Garo Armenian reflects on Antranig Zarougian

Attached is a liberal translation of Garo Armenian's personal reflections about the young poet turned into a novelist and publicist Antranig Zarugian. Garo Armenian had posted it on his Facebook page on March 2, 2019. The original posting is attached.

ANTRANIG ZAROUGIAN  – “He was the rebellious poet from the orphans’ generation. His poetic legacy is contained into two thin books of poetry. The first one “Arakastner – Sails” (1939) and the other “Tought Ar Yerevan  - Letter to Yerevan” (1945). Both of them were published in Aleppo and both beamed with intense poetry. 

Zarougian also had poems that never saw the light of day. He had embarked on lengthy poetry dedicated to “Saint Mesrob”. Only a segment of that poem was published in “Arevelk” yearbook, ( I think in 1947).

His “Letter to Yerevan” was an unprecedented revelation in our literature. Hagop Oshagan ranked it with Shahan Shahnour’s “Nahanche Arants Yerki- Retreat Without Song” novel. Unprecedented was also Hagop Oshagan’s 120 pages long typed manuscript dedicated to the powerful literary work of this young poet. Oshagan’s manuscript is titled “Vgayoutium me – A Testimony” and was written in Jerusalem in November 1945, right after his reading of “Letter to Yerevan”. Zarougian’s poem and Oshagan’s literary commentary retain an actuality that is relevant to this day to grasp the dimension and the fate of the Diaspora Armenian literature.

By the 1950’s Antranig Zarougian was already established in Beirut and had started publishing his “Nayiri” Weekly that continued the literary legacy of the “Nayiri” monthly, which Zarougian had founded in Aleppo along with like-minded idealists. After the great war, the monthly had become a literary magnetic pole for a whole generation. The monthly’s ties with the people were more candid and immediate; where convoluted narratives of Diaspora’s entangled issues were presented with intense literary outbursts. 

“Nayiri” ’s editor’s office became a beehive for writers and lovers of the Armenian literature.  Almost always present there were Yetvart Boyadjian, Boghos Snabian, Jerair Attarian, and many others. Those ad hoc meetings in the editor’s office, around the editor’s desk, gave rise to matchless lively literary critic and debate under the unequaled “moderation” of Antranig Zarougian.

For us, as new graduates of Jemaran, attending these meetings became another schooling where we started discovering our own innate literary impulses. The witted remarks of Zarougian were both magical and educational. 

It is now that I realize that, with intense wording, a whole culture was being passed to us and entrenched in our growing consciousness. It was the Diaspora that was taking root in us exemplified by wonderful and admirable fatherhood of sort.

Garo Armenian

November 22, 2015 

ԿԱԼԻ ՏՐՏՈՒՄ ԵՐԳ

Կը հաւաքեմ հերկերուս երբ աղքատ հունձքը այսօր,
Ու կը յանձնեմ կալս խեղճ ժամանակի կամնիչին,
Գիտեմ, հովերն անողոք և կամ հեղեղը պղտոր,
Պիտի ձեռքերս պարապ թողուն և ճի՛գս ապարդիւն...

Ես, անժառանգ սերմանող, կտակեմ հունձքս որու՛ն
Եւ արմատներս ինչպէ՛ս խրեմ հողին այս օտար,
Կը մերժէ հողն երբ յանձնել շրթներուս կուրծքն իրբեղուն,
Կ՚ըլլայ աճումըս երբորանվերջ կռիւ ու պայքար...

Կրնարաւիշը տոհմիս արևներու գրգանքին
Ու հովերու խարշափին բանալ անտառ մը հուժկու,
Եթէ Աղէտն ահաւորիրթափին մէջ մոլեգին,
Իմ արմատներս հողէս չնետէրա՜յն քան հեռու...

Կրնարիմ երգս ծորիլ թաւջութակի՜ պէս խորունկ,
Կիրակնօրեայ զանգի հու՜նչ կրնարիմ երգս ըլլալ,
Իրթաւալքին հետ բաշխել տաճարմ՚ամբողջ բոյրու խունկ,
Ժպիտներու, ծիծաղի ժայթքել աղբիւրմը զուլալ... 

Կրնարերգիս կշռոյթով շնչել երկիրմը ամբողջ,
Քալել սերունդմը կայտառ արևաբիբ աչքերով,
Հայրենական հողերուն տուած բազուկն իրամբողջ
Ապագային իրվստահ ու բախտին դէմ անվրդով...

Հասնէրիմ երգս գուցէ հազարներու՜ հոգիին
Ու բիւրերու սրտին մէջ պեղէրհանքերխնդութեան,
Եթէ բիւրերն իմ ցեղիս երկինքներու տակ ցրտին,
Հանապազորդկեանքին հետ չըմպէին թո՛յնը վաղուան...

Հայրենազու՛րկ իմ ընկեր, աքսորի խոնջ իմ եղբայր,
Այս դալկահարերգերուն մէջ փնտռէ ցո՛լքն օրերուդ.
Դաշունահարերազիդփնտռէ մարմի՛նն ոգեվար
Փնտռէ հոգիդ՝ պայքարի մէջ իրբախտին դէմ անգութ...

Հայրենիքիդդուն փնտռէ լոկ խենթ կարօ՜տը այստեղ
Փոխան կապո՜յտ երկինքին ու ջուրերուն անապակ.
Ու վերամբարձ ծառերուն, ծաղիկներուն տեղ շքեղ՝
Փնտռէ խաբուա՛ծ Հայ Տղուն հաւատքին բերդն աւերակ։

Գուցէ փնտռես իմ երգիս մէջ արդարգովքն անցեալին
Ու դառնութիւ՛ն գտնես հոն, գտնես թախիծ ու մորմոք.
Եւ սէրերուս մէջ փնտռես դեռ գուցէ սէ՜րն երկնային,
Պարզ ու վսեմ սէրը հին՝ ապրումներու մէջ նորոգ...

...Ու բարձրանայ մատեանէս երբ չարաշուք մերՆերկան
Ու որպէս սէր՝ տողերէս խուժեն մայթե՛րը վրադ,
Յիշէ՛, պանդուխտ իմ ընկեր, խաւարու ցու՜րտ այն ճամբան,
Որուն էջքին գահավէժ մենք ուղևորն ենք դժբախտ...։

ԱՆԴՐԱՆԻԿ ԾԱՌՈՒԿԵԱՆ
«Առագաստներ»
Հալէպ, 1939

Որբերու սերունդին ըմբոստ բանաստե՛ղծն էրան, որուն քերթողական ողջ աւանդը այսօրկ՚ամփոփուի երկու վտիտ քերթողագրքերու մէջ. առաջինը՝ «Առագաստներ» (1939), իսկ երկրորդը՝ «Թուղթ առ Երևան» (1945)։ Երկուքն ալ լոյս տեսած՝ Հալէպի մէջ և երկուքն ալ բանաստեղծական խօսքի թէժ հուրերո՛վ ճառագայթող։ Ծառուկեան ունէրնաև շարք մը անտիպներ«Առագաստներ»էն դուրս մնացած, որոնք երբեք լոյս չտեսան, և սկսերէրգրել երկարաշունչ բանաստեղծութիւն մը՝ «Սուրբ Մեսրոպ» խորագրով, որուն մէկ հատուածը միայն հրատարակուեցաւ Հալէպի «Արևելք» տարեգրքին մէջ (կարծեմ 1947-ին)։ 

Իր«Թուղթ առ Երևան»ը աննախընթաց երևոյթ էրմերգրականութեան մէջ։ Յակոբ Օշական զայն դասեց Շահան Շահնուրի «Նահանջը Առանց Երգի» վէպին համահաւասարև -- նոյնքան աննախընթա՛ց – ան գրեց 120 օշականեան խիտ էջերու ծաւալով մենագրութիւն մը նուիրուած՝ երիտասարդբանաստեղծի այս հզօրերկին։ Օշականի այս գործը կը կրէ «Վկայութիւն Մը» խորագիրը և գրուած է Երուսաղէմի մէջ 1945-ի նոյեմբերին, «Թուղթ առ Երևան»ի ընթերցումէն անմիջապէս ետք։ Թէ՛ Ծառուկեանի երկը և թէ՛ Օշականի վերլուծականը մեծ այժմէութիւն ունին այսօրՍփիւռքի գիրն ու ճակատագիրը հասկնալու, զանոնք ճիշտ մեկնելու և մերվաղուան հրամայականները բիւրեղացնելու տեսակէտէն։ 

Յիսունական թուականներուն, Անդրանիկ Ծառուկեան արդէն հաստատուերէրՊէյրութ և սկսերէրհրատարակել «Նայիրի» շաբաթաթերթը, որկը շարունակէրգրական աւանդը «Նայիրի» ամսագրին։ Այս վերջինը ինք հիմնեց Հալէպի մէջ խումբ մը գաղափարակից ընկերներու գործակցութեամբ և յետ-պատերազմեան այդտարիներուն ան դարձաւ գրական խօսքի քաշողական բևեռը ամբողջ սերունդի մը։ Շաբաթաթերթ «Նայիրի»ն բնականաբարտարբերէրիրնախորդէն։ Անորկապը մերժողովուրդին հետ աւելի անմիջական էրև աւելի յաճախակի։ Անորէջերուն մէջ հանրագումարի կու գային մերհասարակական կեանքի կնճռոտ խնդիրները յաճախ մեծ պոռթկումներով։ 

«Նայիրի»ի խմբագրատունը մեղուաբոյնն էրգրողներու և գրասէրներու։ Հոն էին միշտ ԵդուարդՊոյաճեանը, Պօղոս Սնապեանը, ԺիրայրԱթթարեանը և շատ ուրիշներ։ Անպաշտօն այդհաւաքները բուռն քննարկումներու անզուգական պահերէին Անդրանիկ Ծառուկեանի խմբագրական գրասեղանին շուրջ և իրանկրկնելի «ատենապետութեամբ»։ Իսկ մեզի՝ դեռ ճեմարանական նորերուս համարայդհանդիպումները երկրորդդպրոց մըն էին։ Հոն մենք գիւտը կ՚ընէինք գրական բեմի գործօն բնազդներուն։ Ծառուկեանի խօսքը իրսրամիտ պատումներով համեմուած՝ միշտ մոգական էրև դաստիարակիչ։ Հիմա կ՚անդրադառնամ, որամբողջ մշակոյթ մըն էր, որապրող խօսքի ուժականութեամբ օրը-օրին կը յանձնուէրմերաճող գիտակցութեան և Սփիւռքն էր, որինքզինք կը մշտնջենաւորէրիրմանուածապատ ձևերով և հրաշալի հայրութեամբ մը։ 

Կարօ Արմենեան
Նոյեմբեր22, 2015

(Աւելի քան երեք տարի առաջ, այս էջին վրայ տեղադրուած Անդրանիկ Ծառուկեանի այս բանաստեղծութիւնը յարակից ճեպագրութեամբ կրկին կը յանձնեմ Դիմատետրի ընկերներուս ուշադրութեան։)

Why I root for Mer Hayrenik ?

Why I root for Mer Hayrenik?
Vahe H. Apelian

Ever since Mer Hayrenik was re-adopted as the national anthem, albeit with slightly modified lyrics, there has been a school of thought that advocates changing it in favor of the Soviet Armenian anthem. Obviously, those who propose the change agree that the lyrics  of the Soviet Armenia anthem will have to be changed but the music should be retained because, they claim, it is a grander and a more upbeat sounding music than the My Hayrenik music and is composed by Aram Khachaturian. As the saying goes, beauty is in the eyes of the beholder or gazer, so is music is in the ears of the listeners. There cannot be an argument against it.

But the issue becomes murky when the same camp attempts to present its preference as an outcome of supposedly sound logic that change in favor of Aram Khachaturian’s music is warranted. They present an important argument for its favor but do not substantiate it. They claim that the music of Soviet Armenia anthem is based on the Armenian liturgical music but produce no evidence to substantiate it. It is highly improbable the devout communist Aram Khatchadurian was, would have composed the music of Soviet Armenia's anthem on a religious based music be it Armenian and claimed that it had done so. The Armenian version of Wikipedia claims that the Soviet Armenia anthem's music is based on the third act of Khachaturian's famed ballet Gayane'. Does not that sound more plausible? I believe it does.

Another argument the advocates for Soviet Armenia's version claim is that Mer Hayrenik is way too partisan. They claim that it favors the A.R.F. Furthermore they ascribe the A.R.F.’s stand in favor of retaining Mer Hayrenik to the party imposing its preference upon the rest of the Armenians. A cartoonist by the name Sevag posted a cartoon in Keghart.com likening an A.R.F. member to a mustachoed petty character pushing the luminaries Aram Khatchadurian, Gomidas Vartabed in favor of the low life's favored partisan Mer Hayrenik. That argument, however presented and depicted as a distasteful cartoon, cannot be historically substantiated.

A cursory search indicates that Michael Nalbandian wrote Mer Hayrenik in 1859. He passed away in 1866. It appears that it became a favored folk song for it was produced on stage in Tiflis in 1885. We all know that the Federation of the Armenian Revolutionaries was founded in 1890, thirty-one years after the publication of the Mer Hyernik. A year or two after its founding, the name of the newly formed federation evolved into the Armenian Revolutionary Federation we know today.

Some argue that there is pervasive melancholy in Mer Hyernik, both in its lyrics and its music. Again if it sounds that way for a listener, it is then what it is for them. But the lyrics seem to echo our innate sentiments so much so that we have carried Mer Hayrenik from its inception in the 19th century to the 21st century. I cannot otherwise explain the longevity of Mer Hayrenik.

To substantiate my argument about the sentiments evoked in Mer Hayrenik resonating with us, I bring to the attention of the readers another contemporary of Michael Nalbandian (1829-1866), Rafael Badganian (1830-1892). He remains more reknowned by his pen name Kamar Katiba . His poetry exudes the same overall sentiments as in Mer Hayrenik. Two of Kamar Katiba's poems are sung to this day, although to a lesser extent.  But both were more commonly heard during my younger years. One of them is called "Are we to remain silent?" and the other is titled "The Clouds Went Silent". 

In the song "Are we to remain silent" (Հիմի է՞լ Լռենք – Hemi El Lrenk), the author poignantly laments that our cries are not being heard and that the enemy has pointed his deadly sword at our chest, then asks, "are we to remain silent, brothers?" I quote a segment of the poetry and translate it for explanatory purposes and not in an attempt also to retain its elegance as a poem. The song can be heard on Youtube.

Հիմի է՞լ լռենք, եղբարք, հիմի է՞լ, (Are we to remain silent anew, brothers?)

Երբ մեր թշնամին իր սուրն է դրել, (When the enemy has put its sword)

Իր օրհասական սուրը մեր կրծքին, (His deadly sword on our chest)

Ականջ չի դնում մեր լաց ու կոծին: (He does not heed to our cries and laments)

Ասացէ՛ք, եղբարք, հայեր, ի՞նչ անենք, (Tell me brothers, what should we do?)

Հիմի է՞լ լռենք: (Should we remain silent, this time too?)

His other poem, “Clouds Went Silent” (Լռեց Ամպեր – Lrets Amber), turned into a song as well, Kamar Katiba begs the moon, not the sun, to shed light on the miserable state of his nation. I quote a segment of that poem and translate it for the said purpose. The song can be heard on Youtube.

Նորա տխրամած դէմքը նայելիս` (Looking at its (moon’s) sad face)

Յիշում եմ թշուառ վիճակը ազգիս (I remember the miserable state of my race)

Ա՛խ, ցոլա՛, փայլէ՛, տխրադէմ լուսին, (ah, illuminate, shine, sad faced moon)

Գուցէ՛ քու փայլից փայլ տաս եւ Հային (Perhaps from your luminance, you may also luniate the Armenian)

Let us take a big leap forward from Kamar Katiba's two poems, along with Mer Hayrenik, a century and more ago, to the “present”. The eminent and multi-talented present architect of the city of Yerevan, Arthur Mekhsyan, wrote a song in 1965, commemorating the 50^thanniversary of the Armenian Genocide, and titled it "Where were you, God?" (Ո՞ւր Էիր Աստուած-  Our Eyer Asdvants). The song became an instant hit and remains a popular song. The song echoes similar sentiments. I quote a segment of the lyrics and translate it for explanatory purposes. The song can be heard on Youtube too.

Ո՞ւր էիր, Աստված- (Where were you, God?)

Երբ ավերում էին չքնաղ մի երկիր, (When they were sacking a beautiful country)

Ո՞ւր էիր, Աստված- (Where were you, God?)

Երբ, խենթացած ցավից, աղաչում էինք - Ամեն... (When driven to madness because of the pain, we were begging - Amen)

Ո՞ւր էիր, Աստված- (Where were you, God?)….

I quote these popular songs to make a point. Like Mer Hayrenik, these songs may not sound as upbeat as the Soviet Armenia anthem but they resonate with us because they reflect our inner sentiments. I can ascribe no other explanation for their longevities.

I was born a few years after the Soviet Armenia anthem or hymn, as it is often referred to. During those past fifty to sixty years, I never heard Soviet Armenia anthem sung as a natural outburst during a get-together, but I have heard Mer Hayrenik sung. I have never encountered an Armenian family play Soviet Armenia anthem just for the pleasure of hearing it; but I have for the Mer Hayrenik and the other similar themed songs I mentioned. Why? Because I believe that Soviet Armenia anthem carries an artificial optimism that characterized the Soviet era. I do not mean to imply that the Soviet era did not bring tangible benefits. It sure did. However, that grand vision; that unprecedented social experiment failed the test of time. Consequently the anthem, both in music and in lyrics that personified the Soviet Armenian era, failed too, but Mer Hayrenik retained its popular appeal and yes, it can and is sung with gusto.  

That is why I root for Mer Hayrenik.

REPUBLIC OF ARMENIA’S ECONOMIC STATUS IN THE BEGINNING OF 1919 and THE U.S. HUMANITARIAN ASSISTANCE

Garo Armenian

Translated by Vahe H. Apelian

This important historical episode in the life of the Republic of Armenia was posted by Garo Armenian on his Facebook page on February 23, 2019 and was titled “REPUBLIC OF ARMENIA’S ECONOMIC STATUS IN THE BEGINNING OF 1919”. The original text is also attached.

Prime Minister Hovhannes Kachaznouni and the U.S. Food Administration Director and later President Herbert Hoover

The Republic Of Armenia was confronted with a widespread famine during the beginning of 1919. The government’s efforts to secure aid from outside had not resulted in any appreciative quantity of help. The Caucasus was under the occupation of the British forces. It was natural that the government of the Republic of Armenia would have expected that the British would be the first to extend help to ameliorate the dire conditions. The British response was rather passive and largely inadequate. The meager assistance the British provided from their reserves was not enough to make a dent in the prevailing condition.

It was under such circumstances that the government decided to immediately dispatch a delegation to the United States of America headed by the Prime Minister Kachaznouni. But for a long time the British occupying forces hindered the departure of the Armenian delegation. After a long delay, on April 16, the delegation received permission from the British forces to depart. Accompanying the Prime Minister were the Minister of Finance Ardashes Enfeyadjian, economist Haroutiun Pilarian and military officer Souren Melikian.

I quote Simon Vratsian’s testimony

“The government’s delegation, the appeals by the government and the support of the Diaspora eventually were heard and aid was quickly dispatched. This time around it was the United States of America, the director of the U.S. Food Administration, Hoover, the one who salvaged Europe after the war, who became the real savior of the people of Armenia. Whatever happens, however we regard America’s role in the Armenian Question, we do not forget nor should we forget the U.S. humanitarian assistance to Armenia and the provisions they provided.   

The first American boat arrived to Batumi on March 21 carrying 125,000 sacks of flour. A week later another shipment of 600,000 sacks of flour arrived. To transport the provision, the American government requested from the Armenian Government 579 train wagons and 14 locomotives at a time when all that the Armenian Government had was 16 locomotives and 520 train wagons. The intervention of the American and the British governments was needed. For four days human traffic over the Armenian rail lines was halted and all facilities were appropriated for the transpiration of the flour only.

With the arrival of the American flour, the famine slowly started receding. The country started to embark on its normal course. The people and the government started to devote themselves towards reconstruction and structuring of the governance.” (Republic of Armenia, 2^ndedition, Lebanon).

This episode of the American humanitarian assistance reveals the precarious state of land locked Armenia. By the current standards of accepted norms for international relations, preventing a government’s delegation seeking humanitarian assistance would be incomprehensible, especially when the delegation’s mission has to do with an ongoing dire humanitarian crisis. Of course the indifference of the British occupying forces towards the prevailing famine in Armenia is totally unacceptable. It is up to the present day historians to shed light on the prevailing real underlying issues.

Garo Armenian 

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹԵԱՆ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ՎԻՃԱԿԸ 1919-Ի ՍԿԻԶԲԸ...

1919-ի սկիզբը, Հանրապետութիւնը կը գտնուէր համատարած սովի ճիրաններուն մէջ։ Կառավարութեան սկզբնական փորձերը արտաքին աշխարհէն օգնութիւն ստանալու լուրջ արդիւնք չտուին։ Կովկասեան տարածաշրջանը կը գտնուէր անգլիական ուժերու գրաւման ծիրին մէջ և բնականաբար ՀՀ կառավարութիւնը կը յուսար, որ անգլիացի՛ք ըլլային գործնականօրէն արձագանգողը ստիպողական այս կացութեան, բայց անգլիացիք մնացին լայնօրէն կրաւորական։ Այն օգնութիւնը, որ տրամադրուեցաւ անգլիական ուժերու պահեստներէն շատ հեռու էր լուծում բերելու հարցին։

Այս պայմաններուն մէջ էր, որՅունուարի 22-ի կառավարութեան նիստին որոշուեցաւ անյապաղ պատուիրակութիւն ուղարկել Ամերիկա Վարչապետ Քաջազնունիի գլխաւորութեամբ։ Եւ սակայն Թիֆլիսի անգլիական իշխանութիւնները երկարժամանակ խափանեցին պատուիրակութեան երթը դէպի Ամերիկա։ Ապրիլի 16-ին էրմիայն, որպատուիրակութիւնը արտօնութիւն ստացաւ մեկնելու։ Վարչապետ Քաջազնունիին կ՚ընկերանային Ելևմտական ՆախարարԱ. Էնֆիաջեան, գիւղատնտես Յ. Փիրալեան և սպայ Ս. Մելիքեան։

Կը մէջբերեմ Սիմոն Վրացեանի վկայութիւնը՝

«...Հայաստանի Խորհրդի ու կառավարութեան դիմումները, ինչպէս նաև արտասահմանում կատարուած աշխատանքները, վերջապէս լսուեցին և օգնութիւնը չուշացաւ։ Այս անգամ օգնութեան հասնողը Ամերիկան էր՝ Միացեալ Նահանգների պարենաւորմանդիկտատոր(պէտք է ըլլայ «դիրեկտոր», Director of U.S. Food Administration) Հուվէրը, Եւրոպայի փրկիչը յետպատերազմեան սովից։ Հուվէրը եղաւ և Հայաստանի ժողովրդի իրական փրկիչը։ Ինչ և լինի մերվերաբերումըդէպի Ամերիկայի քաղաքական դերը հայկական խնդրում, ամերիկեան մարդասիրական նպաստն ու պարէնը երբեք չենք մոռանայ, չպէտք է մոռանանք։

Մայիսի քսանին Բաթում եկաւ ամերիկեան առաջին նաւը 125,000 փութ ալիւրով, մի շաբաթ անցած, հասաւ ևս 600,000 փութ։ Այդմթերքը Հայաստան փոխադրելու համարվրաց կառավարութիւնը հայկական կառավարութիւնից պահանջեց 579 վագոն և 14 շոգեշարժ, ա՛յն ժամանակ, երբ Հայաստանի ունեցած վագոնների ընդհանուրթիւը 520 էրև շոգեշարժներինը՝ 16։ Պէտք եղաւ ամերիկացիների և անգլիացիների միջամտութիւնը, չորս օրով կանգնեցուեց Հայաստանի երկաթուղային մարդատարհաղորդակցութիւնը և բոլորմիջոցները յատկացուեցին ալիւրի փոխադրութեան։

Ամերիկեան ալիւրի հասնելով՝ կամաց-կամաց սովը մեղմացաւ, երկիրը սկսեց մտնել բնականոն հունի մէջ, և ժողովուրդն ու կառավարութիւնը կարողացան նուիրուել երկրի վերաշինութեան ու պետութեան կազմակերպման գործին։ » («Հայաստանի Հանրապետութիւն», Բ. Տիպ, Պէյրութ)

Ամերիկեան մարդասիրական օգնութեան հետ կապուած այս դրուագը նաև կը բացայայտէ Հայաստանի շրջափակուած կացութիւնը 1919-ին։ Այսօրուան միջազգային յարաբերութիւններու ընդունուած կանոնակարգով, բացարձակապէս անհասկնալի է պետական պատուիրակութեան մը վրայ դրուած ճանապարհորդութեան արգելքը։ Մանաւանդերբ առաքելութիւնը կապ ունի մարդասիրական ճգնաժամի մը հետ։ Եւ, անշուշտ, բացարձակապէս անընդունելի է անգլիական գրաւման իշխանութիւններու կրաւորականութիւնը Հայաստանի սովի հարցին մէջ։ Նորօրերու պատմագիտութեան կ՚իյնայ բացայայտել իսկական դրդապատճառները այս խնդրին։

Կարօ Արմենեան