Vahe H. Apelian

Դանիէլ - Taniel (Daniel), Դաւիթ - Tavit (David)

In an article written in 1998, Melkon  Eblighatian M.D., recalled hearing about a man known as Daye for the very first time in 1938, when he was eighteen years old. That summer his father took the family, consisting  of his younger brother and mother to spend their summer in Kessab for the very first time, having rented a room from the man Kessabtsis called Daye. The article is reproduced in the book I recently received titled “The Daye of Kessab” (Քեսապի Տային). It  means, “The Uncle of Kessab”.  Daye is a Turkish  word, and it means just that, uncle. Kessabtsis have incorporated many Turkish words in their dialect as a  result of their living under the Ottoman rule for centuries.

Upon settling in for their summer long stay, his father told him to “be respectful to the landlord”, telling him  that “although in appearance he is a modest villager, but he is a very respected person who has been a fedayee (a freedom fighter).” The person in question was Ovsia Saghdejian, about whom the book is about. 

But no one seemed to know his name, recalled Eblighatian, as he became curious about their famous landlord. His father told him that their landlord, I quote: “during the WWI, had taken part in the Battle of Arara, as a legionnaire, where he had distinguished himself for his bravery. Afterwards for many years, with a group of combatants, he had protected Kessab and its villages against lawless marauding crowds. He thus had gained the respect of not only his compatriots but the enemies as well. Perhaps that was the reason”, Melkon Eblighatian’s father had wondered that “everyone without exception, Armenians, and Turks alike, called him KARA DAYE (in Turkish the dark uncle). “ He then told his son that he too did not know their landlord’s real name.

Melkon Eblighatian, in turn, could not bring himself to muster the courage and ask their famous landlord what his name was. One day he brought the issue of Daye’s name to a family friend, Avedis Garboushian who let him know that his name is Ovsia Saghdejian. 

Upon hearing his name, Eblighatian noted that he had not heard the name Ovsia before. Avedis noted to him that after the Armenian Evangelical movement took root in Kessab, from that period  and on many Kessabtsis, I quote: “gave their children biblical names, such as Նաթանայել–Natanayel (Nathaniel), Մաղաքիա–Maghakya (Malachi), Մատաթեա–Madatya (Mattatha), Օպատիա–Obadya (Obadaiah), Ովսեա–Ovsia (Hosea), Եովել–Yovel (Joel), Հեթեթիա–Hetetya (Jedidiah).” He also noted to Melkon that these names were not used in Kessab before. ( Note I listed the names in Armenian, followed by its transliteration, and put the biblical name in parenthesis.)

Apparently Avedis Garboushian forgot to note that Ovsia had a relative who was also a legionnaire and whose name was  Լէվի – Levee (Levi) Saghdejian. A formal picture of the two together graces the book. (See attached: Seated Hovsep, standing LtoR: Levi and Ovsia Saghdejians).  Our grandsons' names are Daniel,  and Levi.

The Armenian Evangelical denomination was founded in Constantinople in 1846. Not long after its founding, it found a receptive audience in greater Kessab and six years later, in 1852, the Armenian Evangelical school was established in Kessab, that continues its mission to this day at elementary and middle school level. The Armenian Evangelical movement gave rise to a spiritual, cultural, and educational renaissance in Kessab that profoundly influenced the character of the Kessabtsis. 

I had often wondered why my paternal uncle was named Ճոզէֆ – Jozef (Joseph). In our family tree that traces 10 generations along patriarchal line, his name had no precedent. After reading Garbsoushian’s explanation, it occurred to me that he too may have been named Joseph for that very reason. In fact, in his village of Keurkune, several of his contemporaries were his namesake, such as Joseph Bedirian, Joseph Kerbabian. It is not uncommon to come across Biblical names in Kessab in their Latin scripted sounding, such as Ճէմս–Jams (James) as in the persons of  James Bedirian and James Apelian of Keurkune, or the graceful Անժէլ–Anjel (Angel) in the person of Angel Megerditchian; or Martha (Մարթա) as in the late Martha Apelian-Titizian; Էֆի(Effie), a maternal aunt to my maternal cousin Annie Hoglind. She may be named after the beloved American missionary in Kessab, Miss Effie Chambers. 

The name Ovsia remained etched in Dr. Melkon Eblighatian’s memory. More than half a century later he consulted Hrachia Ajarian’s (Acharian’s) exhaustive dictionary on “Armenian Proper Names” - (Հայոց Անձնանունների Բառարան) - in five volumes that includes all names mentioned in Armenian literature from 5^th to 15 centuries. He found out that the eminent Armenian linguist has noted in his dictionary that Ovsia is Hebrew in origin and that it means  “to help, free, save” and furthermore he noted that “the name is not used with us.” («Նշանակում է օգնել, ազատել, փրկել։ Այդ անունը մեր մէջ գործածուած չէ։»

Upon reading the explanation of the name and the lack its use among the Armenians, Melkon Eblighatian  became reflective and wondered writing how strange it was and what mysterious serendipity drove the parents to name their village child Ovsia. He concluded his article noting that it seemed preordained that the child would be named so. His endearing name Kara Daye, the Kessabtsis bestowed upon him – Melkon Eblighatian reasoned - was the people’s testament that the child lived up to the true meaning of his name as an adult. 

Note: Cover:  “The Daye of Kessab” (Քեսապի Տային)

Under One Roof

 Vaհe H. Apelian

During a good part of my childhood in our ancestral home in Keurkune, Kessab, we and our domestic animals lived under the same roof. Today I read that “studies show that children raised in rural areas with exposure to animals and nature tend to have stronger immune systems and lower risks of mental health issue than urban children with little contact with pets or the outdoors.” I am not sure what kind of study backed the statement on the attached poster, but I thought it made sense as I was reminded of our ancestral home.

I spent my teenage summers in Keurkune, Kessab in our paternal grandparents’ house with them and with my Uncle Joseph and his family as one extended family. In fact, my brother Garo spent a year or two in his early childhood in Keurkune year around. Kessab is an ancient Armenian enclave in Syria and borders Turkey at northwest.

My paternal grandfather Stepan had become the natural inheritor of the family’s ancestral house, as he was the only survivor.  The house is built with double layered stones. On the outside, the walls remained uncovered and each stone block remained visible. The inner surfaces of the outer walls and as well as the inner walls partitioning the rooms were covered with a special mix the villagers made to plaster the walls. It was a mix of minced wheat stalk and clay that put a heavy white to off-white plaster coat on the walls. In hindsight, I realize that the coat acted as an excellent insulator against cold and moisture. On one of the inner walls, there was a cavity that probably was made by design by not placing a stone there. The cavity served as the treasury of the Keurkune’s church where my grandfather kept the meager Sunday offerings of nickels and dimes in a tin can.  

A typical house in Kessab then

The width of the outside walls is such that, as a kid, I used to sit on the window sill and gaze at the mountains. The windows had wooden panels for cover but no glass. The floor and the ceiling were made of wood. Wooden logs extended from wall to wall. On these wooden logs, wood panels were fastened. Some, if not most, of the ceiling logs were blackened over time. It was said that the blackening was also due to the attempted torching of the house. Turks, who had taken over the house after forcing the local Armenians out had attempted to torch the house when they vacated the region and fled as The World War I was ending with the defeat of Turkey that would lead to the dismemberment of the once powerful Ottoman Empire. Among the blackened wooden logs across the ceiling, a few silkworm cocoons had remained lodged. They were yellowed a bit but remained very visible against blackened logs. My grandparents had raised silkworms at one time.

 The roof of the house was covered with special blue dirt the villagers called "kuyrock". There were a few quarries in the vicinity of the village that yielded this bluish stone. These blue stones are light and easily crushed. They were overlaid on the roof and rolled over with a big round stone that used to be found on the roof of each house. During rain, the roof would leak at times. The next day I would see my grandfather laying more blue dirt at the spots and go over them with the roller.

The interior of a typical house in Kessab then.

The house, much like the other houses of the village, had a special place for clay water jars. My grandfather filled the earthen jars with water he fetched from the spring. It was my treat to have him seated me on the saddle of our donkey on the way to spring. He fetched the water in four tin containers. Two tin cans were placed on each side of the saddle. After he filled the tin cans with water, he capped them with small gasli - laurel – tree branches with leaves on them. On our return, I would trail the donkey with him. At home, he poured water from a tin can into the two earthen jars we had at home. As I grew older I could tilt the jars myself and fill the brass cup we kept next to the jars. We all drank from the same brass cup. Water from the jar remained refreshingly cool to drink. I later learned that it is due to evaporation as the clay jars were porous and they would ‘sweat’ and evaporation kept the water surprisingly fresh and cool to drink, in a natural cooling process, during the hottest days of the summer. As to brass cup we shared, I learned later that brass is antibacterial.  Copper ions from the brass kill bacteria. 

My father and his brother, my uncle Joseph in their home,

Almost every room of the house had a fireplace. My grandmother and Aunt Asdghig prepared food on the fireplace in the room we used as the kitchen and the dining room. The fireplace in the other rooms was used for warmth during the cold days of the winter. At times my grandmother would cook in these rooms as well. Smoke coming from the chimney of a house meant life. Woo (վայ) to the house that had no smoke coming from its chimney. Hence comes the common Armenian expression we use to this day: Moukh Marel, մուխը Մարել (extinquish one’s smoke). 

 The house is two stories high and each floor was an almost exact replicate of the other with a center hall with a door opening into each of the four rooms on the second floor. Two rooms of the first floor did not have a door that opened to the central hall and could only be accessed through its adjoining front room, each of which had a door that opened to the central hall. For a while, we used the lower right-hand side room as the kitchen and the dining room. We sat on the floor around a round floor table. A kerosene lamp illuminated the table during dinner. Its adjoining inner room was used to store hay for the animals. We called the room hartanots.

My aun Asdghig who passed away recently and my paternal grandmother Sara.

For many years the lower left-hand side room, which also had a door that opened to the courtyard, served as the stable along with its adjoining inner room and housed our chicken, donkey, and cows. The ceiling of this front room that served as the stable i.e. the floor of the upper room had collapsed during the baptism of my father and had remained unfinished up to my early teens. Therefore I would view, by looking down the door on the second floor, the stable below on the first floor. I have seen our cow give birth to a calf there and our chicken nest and end up with colorful chicks that immerged from the eggs to my utter impatience and periodic checking with my grandmother. These naturally raised chicks were colorful and beautiful indeed, unlike the dull off-white colored chicks grown commercially nowadays. The animals and we lived under the same roof.

The courtyard was walled. The oven – toneer – was located on the right-hand side of the entrance. Further to its right was the outhouse. My grandmother baked bread in the oven.  Every week she would prepare the dough a day before and make a cross sign on the dough and cover it to ferment. The next day she would bake the bread by plastering the handful pieces of wetted dough on the inner side of the upright oven heated by burning sticks.  It was customary for us kids to visit the ovens of the village after the baking was over to fish charred bread pieces remaining on the inner wall of the oven. We called these charred and blackened pieces of bread kurmush. Charred as they were, but they tasted great! Later on, my Uncle Joseph had a bakery erected on the same spot and operated it for many years. He ran the bakery once a week and more often during Christmas and Easter. The villagers would bring their dough there to bake bread or the different pastries they made on special occasions.

Our grandfather returning from the market on a Saturday and being met by the younger grandchildren and grandmother

There was a mulberry tree in the courtyard, a remnant of those days when they raised silkworms. The tree also supported the grapevine that gave succulent red-colored grapes we called ouzoumlek. These types of grapes are not used to make grape molasses and are only for consumption as fruit for dessert.

The courtyard would become busy in the evening as our grandfather returned from the fields. The cows would be milked and then driven to the staple. The chickens would naturally head there in the evening and get their sleep above ground on logs. My grandmother would collect the eggs the hen laid. She could tell that a hen had laid an egg by the hen’s vocalization during the day. I later learned that hens lay eggs only during the day. That is why the lights remain on day and night over the commercial coops for hens to continue laying eggs day and night.

The house had a wooden balcony on the second floor. Spectacular view came into view from the balcony and the far ends of historical Antioch where Apostle Paul reached proclaiming the Good News. An invisible border separated Syria from Turkey.  Parts of the serpentine road that connected the region to the world beyond also came into view. We used to call the road zivti Jampa, which means the paved road. It was then the only road in the region that was paved and connected Kessab to the outside world. I believe the road was laid and paved by the French during their colonial rule over Syria after the First World War.

My father Hovhannes and his mother  Sara.

Our grandfather Stpean was born in 1897 and was driven out in 1915. He never alluded to the house as having built after he was born. In all probability, the house was built in the later part of the 19^th century. The house is well over 100 years old and bridges three centuries, 19^th to 21st. The house had remained as it was up to my early teens. Additions and renovations have changed the house. However, the main structure of the house is the same as a testament to its solid stone foundation. Rarely has a house remained with an Armenian family for over 100 years. I am not sure if our paternal grandfather was born and raised there, but three generations of his descendants were born in there: my father Hovhannes and uncle Joseph, my cousins, both of whom studied in the American Universit of Beirut. Stepan, studied agriculture  and Ara studied medicine; and Stepan’s children Tsolag, an engineer with a Ph.D. degree, Shoghag and Hovag, being the last. 

A snap shot from my childhood days.

At the end of the Armenian tunnel there may be another until light .

 Vaհe H Apelian

The Armenian church is not under attack. The Armenian State has not attacked the Church of Armenia. But the Catholicos of All Armenians is under attack and two of his Archbishops are detained because they have conspired with secular forces to oust the government of Armenia and allegedly broken their vows as celibate priests shepherding their flock, that is to say the faithful adherents of the Armenian Apostolic Church, they have vowed to adopt as their own family. 

Obviously, the situation presents a fertile ground for interference. Therefore, it is no wonder that the Russian Foreign Minister Lavov has expressed Russian Federation's  "concern" for the welfare of the Armenia's church.

But

At the end of this crisis, liken to  an Armenian tunnel, there may not be light but there may be another tunnel.

Armenia either exits these crisis as a constitutionally driven sovereign state, in peace with its neighbors and with the superpowers of the region and of the world. 

Or,

 Armenia is in Russian Federation camp, much like Belarus is and per recommendation of Belarus' strong man, himself an oligarch, to the delight of the  oligarchs in Armenia who are mostly from Karabakh, and have turned into opposition leaders and to high ranking bishops of Etchmiadzin who live beyond reproach and in cahoots with Russian Orthodox Church .

 These crisis are a matter of livelihood for the citizens of Armenia but not to hyphenated Diaspora Armenians. 

The citizens of the Soviet Socialist Republic of Armeni declared, on August 23, 1990 in their Declaration of Independence aspiring in «Developing the democratic traditions of the independent Republic of Armenia established on May 28, 1918»; and on September 21, 1991 voted for a free, independent, democratic Republic. They have ways to go for a full fledge, sovereign Republic of Armenia in peace with its neighbors and with the regional and global world powers.

The citizens of Armenia either make their choice at the ballot box or by civil unrest or civil war and live the consequences of the choice they make.

I wish them perseverance a constitutionally driven struggle  to attain our age old aspiration to live free and independent  in our own sovereign, democratic  republic.

 

Russia is concerned about the welfare of the Armenia's Church !

Vaհe H Apelian

At the end of the Armenian tunnel maybe light or another tunnel

The Russian Foreign Minister Sergey Lavrov has expressed Russian Federation's concenred about the welfare of the Armenia's church. (վայ, վայ, վախ, վախ)

But,

AT THE END OF THE TUNNEL OF THE SO-CALLED ARMENIAN CHURCH UNDER ATTACK IS ARMENIA and NOT RUSSIA

Armenia either exits this crisis as a constitutionally driven sovereign state, in peace with its neighbors and with the superpowers of the region and of the world. Or Armenia is in Russian Federation camp, much like Belarus and per recommendation of Belarus' strong man and perpetual president Aleksandr Lukashenko,  himself an oligarch, and to the delight of the  oligarchs in Armenia who are mostly from Karabakh, and have turned into opposition leaders. And also, to the delight of the high ranking bishops of Etchmiadzin who live beyond reproach and want to continue living without reproach and in cahoots with Russian Orthodox Church and the state of Russia instead of the Armenian state.

 This crisis is a matter of livelihood for the citizens of Armenia but not to hyphenated Diaspora Armenians. 

The citizens of Armenia either make that choice at the ballot box  or by civil war and  live the consequences of the choice they make.

Էջմիածին - Գարեգին վեհափառին վերջին օրերը եւ վերջին օրը - 2/2

 Ընդօրինակած եմ Karekin I, "The Gift of Faith" գիրքէն։ Մեսրոպ Արք. Աշճեանին այս գրութիւնը պատմութեան սերտողութեան համար է։ Վրիպակները վերագրելի են իմ ընրօրինակութեանս, Վահէ Յ Աբէլեան։

Յունիս մէկն է։ Երկու շաբաթով Ամերկա պիտի մեկնիմ եւ վեհափառին կը ներկայանամ իր օրհնութիւնը ստանալու համար։ Անհետաձգելի գործեր կան, 1700-ամեակի հետ կապուած հարցեր, «Աստուածաշնչական Հայաստան» գիտաժողովի հետ կապուած խնդիրներ։ Գիտեմ թէ որեւէ մէկ օր բան մը կրնայ պատահիլ։ Ինք ալ գիտէ։ Դաժան զրոյց մը կը հետեւի։ «Չեմ գիտեր թէ ի՞նչ պիտի պատահի ինծի», կը գրէ տախտակի վրայ։ Կարծես չի համարձակիր մահ բառը գործածել։ Խնդրանք մը ունիմ իրմէ՝ զերծ կացուցանել զիս կարգ մը պատասխանատուութիւներէ որոնք ինք իսկ դրած է իմ իմ ուսերուս։ Պատասխանը՝ «ոչ այնքան ատեն որ ողջ եմ»։ Ուրիշ ձեւով կը փորձեմ կամքս յառաջ տանիլ, «Վեհափառ, կ՚ուզեմ Մուղնու Սուրբ Գէորգ վանքը քաշուիլ»։ Իր պատասխանը խռովիչ է, «Ես ալ կ՚ուզեմ Օշական քաշուիլ»։ Զինաթափ եմ, իր Աջը կ՚առնեմ ու կը հեռանամ։ Կը մաղթեմ միայն որ ինք շարունակէ գրել եւ աղօթել։ Կ՚ուզեմ որ կարդայ Շիքակոյի Կարտինալ Պերնարտինի մէկ գիրքը զոր այդ սրբանուն կարտինալը գրած էր իր կեանքի վերջին օրերուն երբ քաղցկեղ մը զինք եւս խոզեր էր։ Երբ տուէր էի Վեհափառին՛ ըսեր էի, «Վեհափառ չեմ գիտեր ուրիշ որեւէ մարդ նման գիրգ կուտա՞յ Ձեզի։ Ես կուտամ որպէսզի գիտնաք թէ առանձին չէք»։ Չըսի իրեն, բայց իմ թագուն բաղձանքս  էր որ Վեհափառը իր իր կեանքի վերջալոյսին աղօթքի,հրաժեշտի եւ սիրոյ գիրք մը գրէր։ Գրե՞ց արեօք։

18 Յունիսին վերադարձայ Մայր Աթոռ։ Վանքին մէջ շփոթ մը կար։ Վեհափառի վիճակը ամսոյն 17-ին վատացեր էր, բժիշկները արթուն հսկեր էին ողջ գիշերը, եւ հիմայ, Ուրբաթ առաւօտուն, Սուրբ Հաղորդութիւն մատակարեր էին իրեն, եւ ինք փափքած էր տեսնել բոլոր միաբանները եւ վերջին հրաժեշտ տալ անոնց։

Հաւաքուեցանք իր շուրջը։ Քանի մը խօսք։ Գարեգին Սրբազան կարդաց Վեհափառի վերջին խօսքը ուր Վեհը կ՚օրհնէր Սուրբ Աթոռին միաբանները, կը յայտնէր թէ կը մեկնի իր յարուցեալ Փրկչին մօտ, կը թելադրէր որ միաբանները, իրենք Աստուծոյ հետ մնան, սիրեն եկեղեցին, սիրեն էջմիածինը։ Ներկանները երգեցին «Տէր Կեցո»-ն։ Վեհափառը թերեւս սիրեց այդ երգը բայց գրիչ առաւ եւ գրեց, «Էջմիածին ի Հօրէ»։ Երգեցինք այդ շարականը որ Վեհափառի համար միայն շարական չէր, աղօթք չէր, ծրագիր էր, տեսիլք էր, Հայ եկեղեցւոյ միւթեան խորհրդանիշ քայլերգ։

Յետոյ մէկ-մէկ մօտեցանք ստացանք իր օրհնութիւնը, համբուրեցինք զինք ու անցանք կարգով։

Անիրական բան մը կար օդին մէջ։ Անհաւատալի էր ինչո՞ւ եկաւ այդ ծանր հիւանդութիւնը, ինչո՞ւ այնքան շուտ, եւ արդէն մնաք բարովի օ՞րն էր։

Ահազանգը սխալ էր։ Վեհափառը տակաւին աշխոյժ էր։ Մտայ մօտը, պահ մը Հայ Արտակը միասին էր, քանի մը նամակներ կային կարդացինք։ Կարգադրութիւններ ըրաւ։ Աչք մը ըրի, Հայր Արտակը առանձին թողուց մեզ։ Կարծես բան չէր պատահած, հոգեվարքի մէջ չէր։ Սկսայ խօսիլ, ծրագիրներու մասին կարծիքը իմանալ, յառաջիկայի գործերու մասին «խօսեցանք»։ Սովորականին հակառակ իր գրածը անմիջապէս չէր սրբեր։ Հաւանաբար մտածումները կ՚ուզէր շարունակել, անգամ մը նոյնիսկ ջղայնացաւ երբ քիչ մը արագ կերպով իր գրածը ջնջեցի, բայց զգացի որ աչքերը տակաւ կը փակուին, գրելը կը դանդաղի։ Վերջին անգամ գրեց «սքանչելի գործակցութիւն կունենաք»։ Ալ կեցաւ, չկրցաւ շարունակել։ Հանդարտօրէն թողուցի սենեակը։ Մեր վերջին անձնական հանդիպումն էր։

Յաջորդ օրերուն տարօրինակ սպասումի մտնոլորտ մը կը տիրէր Վեհարանէն ներս։ Մահուան շունչը կար, բայց Վեհափառը կ՚ապրէր, կը պայքարէր։ Իր դրան սեմին կարգադրութիւն եղած էր, Վարդապետներ եւ սարկաւագնրե շուրջօրեյայ Աւետարան եւ Սաղմոս կը կարդային։ Յետոյ երբ տեսանք օր ալ չի նշմարեր մեզ, իր սենեակին մէջ ալ սկսանք կարդալ Աստուածաշունչ եւ Նարեկ։ Ինչպէս միշտ, ահաւոր այժմէականութիւն ունի Նարեկը։ 

Իր հարազատները կային, վանականներ կային, վերջին հաւատարիմները պիտի ըսէի։  ես Յոբ կը կարդայի, Յովհաննու Աւետարանի 14-17 գլուխները։ Առիթով մը Թորգոմ Պատրիարք Գուշակեանի «Մեծ Հոգը» խմբագրականը վերցուցի («Սիոն» ամսագիր 1937) զոր ինքն իսկ տուեր էր ինծի եւ գացի ու եկեղեցւոյ մէջ կարդացի։ Վեհափառը մեծ հիացում ունէր Գուշակեան Պատրիարքին հանդէպ, եւ վերոյիշեալ յօդուածը ճշդիւ կը բարացուցէր Գուշակեանի ոգին եւ տեսիլքը զոր ունէր Հայ Եկեղեցւոյ հանդէպ։

Վեհարանի մէջ կարծես ամէն մարդ կը սպասէր մահուան ժամանման։ 21 Յունիս էր, Գարեգին Ա. Յովսէբեան կաթողիկոսի վախճանման տարելիցը (1952), Անթիլիասի մէջ։ Արդեօք Վեհափառը այս օրը պիտի ընտրէ՞ եւ մեծանուն անուանակիցին հետ նոյն օ՞րը պիտի միանայ Աստուծոյ։ 21-ը անցաւ։ 22-ի առաւաօտեան, «Աստուածաշնչական Հայաստան» գիտաժողովը բացուած էր Օշականի մէջ իր նախաձեռնութեամբ եւ օրհնութեամբ, բայց իր բացակայութեան։ Շուրջինները կ՚ըսէին որ կը լսէ, կը զգայ։ 

23-ի առաւօտեան մօտեցայ իրեն, Աջը առի, եւ ըսի, «Վեհափառ երէկ ժողովը սկսաւ, 90 դասախօս կայ, 150 մասնակից, Ձեր ողջոյները եւ սէրը փոխանցեցինք բոլոր մասնակցողներուն։ Յետոյ գացինք Սուրբ Մաշտոցի գերեզմանը, ծաղիկներ դրինք, աղօթեցինք։ Ու խոնարհեցայ Սուրբ շիրիմին եւ երկար համբուրեցի պաղ մարմարը։ Ձեր կողմէ։ Աստուած օգնական։»։

Յաջորդ օրը, 24 Յունիսին, Սրբոց Թագմանչաց տօնն էր, Սուրբ Սահակ Պարթեւի եւ Սուրբ Մեսրոպի տօնը։ Վախ ունէինք որ Վեհափառը ահա յանկարծ կը վախճանի։ Նախատեսեր էինք ջնջել գիտժողովը։ Բայց եթէ այդ օր վախճանէր խորհդանշական պիտի չըլլա՞ր այն, որ Գարեցին Վեհափառը, որ շուրջ 50 տարի Թարգմանչաց ոգիով ապրեր էր եւ ապրեցուցեր էր իր շրջապատը Աստծոյ պիտի միանաար, անոնց յիշատակին հետ։ Վեհափառը չթողուց որ ժողովը ընդհատենք, մի քանի օր ալ ապրեցաւ։

Երկուշաբթի, 28 Յունիսին ահազանգ մը մեզ փութացուց իր մօտ։ Արեան ճնշումը շատ իջեր էր, եւ րոպէ առ րոպէ կը սպասուէր գերագոյն րոպէն։ 

29 Յունիս առաւօտը բացուեցաւ նոյն ձեւով։ Վեհափառը տկար էր, թոյլ  էր, ճնշումը կը տարուբերէր, 70-էն 40-ի միջեւ, բայց կ՚ապրէր եւ իրմով մեզ կ՚ապրեցնէր։ Քանի մը աշակերտներ, քոյրն ու եղբայրը կարգաւ կը մօտենային իր մահիճին, աջ ու ձախ ձեռքերը, բազուկները կ՚առնէին իրենց ափերուն մէջ կը շոյէին, կը շոյէին եւ կ՚ուզէին որ գիտնար թէ շուրջը զինք սիրողներ կան, կը սիրեն զինք, կը գուրգուրան իր վրայ։ Օրը անցաւ այդպէս։ Բժիշկը, բուժքոյրը ամէն րոպէ իր մօտ են, կը մաքրեն, կը սրբեն, բազկերակը կը քննեն, ճնշումը կը չափեն։ ինչո՞ւ չեմ գիտեր։

Կէսօրէ յետոյ ժամը 3-ի մօտ էր. Եսթերը՝ քոյրը եւ Նորան՝ հարսը առանձին ենք Վեհափառին հետ։ Նորան յանկարծ կը մտածէ բարձրաձայն։ «Գիտէ՞ք, այսպիսի պարագաններուն ինծի փորձառութիւն մը եկած է։ Հոգեվարքի մէջ եղողը եթէ չի մահանար կը նշանակէ կը սպասէ որ յատուկ մէկը դեռ պիտի այցելէ իրեն։ Ու ան կը սպասէ, կը սպասէ իր սիրելիին։ Արեօք որո՞ւն կը սպասէ Վեհափառը։ Իր սնարին, իր ու Վեհամօր պատկերը կայ։ Արդեօք Վեհամօր գալո՞ւն կը սպասէ։ Բայց ինք չի՞ գիտեր որ տիրամայրը 96 տարեկան է Թորոնթո կ՚ապրի։ «Եսթեր կ՚ըսեմ, գնայ Վեհափառին խօսիր, մամայիդ մասին, ըսէ որ Վեհամայրը բարեւ ունի»։ Եսթեր կը պատասխանէ՝ «ես չեմ կրնար»։ Ամբողջ քաջութիւնս հաւաքած կը մօտենամ Վեհափաօին եւ ականջին կը փսփսամ եւ կը զգամ որ կը լսէ զիս։

-                «Վեհափառ, Վհհափառ, տիրամայրը Թորոնթոյին թելեֆոն ըրաւ, ըսաւ որ լսեր է Ձեր  վերջին տագնապներու մասին, շատ մտահոգ է ու կաղօթէ Ձեզի համար....։

         Ու յիշեցի թէ Վեհափառը իր հայրենի գիւղին բարբառով իր մօր կը դիմէր ըսելով «մումէ»։ Յանկարծ  նոյն բարբառով երգի կտոր մը միտքս եկաւ։ Վեհափառը երբ ուրախ տրամադրութեան մէջ էր, ղեկաւարի ձեւեր կ՚առնէր եւ ա լա Կանաչեան աներեւոյթ խումբ մը կը ղեկաւարէր երգելով՝

Ամման ըշքէն ձեր վաթանը եօ կըննու

Շղըրտ մըժկտվէ շախշոլիդ մուրոդ կ՚ըննու.....

Լսե՞ց Վեհափառը իր մայրենի բարբառով այդ երգը, չեմ գիտեր։ Ու յանկարծ անսպասելի կերպով ըսի իրեն։

«Վեհափառ, Արտաւազդ Սրբազանը հեռաձայնեց Անթիլիասէն, լսեր է որ Ձեր վիճակը ծանր է եւ առաջին օդանաւով Պէյրութէն Ձեր քով պիտի գայ։»

Մեղայ, մեղայ, Վեհափառին ուղղուած վերջին խօսքս սուտ մըն էր։ Իրաւ որ Գարեգին Վեհափառը յատուկ սիրով կապուած էր 55 տարուան իր ընկերոջ, իր հայրենակցին, դասակցին, օծակցին։

Արդեօք անո՞ր կը սպասէր։ Չեմ գիտեր։

Թողուցի զինք եւ Երեւան մեկնեցայ։ Երէք ժամ չէր անգած, հեռախօսը հնչեց։

-       Սրբազան, Վեհափառը կորսնցուցինք։

Յուլիս, 1999 թ.

 

Էջմիածին - Գարեգին Վեհաբառին վերջին օրերը եւ վերջին օրը - 1/2 -

 Ընդօրինակած եմ Karekin I, "The Gift of Faith" գիրքէն։ Մեսրոպ Արք. Աշճեանին այս գրութիւնը պատմութեան սերտողութեան համար է։ Վրիպակները վերագրելի են իմ ընրօրինակութեանս, Վահէ Յ Աբէլեան։

«Ամենայն ինչ կատարեալ է»։

 Իր լրումին հասած է Գարեգին Կաթողիկոսին խաչի ողբերգութիւնը։ Թաղմանական արարողութիւներն իրենց աւարտին հասած են։ Լռած են սգոյ պաշտօնական արտայայտութիւնները, եւ Գարեգին վեհափառ այժմ կը հանգչի իր երջանկայիշատակ նախորդին Վազգէն Հայրապետի կողքին։ Սուրբ Էջմիածնայ գանգակատան ներքեւ։

Պատմութեան կը պատկանի այլեւս Գարեգին կաթողիկոսը։ Ան որ իր ողջ կեանքը գրեց պատմութեան զգացողութեամբ, գրեթէ պատմութեան համար ապրելով։ Ու հիմա ես ալ իր կեանքի պատմութեան ալիքներոււ անտես ովկեանոսին մէջ եմ, երբ, 8 Յուլիս գիշերուան մէջ, նստած եմ Մայր Տաճարի բակին մէջ, գրեթէ մինակ, առանձին։ Դժբախտաբար առանձին չեմ, ստուերներ կան այս ու այն կողմ, սպասումի մէջ են, կ՚երթան-կուգան, կը զրուցեն, անհանբերութեան նշաններ ցոյց կուտան։ Գիշերուան այս պահը՝ 12-էն քիչ մը յետոյ, անծանօթ չէ ինծի։ Շատ գիշերներ եղած են երբ, երկար զրուցէ մը յետոյ, հրաժեշտ առած եմ վեհափառէն եւ հանդարտ քայլերով վեհարանէն ուղղուած վանական իմ սենեակը։  Այդ օրերուն լուր էր Էջմիածնայ Տաճարը եւ հինգ գմբեթներէն ծորող լոյսի բեկորներ ինծի կու գային իբրեւ հայոց պատմութիւն, Հայոց Եկեղեւոյ դէմքեր։ Կը քալէի ու կը զգայի որ այնտեղ ինծի քայլակից էին մեր մեծերը... Լուսաւորիչ եւ Տրդաց կը զրուցեն նոր տաճարի կառուցման մասին։  Սուրբ Մեսրոպ եւ Սուրբ Սահակ կը ճեմեն։ Վահան Մամիկոնեանն է որ կը ծրագրէ վերանորոգել տաճարը, ու յետոյ տրտում դարեր,  լոյսի դարեր, Մովսէս Տաթեւացի, Յակոբ Ջուղայեցի, Ներսես Աշատարակեցի, Խրիմեան.... Ո՞վ չէ տողանցած այստեղէն ու չէ գրած հայոց պատմութեան մէկ էջը։

Հիմայ ուրիշ մարդիկ կան – հոգեւորականներ, Էջմիածնայ միաբաններ, Կիլիկիոյ Աթոռի ներկայացուցիչ հոգեւորականներ, պատահական ճամբորդներ, եկեր են ու կը սպասեն Կիլիկիոյ Արամ Կաթողիկոսին։

Արամ Վեհափառ, որ Էջմիածին կը գտնուէր Գարեգին Կաթողիկոսի թաղման համար, փափաքեր էր, Անթիլիաս վերադառնալէն առաջ անգամ մըն ալ խոնարհիլ Կիլիկիոյ Աթոռի վրայ իր նախորդին շիրիմին առջեւ։ 

Վերջապէս հասաւ։ Աղօթք , հոգեհանգիստ, հրաժեշտի խօսք։ Յանկարծ Արամ Ա. յայտարարեց, թէ Անթիլիասի Զարեհեան դամբարանէն պտղունց մը հող է բերած ցանելու համար Գարեգին  Կաթողիկոսի նորափոր գերեզմանին վրայ։ Կը ցանէ, ու խաչանիշ դրոշմով կ՚օրհնէ գերեզմանը։

Ապա կ՚ըսէ, «ես այժմ կը փափաքիմ որ բոլորս միասին».....նախադասութիւնը չի կրնար շարունակել, կը փղձկի, անակնկալ ի կը բերէ մեզ բոլորս։ Բայց կը հասկնանք թէ ի՞նչ  կ՚ուզէ Վեհափառը եւ բոլորի կուրծքերէն կը բարձրանայ երգը

Երբ որ բացուին դռնեն յուսոյ

Եւ մեր եկրէն փախ տայ ձմեռ

Երթամ ննջել իմ Կիլիկիա.....

Ու երգին հետ միասին կը զգամ որ աչքերէս  արցունքներ կը կայլակեն, այտերէս վար կ՚իջնեն տաք կաթիլներ որոնք յամառօրէն բացակայ էին յուղարկաւորութեան եւ թաղման օրերուն։ Շուրջիններս նոյնքան յուզուած են։ Ոմանք կը յիշեն Զարեհ Կաթողիկոսի ընտրութեան օրերը, ուրիշներ Գարեգին Հայր սուրբը, որ այնքան կաթոգին կերպով կ՚երգեր Ռուսինեանի «Կիլիկեա»-ն, որ քայերգ, մաղթերգ, ուխտերգ էր դառձած։

Հիմայ Գարեգին Վեհափառի շիրիմին վրայ է որ կ՚երգենք այդ երգը։ Քիչ մը գողունի, քիչ մը ի՞նչ ըսեմ։ Բայց ըսեմ՝ երանի թէ այդ երգը հնչէր թաղումէն յետոյ եւ Արամ Վեհափառը բոլորին ներկայութեան Կիլիկիոյ հողը խառնէր Էջմիայծնի հողին։ Չըրաւ, գուցէ յարմար պահ մը չգտաւ։  Բայց գիտեմ որ այդ մէկ հատիկ երգը Գարեգին կաթողիկոսի կեանքին ողբերգութեան պատկերն եղաւ, ի վերջոյ Կիլիկիոյ վերջասահման Քեսապի զաւակ էր Կիլիկիոյ դպրեվանքի լաւագոյն պտուղը, իբրեւ պերճաբան Հայրապետ կորովի առաջնորդ։ Յետոյ Հայաստանի անկախութեան ալիքները զինք բերին էջմիածին, դարձաւ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս։ Ինք իսկ գուցէ փորձեց մոռնալ Կիլիկիոյ կաթողիկոսի իր անցեալը, եւ շեշտել իր նոր Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի դիմագծութիւնը. Բայց ամէն մարդ շարունակեց իր մէջ տեսնել «Կիլիկիոյ թեմի Կաթողիկոսը», եւ ինք չկրցաւ ինքզինք բաժնել իր անցեալէն։  Ափսոս որ ժամանակ չեղաւ  այդ գիշեր Արամ Վեհափառէն խնդրելու, որ, Զարեհեան դամբարանին մէջ, Անթիլիաս, փոքրիկ քար մը զետեղուի եւ յիշուի , որ Գարեգին Կաթողիկոս 18տարի Կիլիկիոյ Կաթողիկոս էր, թող քարի կտոր մը յիշէ զինք, Անթիլիասի մէջ, անգերեզման չմնայ։

Արդարեւ,1995 թ., երբ քիչ մը տարօրինակ պարագաններու նեքեւ Ամենայն Հայոց կաթողիկոս ընտրուեգաւ, խանդավարութիւնը մեծ էր, փայլուն էր յոյսը, բարձր  էին ակնակլութիւնները։ Բայց կեանքը ուրիշ բան ցոյց տուաւ։ Եւ այդ ներհուն հոգեւորականը, ճառագայթուն անձնաւորութիւնը տրտում վախճան մը ունեցաւ։ Անագորոյն ցաւ մը կրծեց եւ հալեզուց զինք։ Ոչ ոք գիտցաւ այդ ցաւը։ Քաղցկեղին հարուածը ուժգին էր, վէրքը բաց էր ու խոր։ Ամէն մարդ կը տեսնէր այդ վէրքը։ Բայց վեհափառը ուրիշ ցաւէ մեռաւ, ու տակաւին ոչ ոք գիտէ այդ ցաւը, վէրքի խորութիւնը։

Տակաւին շատ ալ կանուխ է վերլուծելու Գարեգին վեհափառի կեանքն որ անձնաւորութիւնը, հոգեբանութեան խոր ալիքները, բանալու էջերը իր հոգիին, եւ գիտնալու թէ Կիլիկիոյ բարձրունքներէն սրաթռիչ այդ արծիւը ինչպէ՞ս թառեցաւ Արարատի փէշերուն, եւ թէ ինչպէ՞ս  հակառակ բոլոր երազանքներու, արծիւը թեւաբեկ ինկաւ, եւ վաղահաս իր վախճանումով ինք իսկ սահմանափակեց իր տեղը Հայ Եկեղեցւոյ պատմութեան մէջ, ուր ճակատագրուած կը թուէր գրելու ոսկեղէն էջ մը։ Հիմա ստիպուած բադրատական մը կ՚ընենք իր երվոնախորդներէն Մատթէոս Իզմիրլեան Կաթողիկոսի, «երկաթեայ պատըրիարքին, եւ անոր ճակատագրին հետ։ Ան ալ մեծ հմայքով եկաւ Էջմիածին, բայց երկու տարի չանցա խորտակուեցաւ։

***

Հիմայ ալ չկայ ան, ու այդ վերջին օրուած տպաւորութեան տակ կ՚ուզեմ գրի առնել իր կեանքի վերջին օրերու պատմութիւնը։ Ինչ որ պիտի ըսեմ ենթակայական է անշուշտ, քանի որ իմ կապս ալ հոգելոյս Հայրապետին հեն ենթակայական էր, որ սկսած է իմ տղայ օրերուն, եւ տարօրինակ կերպով, նոյն այդ շաբթուան հայրս էի կորսնգուցած, ու 13 տարեկան էի։ Շատ հաւանաբար այս պարագան էր որ Գարեգին Կաթողիկոսը իմ մօտ ունեցաւ, միշտ ալ, հօր պատկերը՝ բայց ինք երիտասարդ հայր է, տարիքի մեծ տարբերութիւն չկար մեր միջեւ։ Այնուամենայնի այդ կապը մնազ, զօրացաւ, եղաւ անկեղծ, երբեմն բիրտ, բայց միշտ հարազատ։ ինք եղաւ նաեւ ինծի համար դաստիարակ, ուսուցիչ, տիպար։ Եւ ճետեւեցայ իրեն, իբրեւ համեստ աշակերտ, թէ իրբեւ տեսուչ դպրեվանուց, թր իբրեւ սռսջնորդ Իրանի եւ Ամերիկայի մէջ։ Ջերմ ջատագով ալ եղած էի Ամենայպն Հայոց Կաթողիկոսի իր ընտրութեան, թէեւ իմ վերջին քայլը ուշ առի եւ իր հետ միասին Էջմիածին չփութացի։ Մնացի Ամերիկա մինչեւ իմ պաշտօնիս լրումը։ Ինչ որ ինծի համար օրինապահութիւն էր, բայ իրեն համար անսպասելի օտարում։

***

         Յուլիս մէկն է։......         (յաջորդին)

 

"We lost vehapar" on June 29

.

 Vaհe H Apelian

Catholicos Karekin I Sarkissian passed away on June 29, 1999. Archbishop Mesrob Ashjian wrote about his eye-witness account of the last days of and the last day of the Catholicos It would not surprise me that Archbishop Mesrob Ashjian’s narration of the last days and the last day of Catholicos Karekin I Sarkissian will go down in history as one of the finest Armenian church related writings.

After Catholicos Karekin Sarkissian’s death I remember reading some of the luminaries of Armenia at the time, among them the names Vazken Sargsyan, Silva Kaputikyan come to my mind, admitting that Catholicos Karekin Sarkissian was neglected and left alone. I quote Archbishop Mesrob Ashjian "No one knew that pain. The blow inflicted by the cancer was severe. The cancerous wound was open and deep. Everyone saw that wound. But the majestic soul died from other pains. To this day no one knows that pain and the depth of his other wound."

Archbishop Mesrob Ashjian’s narration is titled “The last day and the last day of Catholicos Karekin. The write-up was placed in the testimonial book about the archbishop,  titled “Living Faith, the Life & Service of Archbishop Mesrob Ashjian.”  The coffee-table size pictorial book was edited by Iris Papazian (1996)

. Catholicos Karekin Sarkissian is the only Armenian supreme patriarch of the Apostolic Church that occupied two pontifical seats, that of Cilician Catholicosate in Antelias and in Etchmiadzin. I linked below my translation of the archbishop’s Ashjian’s narration’s I had posted earlier in two segments, they are: 

1. The Last Day and the Last Days of Catholicos Karekin – 1/2 – “Srpazan, we lost Vehapar.” https://vhapelian.blogspot.com/2024/02/the-last-day-and-last-days-of.html

2. The Last Day and the Last Days of Catholicos Karekin – 2/2 – “Srpazan, we lost Vehapar.” https://vhapelian.blogspot.com/2024/02/the-last-day-and-last-days-of_29.html