամիրիկա փոխադրուիլը եւ այսպէս ընտանեկան բարեկամութիւն մը նմանապէս մշակուեցաւ մեր միջեւ: Իսկ Խաչիկին հետ կապս չխզուեցաււ, տակաւին մերթ ընդ մերթ կապ պահենք:

Անշուշտ որ տարիներու ընթացքին հետեւած էի Պրն. Թէօլէօլեանի գրականութեան եւ հրապարագրութեան։ Պատահեցաւ անսպասելին, գէթ ինծի համար եւ թերեւս ալ սերնդակիցներուս համար, եւ յառաջ եկաւ Հայաստանի երրորդ հանրապետութիւնը՝ եւ կամ Հայաստանը վերանկախացաւ: Չեմ գիտեր ինչո՞ւ այն տպաւորութեամբ մնացած էի որ Պրն. Մինաս Թէօլէօլեանը պիտի հրաւիրուէր նոր Հանրապետութեան կողմէ կարեւոր պաշտօնի մը: Վերջ ի վերջոյ կը կասկածիմ որ իրեն նման սփիւռքը ճանչցող մէկը ըլլար: Բայց այդ չպատահեցաւ: Ուրիշ դէպքեր պատահեցան եւ ուրիշ մարդիկ հրապարակի վրայ երեւցան յանկարծ: 

Այդ ալ ուրիշ պատմութիւն: