The exodus

Vahe H. Apelian

Two films are being aired on Netflix, as I pen this blog. They are “The Swimmers” and “Farha”. 

The film “The Swimmers”, is based on a true story and follows the harrowing journey, from war-torn Syria, of two young sisters, who reach Germany and do not give up on their dreams of becoming Olympic swimmers and end up competing in the 2016 Rio Olympics, representing refugees. The sisters give up their dream of swimming under the Syrian flag. They have become stateless. The film is claimed to be a true story. However, it is too sanitized to depict the plight of the Syrian refugees who number in millions and who mostly are in Lebanon, Jordan, and Turkey. The story nonetheless is about exodus and of no return.

The other film –“Farha” - is named “after a 14 year old girl who lives in a small village in Palestine, in 1948. Girls her age are traditionally married off early. But Farha wants to continue her education despite the traditions and after securing her father’s approval, Farha’s dream is on the verge of becoming a reality when violence escalates, and her village is attacked. Fearing for her daughter’s life, Farha's father locks her up in a concealed food storage, shuts the door lock, promising to return. But he never does. “Over the course of the next few days, Farha undergoes a life-changing experience while buried in the tight dark space, her only connection to the outside world is a small hole in the wall and a few cracks in the wooden door. Farha witnesses a lot of events, outside and inside the room, setting off her journey of transformation and forcing her to grow up and leave her childhood behind.”

Of course, the characters are symbolic representing the unfolding of a historical event that changed the course of the Palestinians history. Farha is the Palestinians whose natural dreams were brutally ended and instead became the witness of the atrocities committed against their own people by Jewish forces who, under threat of violence, forced them to leave behind, the life they had and move away. Farha’s father is symbolic of the Palestinians who could not to return to their lands after they were forced to leave. The story is claimed to be true.

To this day, every year on May 15, Palestinians around the world mark the event and they call it Al Nakba, or the catastrophe. It refers when the exodus of the Palestinians, numbering over 700,000 who, under the threat of violence, were forced to leave their ancestral village in 1948 and were not allowed to return to their ancestral lands. They became refugees on other lands.

The reason I cited these two films has to do with the inordinate situation the Armenians are facing. I do not know how Armenia’s peace initiative will evolve and will be settled; whether there will be a corridor through South of Armenia or not; whether that corridor will be manned by the Armenians, Russians or even Azerbaijanis or there will be joint monitoring. Interests and high-stake geopolitical stands are in conflict, over which Armenia may exercise some control but cannot exercise total control 

However, there is one reality that it is entirely up to the Armenians and is totally under their control and that is to stay put on their lands,  at any cost and no matter what happens. It is where I believe, especially the Diaspora should rally; to make it possible for the Armenians to continue staying put in Armenia, and in Artsakh despite the enormous pressure, especially the Artsakh Armenians, will most likely face. We all know, all too well. The Palestinians also know all too well. Should you leave your home, “you can never go home again”.

 

 

Այս բաները միայն արեւմտահայ իրականւթեան մէջ կրնային պատահիլ

Տեղադրած եմ Արմենակ Եղիայեանին՝ «Հայերէնը կը զուարճանայ», թիւ  45 նկատողութիւնը որ յղած էր իր բարեկամներունշ Դեկտեմբրեր 1, 2021-ին։

1.Գօս-գոշ, քոս-քօշ

 Բառերն ալ մարդոց պէս ժամանակին ընթացքին կը սկսին մոռցուիլ ու դուրս գալ գործածութենէ: Այնուհետեւ ատեն մը կը քաշքշուին  բառարաններու մէջ, օր  մըն ալ անկէ եւս... կ’արտաքսուին, ու վերջ կը գտնեն հազարամեայ հաւաքական ճիգերով գոյացած, փայփայուած, հաւատարմօրէն ծառայած  լեզուական տարրեր: 

 Հարց է, թէ տուեալ լեզուն կիրարկողները իրապէս կը յաջողի՞ն նորը դնել այդ- պիսիներուն տեղը: Իսկ եթէ պիտի դնէին, հապա ինչո՞ւ  հրաժարէին եղածէն:

 Օրինակ՝ ինչո՞վ փոխարինած ենք շրշիւն-շրշել բառը, որ ատեն մը ապրած է  աշխարհաբարի մէջ ալ, ինչպէս տեսանք  Պետրոս Դուրեանի   «Յուշք»-ին մէջ. 

 «Երբ շրջազգեստ մը շրշէ, 

 Իմ մաշած սիրտը յիշէ»: 

 Այլեւ  Գ. Զոհրապի կիրարկութիւնը  «Մամայիդ բարեւ ըրէ»-ի մէջ. 

 «Եւ ահա շրջազգեստի շրշիւն մը կը լսեմ ետիս»:

                                                            *   *   *

 Մօտաւորապէս, եթէ ոչ բոլորովին, նոյն ուղիին վրայ գտնուող չորս բառեր, որոնց նշանակութիւնը կը խուսափի միջին հայուն գիտակցութենէն եւ որոնք ենթադրաբար օր մը պիտի ենթարկուին   շրշիւն-ի բախտին:

 --գօս

 Դասական բառ է. «Նոր հայկազեան»-ը  կու տայ «չոր, ցամաքեալ՝ իրօք կամ նմանապէս, այսինքն՝ փոխաբերական նշանակութեամբ, չորցած, գուրումուշ»:

 Նաեւ՝ «Նիւթ փայտից յորժամ ցամաք է  եւ գօս եւ չոր», – ուր փայտ կը նշանակէ «ծառ»:

 Կը բնորոշէ ջուրի պակասէն կամ երաշտէ չորցած բուսականութիւնը, սակայն փոխաբերաբար նաեւ մարդկային՝ գործածութենէ զրկուած անդամները, յատկապէս ձեռքը կամ ձեռքին մատերը: 

 «Զխեղ եւ զգօս եւ զլուծեալ անդամսն»,– այսինքն՝ խեղած, գօսացած եւ  թուլացած անդամները»:

 Դուրեան ունի հետեւեալ կիրարկութիւնը.

 «Հէգ մարդկութեան մէկ ոստը գօս՝ 

 հայրենիք մը ունիմ թշուառ...»:

 Ուր գօս կոչուած է հայրենիքը, այսինքն՝  վտիտ, տկար, խեղճ, աննեցուկ:

 --գոշ

 Նմանապէս աւանդուած է «Նոր հայկազեան»-էն, կը նշանակէ նօսր մօրուք ունեցող կամ մօրուքէ բոլորովին զրկուած. այսպէս կոչուած է Ժբ. դարու «Դատաստանագիրք»-ի հեղինակը՝ Մխիթար Գոշը: Ոմանք կը գրեն օ-ով, ինչ որ յանձնարարելի չէ,  քանի որ բառս  փոխառութիւն է պարսկերէն kōsa-էն,  որուն ō տառը հայերէն ո կամ ոյ կու տայ առհասարակ: 

 Հոմանիշ է քարց  ածականին, որ իր կարգին շատ գիտակցուած բառ մը չէ:

 Ծանօթ.–  Գոշ-ը միաժամանակ ամփոփումն է գորշ ածականին, որ կը նշանակէ «սեւի ու սպիտակի խառնուրդ», օրինակ՝ գորշ երկինք: Ուրիշ բառեր ալ շ-էն առաջ կորսնցուցած են իրենց ր հնչիւնը. օրինակ՝ գարշ-գաշ, խարշ-խաշ, կարշ(նեղ)-կաշ(մբուռն), քարշ-քաշ եւ այլն:

 --քոս

 Կը նշանակէ՝ ա) թարմ վէրքի վրայ կազմուող ու զայն պաշտպանող ժամանա- կաւոր կեղեւ, որ լման սպիացումէ ետք կը թափի, բ) մորթային վարակ մը, որ պզտիկ բշտիկներ կը կազմէ ու շատ կը քերուի, գ) մանրէ մը, որ կը յարձակի մազոտ մորթին, մասնաւորաբար մօրուքին, եւ շրջանակաձեւ կը փճացնէ մազերը:  

 --քօշ

 Կը նշանակէ «արու այծ», այլ անուանումով՝ նոխազ, քաղ: 

 Բայց ահա կ’ըսենք՝ քաւութեան նոխազ,  չենք ըսեր՝ քաւութեան քօշ կամ քաղ: 

 Հետաքրքրական է, թէ ինչո՛ւ հայը երեք տարբեր բառերով բնորոշած է նո՛յն անասունը: 

 2.Բշտիկ եւ փշտիկ 

 (ֆր.՝ pustule, bouton, անգլ.՝ blister)

 Ահա երկու բառաձեւեր, որոնք կը բնորոշեն... նոյն հասկացութիւնը արեւմտա-հայ բոլոր բառարաններուն մէջ եւ մօտաւորապէս նոյն սահմանումով.

 «բշտիկ  – փոքր ռւռեցք երեսի, ձեռքի  վրայ. ջրալից  պալար, գապարճըգ»

 «փշտիկ – պզտիկ պարկ, մանրիկ ուռեցք՝ հեղուկով լեցուն, խաշ, պաղպաջ»   

 Տարբեր բան մը ըսուա՞ծ է, նոյն բանը չե՞ն ասոնք:

  Հիմա երեւակայեցէ՛ք, որ դուք հայոց լեզուի ուսուցիչ էք եւ պիտի ընտրէք ու մէկէն մէկը  պիտի թելադրէք  ձեր աշակերտներուն. ի՞նչ պիտի ընէք եւ ինչպէ՞ս պիտի ընէք: Ո՛րն ալ ընտրէք, անպայման պիտի գտնուին ուրիշներ, որոնք ձեզմէ տարբեր պիտի ընտրեն, երբեմն նո՛յն դպրոցին մէջ, ա՛լ չեմ ըսեր տարբեր դպրոցներու մէջ եւ ցամաքամասերու վրայ,  եւ պիտի յառաջանայ... ուղղագրական խառնարան մը եւ թափթփածութիւն մը, որոնց պատասխանատուն դուք չէք. դուք միայն զոհերն էք, ձեզի հետ ալ ձեր աշակերտները՝ ազգին զաւակները: Պատասխանատուն...  բառարանա- գիրներն են, իսկ անոնցմէ վեր՝ կրթական իշխանութիւնները, որոնց վիզին պարտքն էր բիւրեղացնել նման շփոթներ, այլեւ մեր ամբողջ ուղղագրութիւնը:  Նման պատասխանատւութեան մը գիտակցութիւնը միշտ ալ բացակայած է արեւմտահայ իրականութեան  մէջ ու կը շարունակէ բացակայիլ:

 Մերոնք ամէն բանի սիրտ ունին՝ բացի իրենց առաքելութենէն:

 Իսկ այնքան դիւրին էր չիյնալ այս խառնարանին մէջ: Որովհետեւ մեր բոլոր բառարաններն ալ ունին բուշտ բառը՝ ճիշդ այսպէս գրուած, իսկ բշտիկ-ը ասոր նուազականն  է: Այսքանը կրնար նկատել որեւէ սրտցաւ պատասխանատու եւ օրին հաստատել բառիս ուղղագրական ցանկալի միօրինակութիւնը:

 Իսկ արեւելահայ բառարանները ունին մի՛այն...  բշտիկ: 

 Էդ. Աղայեան մինչեւ անգամ գրած է՝ «բշտիկ – նուազական բուշտ-ի»: 

 Ծանօթ.– Հնարուած է  փշտել բայ մըն ալ, որ կը նշանակէ  «փշտիկներ» կազմել.

 --Ոտքերուն մորթը կը փշտէր, երբ կոպիտ կօշիկներ հագնէր (Զ. Եսայեան):

 --Ծովի կանաչ երեսը կ’ուռի շարունակ, կը փշտէ ամէն կողմէ, անհամար պալարներով, որոնք մի առ մի կը պայթին (Գ. Զոհրապ):

 Այս բաները միայն արեւմտահայ իրականւթեան մէջ կրնային պատահիլ:

 

 

My Mother’s First Employment Contract

Vahe H. Apelian

Attached is a copy of my mother’ first employment contract as a teacher in the newly established Ehramjian school in Nor Amanos district of Dora, a suburb of Beirut. The contract is dated October 19, 1954.

What is remarkable about the contract is not only the expectation of high job performance from her but also the provision that her further employment is contingent upon her satisfactory job performance.  There is no inducement or appeal to her patriotism that she will be engaged in educating the young and upcoming Armenian students given that her pay will me a meager 75 Lebanese Liras per month and only for 9 months. 

This contract was presented, thirty-nine (39) years after the genocide as the Armenian community in Lebanon was structuring and organizing itself with their meager means. But but there is no false pretense in the contract. What mattered is that she performed her job satisfactorily and lived up to the expectations of the opportunity given to her. 

Attached is my translation of the contract. 

“October 1954

Gracious Mrs. Zvart Apelian

Note

Respected Madam

Having taken into consideration your application for employment, the Council extends an invitation to you as a teacher in the National Ehramjian (kindergarten and elementary) School in Nor Amanos, Dora.

You will be paid monthly 75 Lebanese Liras. The payment will be done for 9 (nine) months. That is to say, 675 – six hundred and seventy-five Lebanese Liras per year.

This opportunity is being offered to you with the hoբe that your teaching performance satisfies us. In time we will evaluate your performance for renewing your employment contract.  

Respectfully

On behalf of the Holy Trinity Board of Truteers

Secretary G.N. Afarian

Chairman Movses Ayntablian.”

In 1954, my mother was 30 years old young mother with two sons. She had already taught for several years in Keurkune and in Kessab Armenian Evangelical Schools. She continued teaching Armenian language, literature for the next fifty years or so, mostly in Armenian Evangelical community affiliated schools, without interruption and remarkably without a missing a single day.  In her own words it was a love affair. She wrote. “I and the teaching met each other in tender age, and we loved each other.”

 Thanks to the foresightedness of Zaven Khanjian, the Executive Director/ CEO of the AMAA, her portrait, painted by her niece Annie Hoglind, has now a place of honor in the Khoren and Shooshanig Avedisian School in the Malatia-Sebastia District of Yerevan, Armenia, along with copies of her two books.

 

 

 

Remembering Catholicos Khoren I

Vahe H. Apelian

Catholicos Khoren I Paroyian (Armenian: Խորեն Ա. Բարոյան) was born in Nicosia, Cyprus on November 14, 1914. His baptismal name was Mesrob. His parents hailed from Kharpert. He was elected as Catholicos on May 12, 1963, after the death of Catholicos Zareh I. He died on February 10, 1983, at the age of 68.

Puzant Yeghiayan was an eminent educator, an author who taught at the Catholicos of Cilicia Seminary in Antelias, Lebanon for many years. He knew Catholicos Khoaren I of blessed memory since his days as a young seminarian he taught.

Attached is my difficult translation of Puzant’ Yeghiayan’s sentimental reflection about Catholicos Khoren I.

"I may be forgiven for taking the liberty for penning a few words in the exalted memory of Khoren Catholicos because I knew the Blessed Memory since the day he entered our seminary where, through his diligence, he was prepared to assume his great calling as a clergyman.  He was devoted to the Holy Shrine of the nation since his young age. His complete dedication to the people and his hands on approach for serving them became his hallmark through all the days of his life. 

He was still a young clergyman – vartabed -  when he did not hesitate to assume the heavy responsibility at the helm as the Vicar of the Deir El Zor region in Syria. He fulfilled that position with courage and competence and deservingly earned the love of the people.

Later on, when he was elected as the leader of the great Prelacy of Lebanon, a new person emerged in Bishop Khoren, as a reformer, a builder and as a clergyman with a practical mindset. He enlivened the Prelacy and enriched it with churches and schools, including two secondary schools.

After the death of Catholicos Karekin I (Hovsepian), Bishop Khoren was elected as the General Vicar and acted as the captain who marshalled the nation through the stormy weathers that lasted for three years until the election of the new Catholicos.

After the election of Catholicos Zareh I, Archbishop Khoren was appointed as the spiritual ambassador of the Catholicosate of Cilicia. He went around the world, from Iran to America, rejuvenating the diaspora communities. Wherever he went the impressed upon them and emphasized the need for establishing Armenian schools next to the churches.

After that fateful turning point, when Catholicos Zareh I, wounded in his heart, was martyred, the nation found solace in Archbishop Khoren I and found him worthy to carry the pontifical staff Catholicos Zareh I had left behind.

Since that day and for the next twenty years, Khoren Vehapar completely transformed the Catholicosate and made Antelias peaceful and prosperous. He brought freshness and revived the Armenian communities in the Diasporas. It is impossible to count and complete the list of the buildings and institutions he had built. No matter what money he asked for any project, the benefactors met his requests without hesitation for they knew whatever money they entrusted him, he had them put in good use with tangible results. 

Catholicos Khoren became an ardent supporter of the pan-Christian movement of his time. He elevated the standing of the Armenian Church in the world and had the just cause of the Armenians be known.

Undoubtedly the greatest desire of the Catholicos Khoren was the reunification and the effective cooperation between the two sovereign spiritual seats. He deeply believed that the Armenian church in the Diaspora has an irreplaceable mission, which the Catholicosate of Cilicia is called to carry in consultation with Saint Etchmiadzin, especially for preparing newer generations of servants to the Armenian church through the seminary.

Thus, with his belief in the wholesomeness of the Armenian nation and his personality, Catholicos Khoren I of blessed memory became an apostolic patriarch in the history of our time.

During his last years, the unfortunate political storms of Lebanon added further burden on his declining health. Aware of his condition, Catholicos Khoren had the wisdom to choose and anoint with his own hand, the most gracious Karekin II as Catholicos Coadjutor to assure the durability and the mission of the saintly seat (note: 1977). But what a luck! Providence did not allow him more time to enjoy his later years in tranquility.

In his last letter, in November, he wrote: "It's been almost five months, a lot of things happened to me. Presently, it is the difficulty to speak... I am very tired." And he enumerated the difficulties and added writing: "Unwanted things happened because I am committed to the service of the Armenian people." 

He lived with the vow he took to serve the Armenian people and he passed away on the path of that vow. May his good memory be eternally blessed.” (The source and the original quote is cited below.)

Sourp Nshan School Graduates and Teachers, 1962 with Bishop Khoren I

Catholicos Khoren was a friend to my parents. The posted picture is his official photograph personalized to my parents in red ink which was his hallmark signature. 

The prelacy, the Cathedral of Saint Nshan and its namesake school I attended were in the same campus. During my elementary years, he would see me going home after school and he would pay special attention to me. In 1962, I graduated from Sourp Nshan middle school. Archbishop Khoren presided over the graduation ceremony as the prelate. A year later, in 1963, he was elected Catholicos. Henceforth, during major holidays, we, as a family, would pay homage to him after the mass. He would greet each one of us by name. But it was not only us, but also all those who were there, in what was called as achahampuyr (աջաճամբոյր)– kissing the right hand of the Catholicos.  He appeared to have an uncanny ability to remember names.

When Gabriel Injejikian announced that upon his return to the U.S., he will be opening an Armenian day school, his announcement was viewed with skepticism and even ridicule. During those years, having an Armenian day school in the U.S. was considered an impossible task. Gabriel had promissory notes issued. Those who signed, promised to live up to their promise and donate the amount they have indicated after Gabriel lived up to his promise and opened the school. I, along with my high school classmates, had signed these promissory notes as well. His nephew, Vicken was our classmate. I asked Gabriel once what happened to those promissory notes. He said he lost the box where he had saved them and added that his only regret was losing the first promissory note signed by Catholicos Khoren I. Furthermore,  Gabriel reminiscing noting that the Catholicos had signed the first promissory note with his red ink pen.

Catholicos Khoren I, congratulating Gabriel Injejikian for having opened
the first Armenian day school in the U.S.

Prelate Bishop Khoren I at the opening celebration of the 
Ehramjian School, in 1954
Serving the table are the teachers, standing at the far right is my mother 

*****

ԲԻՒԶԱՆԴ ԵՂԻԱՅԵԱՆ՝ ԽՈՐէՆ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ՄԱՍԻՆ«Բարի յիշատակի քանի մը խօսքարտասանելու իմ համարձակութիւնս ներելի ըլլաr թերեւս անով որ, Լուսահոգին ճանցած եմ մերԴպրեվանքը մուտք գործած օրէն ի վեր, ուր ուսումնական ժրաջանութեամբը պատրաստուեցաւհոգեւորականի մեծ կոչումին եւ իր մատղաշ տարիքին ընծայուեցաւ ազգի սուրբխորանին։Լուսահոգիին նկարագրի ցայտուն յատկանիշը կեանքի բոլոր օրերուն եղաւամբողջական նուիրում եւ գործնական ծառայութիւն ժողովուրդին։

 Դեռ իրիտասարդ վարդապետ, ան չի վարանեցաւ ստանձնելու Սուրիոյ Տէր-ԶորեանԱռաջնորդական փոխանորդութեան ծանր պատասխանատուութիւնը եւ այդ պաշտոնը կատարեցքաջութեամբ եւ ձեռնահասութեամբ, արժանաւորապէս սիրուեցաւ ժռղովուրդէն։

Յետոյ, երբ Լիբանանի մեծ թեմին Առաջնորդ ընտրուեցաւ, Խորէն Եպիսկոպոսին մէջ յայտնուեցաւնոր անձ մը՝ բարեկարգիչ շինարարը, գործնական միտքի տէր հոգեւորականը՝ Ան շինեց շէնցուցԼիբանանի Առաջնորդարանը, թեմի տասնեակ մը եղեղեցիները եւ դպրոցները, որոնց կարգիներկու երկրորդական վարժարաններ։ Ու երբ Գարեգին Կաթողիկոսի վախճանումին յաջորդող երեքտարիներուն վրայ հասան ազգային եկեղեցական տագնապի օրերը, Խորէն Եպիսկոպոս այսանգամ Ընդհանուր Տեղապահ ընտրուած եղաւ փոթորիկներուն իշխող նաւապետը։

Զարեհ Կաթողիկոսի ընտրութիւնէն յետոյ Խորէն Արքեպիսկոպոս կոչուեցաւ նոր առաքելութեան մըհոգեւոր դեսպանութեան։ իբր կաթողիկոսական նուիրակ՝ ան շրջեցաւ աշխարհէ աշխարհ, Իրանէնմինչեւ Ամերիկա, հայ եկեղեցւոյ զաւակները վերախմբեց, խանդաւարեց, ամէն տեղ շեշտելով Հայեկեղեցւոյ կողքին հայ դպրոց հաստատելու անհրաժեշտութիւնը։ Ու ճակատագրականդարձակետին, երբ իր սրտէն զարնուած զոհուեցաւ Զարեհ Կաթողիկոս, անոր ձեռքէն ինկածմանկանը վերցնելու համար մեր ացգը իր մխիթարութիւնը գտաւ միայն արժանայաջորդ Խորէնկաղողիկոսին մէջ։ Այն օրէն ի վեր, քսան տարի Խորէն Վեհաբառ բոլորովին կերպանափոխուած,բարեշէն ու բարգաւաճ դարձուցած է Անթիլիասը, թարմութիւն ու վերածաղկում բերած է ՍփիւռքիՀայ գաղութներուն։ Կարելի չէ թուել ու լրացնել շարքը իր կատարած շէնքերուն ու հաստատութեանց։Ինչ ծրագիրի համար ինչ գումար որ ան խնդրեց՝ ացնիւ բարերաներ անվարան ընդհառաջեցին,որովհետեւ վստահ եղան թէ ինչ լումայ ձգէին անոր գանձանակը անմիջապէս շօշափելի բարիքի մըպիտի վերածուէր։

Խորէն Կաթողիկոս եղաւ նաե ներկայ ժամանակներու համա-քրիստոնէական շարժումի ջերմջատագովը, կաթողիկոսարանի փոխյարաբերութեանց ճամբով ան բարձրացուց Հայ Եկեղեցւոյվարկը միջազգային շրջանակներու մէջ, ճանցուց Հայ ժողովուրդի արդար դատը, պահանջքը։Անտարակոյս Խորէն Կաթողիկոսի բարձրագոյն բաղձանքը եղաւ Հայ Եկեղեցւոյ նուիրապետականՍ. Աթոռներու վերամիացումը եւ արդիւնաւոր Համագործակցութիւնը։ Ան խորապէս հաւատացողէր, թէ Սփիւռքի մէջ Հայ Եկեղեցին անփոխարինելի առաքելութիւն մը ունի, զոր Ս.Էջմիածինի հետհամախորհուրդ կատարելու կոչուած է Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութիւնը, մանաւանդ նոր մշակներպատրաստելու իր Դպրեվանքով։ Այսպէս Հայութեան ամբողջականութեան հաւատքով ունկարագրով Խորեն երաշնորհ Կաթողիկոսը եղաւ մեր ժամանակից պատմութեան մէջառաքելատիպ Հայրապետ՝ ճշմարիտ, խոնարհ, բայց տիրական։Իր վերջին տարիներուն,Լիբանանի  դժբախտ քաղաքական փոթորիկներւ մէջ, իր սպառող առողջութեանը գիտակից, անարթուն իմաստութիւնը ունեցաւ իր իսկ ձեռքով ընտրելու եւ օծելու բազմաշնորհ Տ.Տ. Գարեգին Բ.աթոռակից Կաթողիկոսը, ապահովելու Ս. Աթոռին առաքելութեան տեւականութիւնը։Եւ Ի՞նչ բախտ՝նախախնամութիւնը իրեն ժամանակ չտուաւ աւելի երկար վայելելու իր կեանքի երջանիկխաղաղութիւնը։ Վերջին նամակին մէջ, Նոյեմբերին, կը գրէր. «Այսօր շուրջ հինգ ամիս է, շատ մըբաներ անցան գլուխէս։ Այժմ խօսելու դժուարութիւնն է….Շատ յոգնած եմ»։ Ու կը թուէրդժուարութիւնները  եւ կաւելցնէր. «կը պատահին ասանկ բաներ՝ քանի որ հայ ժողովուրդիծառայութեան լծուած եմ»։ Ան ապրեցաւ Հայ Ժողովուրդին ծառայելու ուխտով, վախճանեցաւ այդուխտի ճամբուն վրայ։ Մշտավառ ըլլայ իր բարի յիշատակին կանթեղը։Օգոստոս 10, 1987 թ.  Պոսթոն (Ժիրայր Ղարիկեան՝ «Հայրենիքս, Հայրենակիցներս, ես»

 

He was known as Chilingir

This translated piece (the original is attached) may be the only reminiscing about Chlingir who remains an iconic figure for those who grew up in  Beirut at the time and remember himղ “Ayk” Daily was published in the lat afternoon. Perhaps no one could depict the man any better than Shahantought (Շահանդուխտ), who was affiliated with “Ayk” Daily with which Chilingir is mostly associated as its street vendor. Shahantought is a writer, poet, author, editor,  and a columnist. The attached is quoted from her book "Those Forgotten on the Path of Fate" – ("Ճակատագրի Ճանապարհին Մոռցուածները" – 2013). Garo Derounian posted the same segment and the picture on his Facebook page. I copied the text and the picture from Garo Derounian's post.   Vahe H. Apelian

Nobody wrote about him. 

But why would anybody write about someone who was not famous and was considered an insignificant person? He was raised as an orphan having barely survived the Ottoman massacres. He had learned the Armenian language, but he had not the opportunity to recognize its letters. To close this big gap, he became a friend of the Armenian press. He sold newspapers, dailies, monthlies, books. They called him the newspaperman, the newspaper street vendor. The reading public did not even know his name.

They knew him as Chilingir.

Addressing him by his baptismal name Hovhvannes Chilingirian would have been too formal. Thereofre they settled on calling him Chilingir, whom he, Hovhannes Chilingirian, loved. 

He was proud of the name given to him and was equally proud of his profession. Late at night at the entrance to the theaters, or early in the morning, he would be seen hurriedly walking from the Martyrs’ Square, in the center of the Beirut, to the surrounding streets without getting tired. After selling the newspapers that had been neatly folded hanging from his arm, he would return to the Armenian restaurant “La Bourse”, eat there, wash the dishes and then sitting on a chair, he would take a nap for a few hours. The following day, during the early morning hours, he would be present in front of the cinema "Rivoli", in the city center where people traversing from the eastern and western part of the capital city would cross. He would be there selling newspaper.

At sunset, pleased with his day’s work, he returned to the "Ayk” Daily’s editor’s office. Puzant Nalbandian and he counted how many papers he had sold and how many he would taking for selling. Chilingir would present the account for the newspapers he had sold, and after receiving his right share, he would to take a nap on a chair until the newspapers would be printed and would be ready for him to sell. He didn't have an established sleep time. He was a man on the go. He had to earn money.

I would admire his will. He was a man of small statue. He never complained, but he got angry when the printing of the newspaper was  getting later than usual that afternoon because he needed to go from the city to Bourj Hammoud and be in front of the “Der Melkonian” Theater in order to sell the evening’s fresh newspapers to those entering and exiting the hall. He also needed to be  at the entrance of the Armenian General Benevolent Union’s Gulbenkian auditorium, which was  located in front of the Saint Nshan Cathedral in the capital city. There too, there would a function that presented him another opportune time to sell his newspapers.

Chilingir was married. He was a dotting father to his family. He had children. It was his duty to attend to his children’s future.

On occsions I would have talk with Chilingir. He did not wear shoes. He wore oversize sandals. He would be running from sidewalk to sidewalk, rubbing his slightly larger sandals on the cobblestones.

- “Why don't you wear shoes, Chilingir?” I would ask him.

- “How could I wear  shoes?” He would say showing me his dusty feet the soles of which were hardened, swollen and calluses were visible.

"I could not gift shoes to these feet." He would tell me jokingly that was more painful than a pleasan. It was a heart-wrenching situation for  a person running through the day, year after year. 

Chilingir, the undisputed champion of newspaper street vendor,  managed to buy a store in the muli-storied “Holiday Inn”, that was newly built in the early 70's. The ground floor of the newly built hotel was set for vendors. Chilingir managed to buy a small shop there, to turn it into a bookstore for his two sons use in the future. He paid a substantial amount of money for the purchase,  surprising all those who knew him.

The newspaper street vendor Chilingir had bought a shop in "Holiday Inn"!

Chilinkir was happy. He had “assured” his children's future. 

But when was it that the one destined to be an orphan is jubilant? 

The civil war in Lebanon was not late into coming. It started with what came to be knowns as the "Battle of the Hotels." Burning, demolition, destruction  followed suit everywhere in the center of Beirut where the big hotels were mostly located. On the battle frontfront of that war stood the "Holiday Inn".

What did Chilingir feel at the sight of his future store in ruins? If he ever got the chance visiting it, in the war torn city. 

The war continued more fiercely, causing more damage. Chilingir was no where to be seen in public anymore. "Ayk" Daily’s office also closed.

Death did not delay to also have Chilingir delivered into the ground, leaving behind only grief...

*****

P.S. “It turns our that Chilingir was related to my classmate Vaghenag Tarpinian, whose family name had in fact been Chilingirian. This is what Vaghenag wrote to me: “At home there was always a conversation about him.Chilingir was my grandfather Kevork’s 2nd cousin.Chilingir religiously visited my grandfather on holidays; same visits to my father Vahé.

Hovhannes Chilgir stays in my memory also for his famous “Ayk,Ayk…Antranigin metch gartalou hamar". He was mispronouncing ‘Antract’ in French!”

Vay Chilingir vay!

Vaghenag Tarpinian

*****

Չիլինկիրը

Ոչ ոք գրեց քու մասին։ Ինչո՞ւ պիտի գրէր, որովհետեւ նշանաւոր աննշան մարդ մըն էր, որբութեամբ հասակ առած։ Հազիւ փրկուած էիր օսմանեան ջարդերէն։ Հայոց լեզուն սորված էիր, բայց գիրերը ճանչնալու առիթ չէիր ունեցած։ Այս մեծ բացը գոցելու համար եղար հայ մամուլի բարեկամ։ Թերթեր ծախեցիր, օրաթերթեր, ամսաթերթեր, գիրքեր ծախեցիր։ Քեզ կոչեցին թերթի ցրուիչ։ Ժողովուրդը, ընթերցող հասարակութիւնը ճանչցաւ քեզ, լսեց անունդ. Չիլինկիր։ Յովհաննէս Չիլինկիրեան ըսելը քիչ մը պաշտօնական պիտի ըլլար, հետեւաբար նախընտրելի եղաւ Չիլինկիրը, զոր սիրեցիր։ Հպարտ էիր անունովդ եւ արհեստովդ։ Գիշերային ուշ ժամերուն թատերասրահներու մուտքին, թէ առաւօտեան կանուխ ժամերուն Պուրճի հրապարակէն մինչեւ  շրջակայ փողոցներ կը դառնայիր առանց յոգնելու։ Կը սպառէիր թեւիդ տակ ծալուած թերթերու տրցակները։ Գոհունակութեամբ կը վերադառնայիր <<Լա Պուրս>> հայկական ճաշարանը, հոն կը ճաշէիր, ապա կը լուայիր պնակները։ Մէկ-երկու ժամ կը մրափէիր աթոռի մը վրայ ընկողմանած։ Արշալոյսի ժամերուն ներկայ կ'ըլլայիր Պուրճի հրապարակ, սինեմա <<Ռիվոլի>>ին դիմաց, ուրկէ կ'անցնէին մայրաքաղաքի արեւելեան շրջանէն դէպի արեւմտեան տարածք երթեւեկողները։

Չիլինկիր գոհ էր։ Մայրամուտին կու գար <<Այգ>>ի խմբագրատուն, կը մօտենար ցրուիչներու պատասխանատու պր. Բիւզանդ Նալպանտեանին, կը զրուցէր անոր հետ, կը հաշուէին միասնաբար թէ քանի՞ թերթ պիտի վերցնէր։ Քիչ ետք Չիլինկիր կը ներկայացնէր օրուան ընթացքին իր ծախած թերթերուն հաշիւը, եւ իր իրաւունքը ստանալէ ետք կ'ուզէր քուն մը քաշել աթոռին վրայ մինչեւ թերթին լոյս տեսնելը, մինչեւ երեկոյեան յառաջացած ժամերը։ Քունի <<պաշտօնական>> ժամ չ'ունէր ան։ Գործի մարդ էր, դրամ պէտք է շահէր։ Կը հիանայի անոր կամքին։ Փոքրամարմին մարդն էր, երբեք չէր տրտնջար, բայց կը բարկանար երբ թերթին տպուիլը ուշանար...

Պէտք էր շուտով հասնէր քաղաքէն Պուրճ Համուտ, <<Յ. Տէր Մելքոնեան>> թատերասրահ, որպէսզի հոն մտնողներուն եւ դուրս ելլողներուն ծախէր թարմ թերթ...

Մայրաքաղաքի Սուրբ Նշան Մայր եկեղեցւոյ դիմաց գտնուող Հ.Բ.Ը.Մ.ի <<Կիւլպէնկեան>> հանդիսասրահի մուտքին ալ ներկայութիւն կ'ըլլար իր թերթերով։

Չիլինկիրը ամուսնացած էր, ընտանիքի պարկեշտ հայր, ունէր զաւակներ, որոնց ապագան պատրաստելը իր պարտքն էր։ 

Առիթներ կ'ունենայի զրուցելու Չիլինկիրին հետ։ Ան կօշիկ չէր հագներ։ Լայն տրեխ մը ոտքերուն, կը վազվզէր մայթէ մայթ, ոտքերուն չափէն քիչ մը մեծ տրեխները սալաքարին քսելով։

- Ինչո՞ւ կօշիկ չես հագնիր Չիլինկիր...

- Ինչպէ՞ս հագնիմ... - Ան ցոյց կու տար փոշոտ ոտքերը, ներբանը, ուր կը տեսնուէին կարծր, ուռած կոշտեր։

- Այս ոտքերուս չեմ կրնար կօշիկ նուիրել, - կ'ըսէր ցաւագին կատակով։ Սրտաճմլիկ տեսարան մը օրն ի բուն վազող մարդուն վիճակէն։

Տարիներ, տարիներ։ Ցրուիչի ասպարէզի ախոյեան մը... Իր խնայած գումարներով կրցաւ գնել 70ական թուականներու սկիզբը նոր կառուցուող <<Հոլիտէյ Ինն>> բազմայարկ պանդոկէն խանութ մը։ Նոր կառուցուող պանդոկին գետնայարկը սահմանուած էր վաճառատուներու, որոնք արդէն վճառուած էին։ Չիլիկիրը եւս համարձակեցաւ գնել փոքր խանութ մը, ապագային գրախանութի վերածելու իր երկու որդիներուն համար։ Վճարեց կարեւոր գումար մը զարմացնելով զինք ճանչցողները։

- Ցրուիչ մը խանո՜ւթ գնէ <<Հոլիտէյ Ինն>>էն...

Ուրախ էր Չիլինկիր, որ <<շտկած էր իր զաւակներուն ապագան>>։ Բայց որբը ե՞րբ խնդացեր է։ Չուշացաւ Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմը, որ սկսաւ "Պանդոկներու կռիւ>>ով։ Հրկիզում, քանդում, աւեր ամէն կողմ, առաջին գիծի վրայ` <<Հոլիտէյ Ինն>> պանդոկը հրկիզուեցաւ։

Ինչպէս ապրումներ ունեցաւ Չիլինկիր կիսաւեր ապագայ խանութին դիմաց...

Պատերազմը շարունակուեցաւ աւելի շիկացսծ, յաւելեալ աւերներ պատճառելով։ Չիլինկիր հրապարակի վրայ չէր։ Փակուած էր <<Այգ>>ի խմբագրատունը։ Մահը չուշացաւ հողին յանցնելու ժողովուրդին մէկ մասնիկը դարձած Չիլինկիրը, ետին ձգելով միայն` ափսոսանք...։

Շահանդուխտ

"Ճակատագրի Ճանապարհին Մոռցուածները"

Պէյրութ 2013