Deciphering President Joe Biden’s April 24 Statement

Vahe H. Apelian

Հայերէն Google-ի թարգմանութիւնը կցուած է։

 

After much speculation president Joe Biden used the G-word in his April 24, 2021 proclamation. In fact the president addressed the Armenian Genocide in a much direct way that many of us thought he would.

President Joe Biden’s April 24, 2021 declaration consists of four paragraphs. He mentioned genocide in the first sentence of the first paragraph and said: “Each year on this day, we remember the lives of those who died in the Ottoman-era Armenian genocide.” He further elaborated and in the next sentence of the same paragraph noting that:  “We honor the victims of Meds Yeghern(spelled as such) so that the horrors of what happened are never lost in history.” The president concluded his statement in the fourth and last one line paragraph noting that: “The American people honor all those Armenians who perished in the genocide that began 106 years ago today.”

I am sure that the President was well aware of  the displeasure voiced in the Armenian media at the former presidents for using the Armenian term Meds Yeghern instead of the legal term genocide. Why did then President Joe Biden also use the term Meds Yeghern in the same breath when he had already used the much-coveted word genocide?

The answer may be two folds. 

Using the two terms genocide and Meds Yeghern in the same paragraph for qualifying the same event, the president equated the two terms as meaning the same. In doing so, the president sent an unmistakable message that while his predecessors used the term Meds Yeghern, they were very aware that the 1915 happening to the Armenians in the Ottoman Empire constituted genocide. If out of diplomatic considerations .his predecossers used the term Meds Yeghern, his declaration clarified that they meant genocide.

The other consideration may be his continual use of the legal word genocide during the upcoming April 24 proclamations. Unlike the first denizens representing the governments of the other countries that have recognized the genocide, the president of the U.S. by law has to issue a proclamation each year on April 24 about the Armenian genocide alone, or in context of man’s inhumanity to man. It will remain to be seen whether Joe Biden will continue on using the Latin legal term genocide or he will be content using the Armenian term Meds Yeghern having equated the two terms. After all, the April 24 declarations are intended for the courts of the public opinion and not legal.

We have an important pragmatic reason to uphold the much publicized and understood term Meds Yegharn by now to preserve the uniqueness of the genocide of the Armenians for it entailed far more than the legal understanding of genocide. The U.N. Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide defines genocide as the intent “to destroy, in whole or in part, a national, ethnical, racial, religious group”. The body count has no legal relevance for having committed genocide but it sure serves to validate the intent. The usurpation of the properties of the victims and the banishment of the survivors has no place in the legal understanding of the genocide as defined by the U.N. Convention.

Raffi K. Hovannisian, the American born and raised Armenia's first minister of foreign affairs, sums it best by noting that what happened in that period of 1915 to 1922 was “the premeditated deprivation of a people of its ancestral heartland.  And that's precisely what happened.  In what amounted to the Great Armenian Dispossession, a nation living for more than three millennia upon its historic patrimony-- at times amid its own sovereign Kingdoms and more frequently as a subject of occupying empires-- was in a matter of months brutally, literally, and completely eradicated from its land.  Unprecedented in human history, this expropriation of homes and lands, churches and monasteries, schools and colleges, libraries and hospitals, properties and infrastructures constitutes to this day a murder, not only of a people but also of a civilization, a culture, and a time-earned way of life. This is where the debate about calling it genocide or not becomes absurd, trivial, and tertiary". I am sure Raffi meant to say genocide as defined by the U.N. convention.

I was brought up in Armenian schools commemorating the Meds Yeghern (Մեծ Եղեռն), the Big Crime that befell on the Armenians. The word yeghern has an inherent sadness embedded in it and is inclusive and is meant to stir emotions and it’s not meant to imply crime in the ordinary sense for which we have the word vojir (Վոճիռ). As I have noted earlier, if Tsunami, Karaoke, Kwanzaa, Hannukah, Shoah, and Nakba have successfully made inroads in the English language lexicon and are very well understood, there is no reason for us to be concerned that our term Meds Yeghern will not be understood to mean what it is meant to convey, genocide

It was Shavarsh Missaking, the eminent editor of the famed Armenian daily "Haratch" (Forward), who first introduced to the Armenian public the newly minted word genocide, in his editorial dated December 9, 1945 and noted down its Armenian meaning is tseghasbanoutiun (Ցեղասպանութիւն) . Let us be mindful that Armenian compound words with the root word tsegh (Ցեղ) were abundant as early as 1905, as the Armenian dictionaries listed in Nayiri indicate. It is not that the survivors lacked the linguistic skills to come with the compound word tseghasbanoutiun (Ցեղասպանութիւն), but they must have felt that it did not embody what they felt and wanted to covey for the succeeding generations, that it was Meds Yeghern (Great Crime), and not only a tseghasbanoutiun (genocide). No wonder that even after Shavarsh Missakian introduced the compound word, it never replaced the sentiments the term Meds Yeghern conveys .

Consequently, I believe it behooves us to seize this moment and uphold our own term Meds Yeghern. It is one thing to continue on educating the public on the meaning of Meds Yeghern, and it is altogether another thing decrying its use by the U.S. president or any other.  Decrying the use of Meds Yeghern, in favor of genocide,  amounts denying our very own term, much “like Peter denying Jesus three times”, in the words of Vartan Matiossian.

Նախագահ Ջո Բայդենի ապրիլի 24-ի հայտարարությունը վերծանելով

Վահէ Հ.Ապելեան

Շատ շահարկումներից հետո նախագահ Ջո Բայդենը օգտագործեց G-բառը 2021 թվականի ապրիլի 24-ի իր հռչակագրում: Իրականում նախագահը անդրադարձավ Հայոց ցեղասպանությանը շատ անմիջական ձևով, որը մեզանից շատերը կարծում էին, որ դա կանի:

Նախագահ Ջո Բայդենի 2021 թվականի ապրիլի 24-ի հռչակագիրը բաղկացած է չորս պարբերությունից։ Նա հիշատակեց ցեղասպանությունը առաջին պարբերության առաջին նախադասության մեջ և ասաց.  «Ամեն տարի այս օրը մենք հիշում ենք նրանց կյանքը, ովքեր զոհվել են Օսմանյան ժամանակաշրջանի Հայոց ցեղասպանության ժամանակ: Նա այնուհետև մանրամասնեց և նույն պարբերության հաջորդ նախադասության մեջ նշելով, որ « Մենք հարգում ենք Մեծ Եղեռնի զոհերին (ուղղագրվում է որպես այդպիսին)  , որպեսզի տեղի ունեցածի սարսափները երբեք չկորչեն պատմության մեջ»:  Նախագահն իր հայտարարությունը եզրափակեց չորրորդ և վերջին մեկ տող պարբերությամբ՝ նշելով, որ « ամերիկյան ժողովուրդը հարգում է բոլոր այն հայերին, ովքեր զոհվել են 106 տարի առաջ սկսված ցեղասպանության ժամանակ այսօր »:

Վստահ եմ, որ նախագահը քաջատեղյակ էր հայկական ԶԼՄ-ների դժգոհությանը նախկին նախագահներից՝ ցեղասպանություն իրավական տերմինի փոխարեն հայկական Մեծ Եղեռն տերմինն օգտագործելու համար։ Ինչո՞ւ այն ժամանակ նախագահ Ջո Բայդենը նույն շնչով օգտագործեց նաև Մեծ եղեռն տերմինը, երբ արդեն օգտագործել էր այդքան բաղձալի ցեղասպանություն բառը։

Պատասխանը կարող է լինել երկու անգամ. 

Օգտագործելով ցեղասպանություն և Մեծ եղեռն երկու տերմինները նույն պարբերության մեջ՝ նույն իրադարձությունը որակելու համար, նախագահը հավասարեցրեց երկու տերմինները որպես նույն իմաստը։ Դրանով նախագահը անսխալ ուղերձ հղեց, որ մինչ իր նախորդներն օգտագործում էին Մեծ եղեռն տերմինը, նրանք շատ լավ գիտեին, որ 1915թ. Օսմանյան կայսրությունում հայերի հետ տեղի ունեցածը ցեղասպանություն էր: Եթե ​​դիվանագիտական ​​նկատառումներից ելնելով .նրա նախորդները օգտագործել են Մեծ եղեռն տերմինը, ապա նրա հռչակագրում պարզաբանվում է, որ նրանք նկատի ունեն ցեղասպանություն։

Մյուս նկատառումը կարող է լինել ցեղասպանություն բառի շարունակական օգտագործումը ապրիլի 24-ի հայտարարությունների ժամանակ։ Ի տարբերություն ցեղասպանությունը ճանաչած մյուս երկրների կառավարությունները ներկայացնող առաջին բնակիչների, ԱՄՆ նախագահն օրենքով ամեն տարի ապրիլի 24-ին պետք է հռչակագիր հրապարակի միայն Հայոց ցեղասպանության կամ մարդու հանդեպ մարդու անմարդկայնության համատեքստում: Մնում է սպասել, թե Ջորջ Բայդենը կշարունակի՞ օգտագործել լատիներեն ցեղասպանություն տերմինը, թե՞ կբավարարվի հայերեն «Մեծ Եղեռն» տերմինով` երկու տերմինները նույնացնելով։ Չէ՞ որ ապրիլի 24-ի հայտարարությունները նախատեսված են հասարակական կարծիքի դատարանների համար և ոչ օրինական։

Մենք ունենք կարևոր պրագմատիկ պատճառ՝ պաշտպանելու «Մեծ Եղեռն» տերմինը մինչ այժմ՝ պահպանելու հայերի ցեղասպանության եզակիությունը, քանի որ այն ենթադրում էր շատ ավելին, քան ցեղասպանության իրավական ըմբռնումը: «Ցեղասպանության հանցագործությունը կանխելու և պատժելու մասին» ՄԱԿ-ի կոնվենցիան ցեղասպանությունը սահմանում է որպես « ազգային, էթնիկական, ռասայական, կրոնական խմբին ամբողջությամբ կամ մասամբ ոչնչացնելումտադրություն »: Մարմնի հաշվարկը իրավական նշանակություն չունի ցեղասպանություն իրագործելու համար, սակայն այն անշուշտ ծառայում է հաստատելու մտադրությունը: Զոհերի ունեցվածքի յուրացումը և վերապրածների արտաքսումը տեղ չունեն ցեղասպանության իրավական ըմբռնման մեջ, ինչպես սահմանված է ՄԱԿ-ի կոնվենցիայով։

Ամերիկացի ծնված և մեծացած Հայաստանի արտաքին գործերի առաջին նախարար Րաֆֆի Կ. Հովհաննիսյանը դա լավագույնս ամփոփում է՝ նշելով, որ այն, ինչ տեղի ունեցավ 1915-1922թթ.ժողովրդի կանխամտածված զրկումն իր նախնիների սրտից: Եվ հենց այդպես էլ եղավ։ Մեծ հայաթափման ժամանակ մի ժողովուրդ, որն ապրում էր ավելի քան երեք հազարամյակ իր պատմական ժառանգության վրա, երբեմն իր ինքնիշխան թագավորությունների մեջ և ավելի հաճախ՝ որպես բռնազավթող կայսրությունների հպատակ, մի քանի ամիսների ընթացքում դաժանորեն, բառացիորեն. , և ամբողջությամբ վերացվել իր հողից։ Մարդկության պատմության մեջ աննախադեպ՝ տների ու հողերի, եկեղեցիների ու վանքերի, դպրոցների ու քոլեջների, գրադարանների ու հիվանդանոցների, գույքի և ենթակառուցվածքների այս բռնագրավումը մինչ օրս սպանություն է ոչ միայն ժողովրդի, այլև քաղաքակրթության, մշակույթի և… ժամանակով վաստակած ապրելակերպ. Այստեղ է, որ այն ցեղասպանություն կամ չանվանելու մասին բանավեճը դառնում է անհեթեթ, տրիվիալ և երրորդական.«Վստահ եմ, որ Րաֆֆին ի նկատի ուներ ասել՝ ցեղասպանություն, ինչպես սահմանված է ՄԱԿ-ի կոնվենցիայով։

Ես դաստիարակվել եմ հայկական դպրոցներում՝ ի հիշատակ Մեծ Եղեռնի՝ հայերի գլխին պատահած Մեծ ոճրագործության։ Եղեռն բառն իր մեջ ներծծված է ներհատուկ տխրություն և ընդգրկուն է և կոչված է բորբոքելու զգացմունքներ և չի նշանակում հանցագործություն այն սովորական իմաստով, որի համար մենք ունենք vojir (Վոճիռ) բառը: Ինչպես ավելի վաղ նշել եմ, եթե Ցունամին, Կարաոկեն, Կուանզաան, Հանուկան, Շոահը և Նակբան հաջողությամբ ներխուժել են անգլերեն լեզվի լեքսիկոն և շատ լավ հասկանալի են, մեզ համար անհանգստանալու պատճառ չկա, որ մեր «Մեծ Եղեռն» տերմինը չի լինի: հասկանալ, թե ինչ է նշանակում փոխանցել՝ ցեղասպանություն

Հայկական նշանավոր «Հարաչ» օրաթերթի ականավոր խմբագիր Շավարշ Միսսակինգն էր, ով առաջինը հայ հանրությանը ներկայացրեց նորահայտ ցեղասպանություն բառը 1945թ. դեկտեմբերի 9-ի իր խմբագրականում և նշեց, որ դրա հայերեն նշանակում է «Ցեղասբանություն»: Ցեղասպանութիւն) . Հիշենք, որ Ցեղ (Ցեղ) արմատով հայերեն բաղադրյալ բառերը շատ են եղել դեռևս 1905-ին, ինչպես ցույց են տալիս Նայիրիում թվարկված հայերեն բառարանները։ Այնպես չէ, որ վերապրածները լեզվական հմտություններից զուրկ են եղել բաղադրյալ ցեղասպանություն բառով բերելու համար, բայց նրանք պետք է զգային, որ այն չի մարմնավորում այն, ինչ նրանք զգում էին և ուզում էին գովաբանել հաջորդ սերունդներին, որ դա Մեծ Եղեռնն էր։ հանցագործություն), և ոչ միայն ցեղասպանություն. Զարմանալի չէ, որ նույնիսկ այն բանից հետո, երբ Շավարշ Միսաքյանը ներմուծեց բաղադրյալ բառը.

Հետևաբար, կարծում եմ, որ մեզ պետք է օգտվել այս պահից և պահպանել մեր սեփական «Մեծ Եղեռն» տերմինը: Մի բան է շարունակել հասարակությանը կրթել Մեծ եղեռնի իմաստը, և բոլորովին այլ բան է դրա օգտագործումը ԱՄՆ նախագահի կամ որևէ այլ անձի կողմից դատապարտելը։ Մեծ Եղեռնի կիրառումը ի նպաստ ցեղասպանության դատապարտելը նշանակում է ժխտել մեր տերմինը, շատ «ինչպես Պետրոսը երեք անգամ ուրացել է Հիսուսին», Վարդան Մատիոսյանի խոսքերով. 

 

 

 

“Dawn of Armenian Pop Music”: A Primary Source

Vahe H. Apelian

My introduction of the book I translated with the help of my cousin Jack Chelebian M.D.

 

It was in 2011, having resigned my work, I moved to LA to attend to my mother who could no longer attend to her chores but refused to leave her house. Whenever I visited Los Angeles I also visited the famed Abril bookstore. Soon after settling in my mother’s condominium I visited the landmark bookstore. While browsing for a few books in Western Armenian, Arno, the owner of the bookstore presented me Boghos Shamelikian’s book. It was titled “Memories and Bygone Days – Heshadagner Yev Antsats Orer” - «Յիշատակներ եւ Անցած Օրեր».

I had not heard of the book before, even though this was its second edition. The cover of the book attracted me. It depicted many of the popular Armenian singers I knew of growing up in Lebanon. I purchased a copy and read its 220 pages literary in one breath.

Boghos Shahmelilian’s narration was also no less a primary source of information of that period that changed the popular Armenian music and ushered it away from its Ottoman influences. Boghos Shahmelikian was a musician and had collaborated with many of the singers and played in many of the bands, especially in the famed Five Fingers band. In fact, his knowledgeable narration of the era depicted the Diaspora Armenian popular music spring.

It is fair, I thought, that the book is available in English as well. I contacted him and invited him to discuss the matter. He happened to live in the same city my mother also lived in the city of Reseda in Los Angeles.  The moment I welcomed him he looked at me and said that he was sure that we had met before. It turned out that in fact, we had. Both of us are contemporaries and had done our mandatory military training in Lebanon at the same time and had a picture in the same group of the rest of the Armenian students who also did their three weeks long training that summer. Looking back, it does not surprise me that he remembered me. He had a phenomenal memory as attested by the Index of his book I prepared after I translated it to English. The index is 5 pages long, comprising of two columns on each page. Each column lists some 40 names of musicians and musical bands he had made reference to from memory in his book. 

I offered Boghos to translate his book primarily for the benefit of the children and grandchildren of these musicians in particular and for the English speaking upcoming younger generations. Unlike their fathers, they are mostly born and raised on the western shores and hence have not had the opportunity to learn reading and writing in Armenian. He agreed to my offer letting me know that it will be my responsibility to have the book published.  Upon translation, I dedicated the book with the following notation: “This translation is dedicated to the children and grandchildren of the men and women who dared to push the boundaries of the Diaspora Armenian popular music.”

The English translation presented a unique challenge because the intended readers could not relate to the places and events described in the book. Hence I expanded the scope of the book by footnoting the events and the places. The other challenge was Boghos’s insistence that the pictures be harmonized with their description on the page.

Fortunately, my cousin, Jack Chelebian M.D. extended his assistance to me by editing the book. He painstakingly compared my translation to the original text sentence by sentence. It was Jack who proposed that we change the title of the book and call it “The Dawn of Armenian Pop Music”. Boghos agreed to the change of the title. By then I had published my three volumes sequel titled “The Way We Were-The Way We Are” through the Armenian Cultural endeavor, Hrach Kalsahakian from the United Arab Emirates has pioneered as a self-publishing venture making the publication of a book much affordable and freeing the author of amassing copies for distribution. Having collaborated with him before, Hrach made the publication of the book monetarily feasible for me enabling me to also gift Boghos fifty copies of the book for his gifting to friends and institutions. As to the pictures in the book, it was Boghos who undertook the challenge of harmonizing the pictorial presentation with the text with the help of his close friend Vahig Vartabedian. The book was published in 2018 and is available for purchase on Amazon.com.  

On August 7, 2019, Vahig Vartabedian, broke the news of his bosom friend Boghos Shahmelilian'd unexpected death.

 I am sure Boghos would have been pleased to know that his book is rightfully being used as the primary source about the Armenian Diaspora pop music. It is indeed the only book about the subject. Regretfully. When these young men and women embarked into this new venture of playing Armenian music and singing accompanied with contemporary popular musical instruments such as guitar, drums, keyboard, and the Armenian mindset was not keen to appreciate the contribution they were bringing to the Diaspora pop music. Consequently, the Armenian press ignored the emerging phenomenon depriving the future historians from valuable primary source of information. Boghos Shahmelikian’s book fills that void to great extent. It would take decades for the rightly deserved acknowledgment to come about when Catholicos Aram I bestowed upon Adiss Harmandian, Levon Katerjian and Harout Pamboukjian the order of Saint Mesrob Mashots in belated acknowledgment of their immense contribution to the Diaspora Armenian pop culture. "

 

Ardashes Der Khatchadourian

Armenag Yeghiayan

 

Armenag Yeghiayan taught our Sourp Nshan middle school graduating class math in 1962 and the next year Ardashes Der Khatchadourian taught our class Armenian in the Armenian Evangelical College -High School – in Beirut  Dr. Armenag Yeghiayan forwarded the attached the week of April 18, 2021. I have attached the original along with my abridged translation. Vahe H. Apelian

Whenever I remember my childhood, I become euphoric

I had a friend whose name was Lebo…..(Charents)

 

“There was, and there still is, a generation in the Diaspora, that whenever it speaks about (Armenian) books, necessarily remembers, for it cannot, not allude to Ardashes Der Khatchadourian because every bookworm, especially those who keep a  library of their own,  have dealt him in one way or another. 

My acquaintance with him began in the nineteen eighties.

I happened to be in the Catholicosate of Antelias, whose courtyard was unusually crowded that day. It was he who presented himself to me and that was it; because it soon turned into a durable and firm friendship; a rarity that happens when liking, judgement, mentality coalesce in an unusual harmony that withstands every other temptation. 

Most of my friendships have stemmed from patient and doctor relationship. In case of Ardashes, it was the other way round. It was the friendship that was cemented first  and then came the patient and doctor relationship, which it eventually involved his entire family, relatives and acquaintances. 

If my book source was one (1). It henceforth became two.

During those days I had heard that “Nor Haigazian” was republished in Armenia. The dictionary had long been out of print. I wanted to have a copy.(2)

After a few days Ardashes procured the dictionary for me and I placed its two volumes on my study table. Yes indeed, the adjective monumental might have very well been specifically invented to characterize this unique and impressive intellectual labor. We can proudly present it to the most demanding critic in the world. After the Armenian vernacular translation of the bible, this dictionary, along with the translated bible,  are among the cornerstones of our culture. 

After presenting me with the volumes, he left right away and I forgot ordering another copy before he left . Consequently,  after a few days, I called him and I ordered another set causing him bewilderment. I had made a habit of ordering a second copy of the books that I  thought would soon be out of print to have a copy for each of my  two sons. Soon after I had the second copy always with a modest and a reasonable fee.         

*   *   *

He was a bibliographer. He could talk at length  with an ordinary reader or a scholar, about any Armenian book  printed since Hagop Meghabart, printed "Urpatagirk" (3).  If there came a need, he knew well whom to consult to supplement his knowledge, if in fact there were such persons. 

He was equally, if not more, an expert on Armenian newspaper publishing starting from "Aztarar" by Father Harutyun Shmavonyan.(4) He knew all about the Armenian newspapers published in the four corners of the world. He maintained a close ties with the director of the Armenian National Library in Yerevan. It would happen that at times, it was the latter who would appeal him to have a copy of such a such newspaper and he would readily and eagerly oblige to their request.

It can safely be said that he had the largest private collection of Armenian books and Armenian newspapers. I became a witness to his collection when we paid them a family visit. 

*   *   *

We were sitting in their small living room where there was a modest library that did not do justice to his reputation.  

- “I this your library?” I asked him but failing to conceal my disappointment. 

- “Library? Do you mean to say my depository of books?”

And he showed him his depository of books

First we climbed to the upper floor of their house, whose rooms, hallways, and every nook and cranny were full of books from the floor to the ceiling, all placed on shelves mounted on the walls. There were also mobile chests whose drawers were full of books.

But that was not all.

He took me to a building in the “Azadamard” community center, where he had rented a fairly large room, the size of comfortable living-room, which was entirely and  similarly used.

 Of course, I could not ask him how he had managed to get to have such collection with his teacher’s modest salary, while also attending to the needs of his growing family. Surely his family had paid a hefty price to accommodate his addiction for books. True that he also merchandized Armenian books on the side, but it could not be said that he was doing a brisk business because there was a “high demand” for Armenian books in the “market”.         

*   *   *

          After we returned to their living-room, I asked him why he had put those particular books on display in his living-room.

 - “These books are old prints”, he said, while opening the cabinet. I noticed that the books were covered with transparent plastic cover.

" Critical Grammar” caught my attention.

 I asked him if I could see his copy while telling him in detail how I had gotten a copy myself. The copy I had in my hand was in better condition than the one that belonged to me.  On snow white paper the fonts were sparkling on his copy of the book. 

 When he found out how much I paid to have my copy, he could not contain his anger. And when I asked him how much he was willing to accept for his copy, had he been willing to sell it. In his modest ways and expectations, he priced it for 250 Lebanese Liras, equivalent to $50 in those days. (5)  

*   *   *

 In 1987 he received an invitation from the U.S. to exhibit his collection of Armenian newspapers.   

 Without much thought he accepted the invitation. For long he had looked for exhibiting his collection in the U.S.

 The exhibit became a resounding success, way beyond his expectations. The exhibit was followed by invitations after invitations to have the exhibit in different states for the Armenian communities there.  Ardashes was in his element and remained oblivious to the contractual commitment he had with the Shamlian Tatigian Armenian Evangelical school. The board of trustees of the school, after a long wait, eventually hired another teacher as  his replacement.

 After his return he had an unexpected news to convey to me. Someone or some institution in the U.S. was to buy his book collection. It was horrible for me to be privy of the sad news. It must have been way harder for him because he did not confide the news to me with his customary demeanor of an enthused person. He equally felt that I was moved and to my quizzical look, he murmured…

 - “What should I do? Whom should I leave all these…..?”

 But the sale never materialized.

 Years went by and the time started putting a heavy stamp on him.

 After returning from the United Stated he could not secure a steady employment. All his self-employment ventures failed. He could not manage to run his life as he desired.  A bitter and a conspirational paw started knocking the doors of his soul.

 He remained worried. He also suffered physically. His heart began to betray him, but he remained indifferent. Every now and then he would feel his jugular vein, around his neck, as  drops of sweat covered his face and his forehead. But he ignored all the urgings to see a doctor. (6).        

 -“It’s nothing. It’s a small cramp. A sip of 7up takes care of it and it will pass”. He would often say.

  On a Sunday afternoon in 1993, as he was watching a soccer game on the Bourj Hamoud municipal field, when he had the same cramp.

But this time, it refused “to pass”. 

*   *   *

    After his death, his widow met me in my office for a minor dental ailment. She was feeling low and was a bit depressed. I could feel that she had something to tell me but she could not bring herself to say it.

 - “What will happen to these books?” She finally asked me with damp eyes. 

 - “I cannot bear to put with their presence anymore, as if they will drown me”. 

 And because I too had no solution she continued..

 - “Could they be sold to the Catholicosate library?”

 And she asked me if I could intervene.

 She proposed a very modest sum

 A few days later with a heavy heart I had a meeting with Archbishop Ardavast Terterian and bared to him the details of the proposal and I received a counteroffer that was not nearly close to what Mrs. Khatchadourian had expected.

 The archbishop was eager to take from Ardashes’ book depository only the volumes that the Catholicosate library did not have, and not a single more, and for altogether free…… 

 - “The Catholicosate has no policy for purchasing books”, the archbishop said.

*   *   *

          After months I heard that an Arminian priest in charge of the Armenian section of an English library in London had bought and shipped Ardashes Der Khatchadourian’s entire collection of books.

Notes (transliteration is in Western Armenian phoetics).  

1.        Dr. Armenag Der Yeghiayan has previously noted that he purchased some of his book through Mr. Hagop Iskenderian, who was the principal of the Saint Nshan Armenian School when Armenag, as a student in dentistry, taught math there.

2.        «Նոր հայկազեան» (Nor Haigazian) is the common reference of a dictionary of Armenian language. Its official name is «Նոր բառգիրք հայկազեան լեզուի» (Paragirk Haigazian Lezvi). It was frist printed in 1836 inn Venice and later reprinted by Soviet Armenian authorities. It is considered a landmark of an Armenian language dictionary.

3.        Յակոբ Մեղապարտ ( Hagop Meghabard) is the founder of Armenian printing. He printed his book Urpatagirk «Ուրբաթագիրք» in 1512 in Venice.

4.        “Ազդարար” (Aztarar), is the first Armenian language newspaper that was published on October 16, 1794, in the city of Madras (now Chennai) in India by Father Harutyun Shmavonyan Շմաւոն քահանայ . It is also first non-English newspaper published in India.

5.          «Քննական քերականութիւն» (“Knagan Keraganoutiun) by Father Arsen Aydenian (Արսէն Այտընեան) is a grammar book and was printed in Venice in 1866. Dr. Armenag Der Yeghiayan, in his previous recount of his memoirs had let the readers know that he purchased the book for $1000 through Hagop Iskenderian.   

6.         The civil war in Lebanon partioned with an imaginary border into  East and West Beirut, in time commuting became extremely hazardous if not impossible. Ardashes used to teach Armenian language grammar in the Armenian Evangelical College in West Beirut. The civil war also caused severe economic hardship and employment opportunity.                                   

         

 

 

The cover of the first Armenian Newspaper from
Ardashes Der Khatchadourian collection.

 

 Բնագիրը՝

 

Հայրենի յուշեր (15)

 

Մանկութիւնս յիշելիս սիրտս դառնում է գինով,

Ես մի ընկեր  ունէի Լիպո  անունով... (Չարենց):

 

            Սփիւռքի մէջ կար եւ տակաւին կայ սերունդ մը, որ, երբ գիրքի մասին կը խօսուի,  անպայման պիտի յիշէ-- չի կրնար չյիշել,-- Արտաշէս տէր Խաչատուրեանը, որովհետեւ ամէն գրասէր ու մանաւանդ անձնական գրադարան  հաստատող   այս կամ այն ձեւով ու չափով առնչուած է  անոր անձին  ու  գիրքերուն  եւ  դիմած է անոր օժանդակութեան:

            Անոր հետ ծանօթութիւնս սկսաւ ութսունականներուն:

Առիթով մը կը գտնուէի Անթիլիասի մայրավանքը, որուն բակը այն օրը կը տիրէր արտասովոր եռուզեռ մը: Ինք եկաւ ու գտաւ զիս, ներկայացուց ինքզինք,  ու այդ ներկայացնելն էր,  որ հետզհետէ վերածուեցաւ  տոկուն  ու անխախտ բարեկամութեան մը, որ կը հիմնուի տեսակէտներու, ճաշակներու, դատողութեանց ու մտայնութեանց հազուագիւտ ներդաշնակութեան մը վրայ, որ կը դիմանայ ամէն փորձութեան:

            Իմ բարեկամութիւններուս  մեծ մասը եղած է բժիշկ-հիւանդ յարաբերութեան շարունակութիւնը, իսկ Արտաշէսի պարագային  տեղի ունեցաւ հակառակը. նախ հաստատուեցաւ բարեկամութիւնը, որուն  յաջորդեց բժիշկ-հիւանդ կախուածութիւն մըն ալ, որ տարածուեցաւ իր ողջ ընտանիքին,  հարազատներուն, այլեւ ծանօթներուն վրայ:

            Եթէ գիրքի հայթայթիչս մէկ էր նախապէս, հիմա անոնք եղան երկու:

Այն օրերուն էր, որ լսեր էի,  թէ Հայաստանի մէջ վերահրատարակուած է «Նոր հայկազեան»-ը,   որ շատ վաղուց սպառած էր, եւ փափաքեցայ ունենալ զայն:

            Քանի մը օր ետք սեղանիս  դրաւ անոր երկու պատկառելի  հատորները, այո, «պատկառելի՛», եւ այս ածականը կարծես յատուկ հնարուած ըլլար ճիշդ բնորոշելու համար այդ եզակի ու պատուաբեր աշխատութիւնը, որով կրնանք հպարտանալ աշխարհի ամենախստապահանջ քննիչներուն առջեւ ալ: Աստուածաշունչի գրաբար թարգմանութենէն ետք եւ անոր հետ, կը կարծեմ, մեր մշակոյթի ամենատոկուն հիմնաքարերէն  են անոնք: 

            Ինք գնաց, իսկ ես ուշացած անդրադարձայ, որ պէտք է ապսպրէի երկրորդ շարք մը եւս: Այն ատեն սովորութիւն ունէի զոյգ գնելու կարգ մը հրատարակութիւններ,-- որոնց սպառումը կը մտահոգէր զիս,-- մէկական օրինակ նախատեսելով երկու մանչերէս իւրաքանչիւրին: 

            Ուրեմն քանի մը օր ետք հեռաձայնեցի եւ ապսպրեցի երկրորդ շարք մը՝ քիչ մը զարմացնելով զինք:  Եւ շուտով ունեցայ այս վերջինն ալ՝ միշտ  պարկեշտ, համեստ  ու տրամբանական գինով:

                                                                             *   *   *

Մասնագիտութեամբ մատենագէտ էր, առ այս՝ կրնար քեզի երկար խօսիլ այն բոլոր գիրքերուն մասին, որոնք տպուած էին Յակոբ Մեղապարտի «Ուրբաթագիրք»-էն սկսեալ եւ տրամադրութեանդ տակ դնել այն բոլոր ծանօթութիւնները, որոնց կը կարօտիս իբրեւ սովորական  ընթերցող կամ բանասէր:  Ի պահանջել հարկին՝ լաւ գիտէր, թէ ո՛ւր պէտք էր դիմել՝ լրացնելու համար իրեն պակսող տեղեկութիւնները, եթէ կային  նմանները:

Ան նոյնքան, եթէ ոչ աւելի, գիտակ էր Հայ մամուլի պատմութեան՝ սկսած Շմաւոն քահանայի  «Ազդարար»-էն մինչեւ արդի խառնակ ժամանակները, ուր միաժամանակ լոյս կը տեսնեն բազմատասնեակ թերթեր աշխարհի չորս ծագերուն, ներառեալ Հայաստանը, որուն հետ սերտ կապեր կը պահէր՝ թէ՛ գիրքերու, թէ՛ մամուլի ճամբով,  յատկապէս այս վերջինին: 

Ան միշտ ծանօթութիւն կը հաստատէր  Երեւանի Ազգային գրադարանի օրուան տնօրէնին հետ, եւ  կը պատահէր, որ այս վերջինը իրեն  դիմէր՝ խնդրելով այս կամ այն թերթի սա ինչ թիւին կամ թիւերուն լուսապատճէնը, եւ ինք մեծ պատրաստակամութեամբ ու սիրայօժար կ’ընդառաջէր:

            Առ այս՝ ան ունէր, կարելի է համարձակ ըսել, սփիւռքի անձնական ամենամեծ գրապահեստը, ասոր կից նաեւ մամուլի հաւաքածոն: Այս իրողութեան վերահասու դարձայ  ընտանեկան այցելութեան մը առթիւ:

                                                                              *   *   *

            Ուրեմն նսատծ էինք իր բնակարանի շատ նեղ հիւրասենեակին մէջ, ուր դրուած էր համեստ  գրադարան մը, որ խոտոր կը համեմատէր իր  համբաւին: 

            --Ա՞յս է գրադարանդ,-- հարց տուի՝ յուսախաբութիւնս ծածկելու  անյաջող ճիգով մը:

            --Գրադարա՞նս...գրապահեստս ըսել կ’ուզես...

            Եւ ան ինծի ցոյց տուաւ այդ «գրապահեստը»:

            Նախ ելանք  իր պապենական տան վերնայարկը, որուն սենեակներուն եւ յարակից տարածքներուն բոլոր պատերը գետնէն-առաստաղ ծածկուած էին դարաններով: Օգտագործուած էին  ազատ տարածքներն ալ, ուր հաստատուած էին  շարժական պահարաններ՝ դարաններով օժտուած.  ասոնք բոլորը անմնացորդ  կը յորդէին գիրքերով:

            Այս չէր միայն:

            Զիս տարաւ մօտակայ ակումբին՝ Ազատամարտի,  մէկ մասնաբաժինը կամ անոր պատկանող յարակից կալուած մը, ուրկէ վարձած էր բաւական խոշոր տարածութիւն մը՝ հիւրասենեակի մը տարողութեամբ, եւ օգտագործած էր նոյն ոճով:

            Անշուշտ չէի կրնար հարց չտալ,  թէ այս բոլորը ինչպէ՞ս կրցած էր ընել ուսուցչական համեստ եկամուտովը՝  միաժամանակ հասնելով ընտանեկան եւ դպրոցական ծախսերուն: Որքա՜ն զոհողութիւն պէտք է արժած ըլլար իրեն եւ իր ընտանիքին այս...մոլորութիւնը: Ճիշդ է, որ կը զբաղէր գրավաճառութեամբ ալ,  սակայն կարելի չէ ըսել, թէ  «շուկան»  կը փայլէր պահանջարկով:

                                                                            *   *   *            

            Այդ շլացուցիչ «գրայց»-էն վերադառնալով  հիւրասենեակ՝ հարց տուի, թէ հապա ի՞նչ կը ներկայացնէին  այնտեղ ցուցադրուած գիրքերը:

            --Ասոնք հնատիպեր են,-- ըսաւ՝ բանալով պահարանը, եւ այս առթիւ նկատեցի, որ հատորները փաթթուած էին թափանցիկ նայլոնով:

            Այստեղ ալ աչքիս զարկաւ «Քննական քերականութիւն» մը:

            Խնդրեցի տեսնել՝ միաժամանակ պատմելով անոր  իմինին տիրացումիս պարագաները իրենց բոլոր մանրամասնութիւններով: Ձեռքիս մէջ ունեցածս շատ աւելի ընտիր էր, քան ինծի պատկանողը. ճեփ-ճերմակ թերթերով ու պսպսղուն տառերով: 

            Ի վերջ պատումիս, երբ իմացաւ  վճառած գինս ալ, չկրցաւ զսպել գայթակղութեան ճիչ մը, որ բնազդաբար թռաւ բերնէն:  Ու երբ հարցուցի, թէ ինք քանիի՞ տրամադիր էր ծախելու իր ունեցածը, հաւատարիմ իր համեստ  ակնկալութիւննհերուն՝ «250 լո» եղաւ պատասխանը, որ այն օրուան սակով  հաւասար էր 50 դոլարի:

                                                                                 *   *   *

            1987-ին  Հայ մամուլի ցուցադրութեան հրաւէր մը ստացաւ Լոս-Աճելըսէն:

            Ինքնամոռաց ընդառաջեց: Երկար սպասուած առիթ մըն էր:

            Յաջողութիւնը կը գլէ-կ’անցնի բոլոր ակնկալութիւնները, եւ պատճառ կը դառնայ, որ ստանայ այլ հրաւէրներ, այլեւ ստիպուի գոհացնել ուրիշ նահանգներու պահանջներն ալ:  Իր տարերքին մէջ էր.  ու հարբած այս բոլորէն՝ կը մոռնայ, որ դպրոցական վերամուտը հասած է արդէն, եւ ինք պայմանագրութիւն ունի Շամլեան-Թաթիկեան վարժարանին հետ: Այստեղ խնամակալութիւնը երկար  սպասեց,  սակայն  ի վերջոյ ստիպուեցաւ փոխարինել զինք:

            Վերադարձին ուրիշ տխուր անակնկալ  մըն ալ ըրաւ ինծի. յայտնեց, որ գրադարանը պիտի վաճառուի չեմ գիտեր ամերիկեան ո՛ր հաստատութեան կամ  անհատի մը: Ահաւոր էր իմանալ այս մէկը, սակայն նոյնքան ահաւոր պէտք է եղած ըլլար այդ  բացայայտումը իրեն համար. իր սովորական առողջ ու լիահագագ շեշտով չէ, որ յայտնեց այս իրողութիւնը: Զգաց նաեւ, որ ազդուած էի ու հարցական նայուածքիս ի պատասխան մրմնջեց.

            −Ի՞նչ ընեմ, որո՞ւ ձգեմ այս բոլորը...

            Իսկ այդ վաճառքը չյաջողեցաւ:

Տարիները անցան, եւ ժամանակը սկսաւ իր ծանր կնիքը դնել անոր  վրայ:  

Ամերիկայէն վերադարձէն  ետք չյաջողեցաւ կայուն աշխատանք ունենալ, հաստատուելու եւ ինքնաբաւ դառնալու ճիգերն ու որոնումները միշտ ալ ձախողութեան մատնուեցան,  ու չկրցաւ կեանքը տնօրինել ցանկացած ձեւով, եւ դառնութեան դաւադիր թաթը բախեց անոր հոգիին դռները:

            Մտահոգ էր,   կը տառապէր ֆիզաիքապէս ալ. սիրտը սկսաւ դաւաճանել, սակայն այնտեղացի չեղաւ. ատենը մէյ մը ձեռքը վզին՝ լծերակին (jugulaire) կը տանէր ու պրկումներ կ’ունենար,  քրտինքի կայլակներ կը պատէին դէմքն ու ճակատը: Սակայն կ’անտեսէր բժիշկ մը տեսնելու յորդորները:

            −Բան մը չէ, պզտիկ պրկում մը, որ ումպ մը  7up-ով կ’անցնի,− կ’ըսէր սովորաբար:

            Մինչեւ որ 1993-ին, կիրակի մը,  Պուրճ-Համմուտի քաղաքապետական դաշտին վրայ ֆութպոլի խաղ մը դիտած պահուն, այդ նոյն  պրկումը վերջին անգամ մըն  ալ եկաւ ու մերժեց «անցնիլ»: 

                                                                                     *   *   *

            Մահէն ժամանակ մը ետք այրին հանդիպեցաւ հերթական աննշան խնամքի մը համար:         Ընկճուած էր ու շուարած: Կը զգայի, որ ըսելիք մը ունէր, բայց կը քաշուէր:  

            −Այս գիրքերը ի՞նչ պիտի ըլլան,− ի վերջոյ հարցուց խոնաւ աչքերով: −Չեմ կրնար  անոնց ներկայութեան  հանդուրժել, կարծես պիտի խեղդուիմ:

            Եւ որովհետեւ ինքս ալ լուծում մը չունէի՝ շարունակեց.

            −Կարելի՞ է  Կաթողիկոսարանի մատենադարանին վաճառել...

            Եւ խնդրեց  միջնորդութիւնս:      Առաջարկեց շատ համեստ գին մըն ալ:

            Քանի մը օր ետք խորտակուած հոգիով հանդիպում մը ունեցայ  Արտաւազդ արք. Թրթռեանին հետ ու պարզեցի առաջարկին մանրամասնութիւնները, եւ ստացայ պատասխան մը, որ բնաւ համատեղելի չէր տիկ. Տէր Խաչատուրեանի ակնկալութեան հետ:

            Ուրեմն սրբազանը կը յօժարէր վերցնել այդ պահեստանոցէն   իրենց պակսող հատորները միայն, յատկապէս՝ հնատիպերը,  ուրիշ ոչ մէկ գիրք,  եւ...բոլորովին ձրի:

            −Կաթողիկոսարանը  վճարովի գիրք գնելու սովորութիւն չունի,− աւելցուց:

                                                                                     *   *   *

            Ամիսներ ետք իմացայ, որ Լոնտոնի անգլիական  գրադարանի Հայկական մասնաբաժնի պատասխանատուն՝ հայ քահանայ մը,  գնած  ու հետը տարած է ամբողջ գրապահեստը: 

Արմենակ Եղիայեան

                                                                   

 

                                       

 

 

 

 

 

            

 

 

                                                                   

 

                                       

 

 

 

 

 

            

 

On This Beautiful New England Day, A Virtual Chaos

“It is increasingly obvious that social networks and cyber tools are making efficient autocrats, like China, even more efficient. But they seem to be making soft authoritarians, like Jordan more fragile, and they are making Western democracies increasingly ungovernable.” Thomas Friedman.

 

It is a good morning on this Saturday April 10, 2021. It is a gorgeous New England day. It is sunny. On the outside the weather is reported to be a pleasant 68 degrees Fahrenheit. It is neither hot nor cold but just the right temperature to be outside in the blossoming and budding New England nature. But I became reflective as an utter chaos percolates in the world that is Armenian. It is world that crosses boundaries and spreads across oceans and continents and is reflected in the Armenian social networks characterized by intolerance, more than anything else. But, I admit to that. It is where I draw most of my information as to what is transpiring in the world that is Armenia.

A friend of mine had posted the screen shot of the Google map posted above. The caption states that Azeri hackers have changed some of the names of the streets of Yerevan and named them after Azeris. The original source may be a fake but the reality is that war is being waged both by hardware and software. We just recently experienced the catastrophic results of a hardware war that was unleashed against us from the land and from the air by TurkaBaijan forces. And after the catastrophic war that led to the capitulation of Armenia, we are now continuing to loose the soft war, that is to say the information war and loose it big time. At this rate, it is not far fetched that in a generation the word Armenia will be erased from the occupied Artsakh and a people called Albanians, who are being projected as native Azeris, will be revived and who will be presented as the builders of the churches, cathedrals and other historical monument we left behind. 

I still cannot dismiss the notion that the war we lost was the doing of 30 years of mismanagement and falsehood we believed in and not because of an utter incompetence of the government that came onto power in Armenia in 2018 because of the revolution lead by Nikol Pachinyan.   Jirair Tutunjian makes a compelling case of our false understanding that gave us a false comfort. I quote him “Two years ago, the Global Militarization Index of the Bonn International Centre for Conversion (BICC) reported that Armenia was the third-most militarized (after Israel and Singapore) country in the world. Azerbaijan was 12th while Turkey was 23rd. The BICC statistics might have given false comfort to some Armenians who might have misunderstood what “most militarized means” in this context. It means these countries allocate high levels of resources to their military in comparison to other areas of society. The United States, which has the biggest defense budget in the world, was 29th. The United Kingdom was 64th and Canada 94th.”

We took comfort and projected a false sense of security reading that Armenia was the “third-most militarized” country in the world when in fact we did not understand what that really meant. Did we also not miss other important cues as well? A chess player knows that its greatest challenge is not to see on the playing board, what its mind instinctively tells him or her to see, but to see well beyond it. So, I can surmise is in realpolitik. But in order to do that, a person, or for that matter the people as a whole, needs to engage in civil debates and dialogues and not in innuendos and name callings hurled right and left.

 I just cannot help. I look back as I become reflective and I realize that the most productive and lasting years of security, and advancement in culture and in science happened in Armenia during the past 70 years of communism rule to which I was blindly opposed, contrary to my maternal uncle Antranig Chalabian who stood with Soviet Armenia when all around our circle of friends chastised him for his stand. He understood and knew what the rest of us did not. Could it be that, for whatever reasons, we are not capable of governing ourselves by ourselves, although we register remarkable personal achievements? The fact of the matter is that thirty years of post Soviet rule brought nothing of tangible value to Armenia in way of furthering fair governance, we faulted Soviet rule to begin with.  The fact of the matter is that after thirty years of independence from Soviet rule, a good segment of the Armenians left Armenia because they had lost hope for a better future there and continues to do so. 

Rightly or wrongly I am remainded of Doris Days’ popular song “Que Sera Sera”. My mother used to sing it during my childhood years and would take time to explain to me what the lyrics meant when it noted: “the future is not for us to see, whatever will be, wiill be.” Let us hope for the best but not dismiss preparing ourselves for the worst that may come due to faults of our own and no one else.