My abridged translation of Armenag Yeghiayan’s sequel (Լեզուական Փեթակ՝ Պուրճ Համուտ – 6 -). The original is linked especially for those who are interested to follow Armenag Yeghiayan’s detailed presentation of the phonetics of the Turkish language. Vahe H Apelian
 |
| Courtesy Garo Konyalian |
It was in the mid-nineties. An evening, as I was leaving the Shagհzoyan Center, having attended a meeting of Hamazkayin there, I ran into my old Bolsahay (Instanbul-Armenian) friend, the expert Turkologist Kevork Mikaielian, whom I had met in the fall of 1961 as another teacher of the Saint Nshan School, where I also taught.
We greeted each other. Then I asked him what he was doing there.
"I'm teaching Turkish to a group of young people," was the answer.
I could not believe my ears. The decades old fight against speaking Turkish, was still raging. But, in the epi center of Armenian national-political thought in Lebanon, the Saghzoyan building, a group of young people, that is to say future activists, are being taught Turkish.
Of course, I didn't say all this to him. Admittedly, I quickly got over my first confusion, thinking, why not? Many Turks and Azeris learn Armenian in order to better fight and oppose the Armenian lawsuits and demands. Why, shouldn't the opposite happen?
Therefore, changing the conversation, I asked.
- Are they learning?
Our conversation was interrupted as other acquaintances joined. We parted ways and I did not receive the answer to my question. I did not have an opportunity of meeting him again and hear his comment. Thus, my request remained unanswered.
Decades later, my question continues to remain unanswered. But I will try to justify the guess I am about to make. I tend to think that Turkish could not have been effectively taught there, because the Shahzoyan center was not the suitable place to teach Turkish. It was a restrictive environment where it is not possible to learn Turkish in a classroom taught by teacher with the help of textbooks.
First of all, learning Turkish necessarily requires a Turkish-speaking environment because Turkish is learned first and foremost... by ear. If your ear is not equipped with Turkish sounds, I mean, with the very complex phonetics of the Turkish language, then neither the teacher nor the textbook may be useful.
Why?
Aha, this is what I will try to answer briefly, glancing over some of the basics of the Turkish language. Let my readers not despair. All my explanations can be fully understood without knowing a single word of Turkish.
So, let's get down to business.
*****
First of all, let's familiarize ourselves with the Turkish alphabet, which has been in use since 1928. At one time it was stubbornly claimed that Mustafa Kemal entrusted the task of establishing a new Turkish alphabet to his Armenian friend, linguist Hagop Martayan, who earned the title "dilachar" (Agop Dilâçar) which in Turkish means a "language opener".
The language is based on the following Latin characters, with some modifications.
a, b, c, ç, d, e, f, g, ğ, h, ı, i, j, k, l, m, n, o, ö, p, r, s, ş, t, u, ü, v, y, z.
Most of the Latin characters maintain their authentic pronunciation. Such as:
a, b, d, e, f, g, h, i, j, k, l, m, n, o, p, r, s, t, u, v, y, z:
On top of these characters, six characters have been added with special dotting:
c=ճ, ç=չ, ğ=ղ /յ, ı=ը, ö=էօ, ş=շ, ü=իւ:
Let us be mindful that e is always pronounced է, and ս is always pronounced ու, much like in Latin.
The character ğ is silent and is used to emphasize the vowel next to it, almost repeating it.
*****
Among these 29 characters, eight are vowels: a, e, ı, i, o, ö, u, ü,
These vowels can be the first or the last character of a word, with the exception of ö, which is never used at the end of a word.
The 21 consonants are: b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z:
These constitute the basis for the sounding of the Turkish and help write Turkish as it is sounded. (see the detailed explanation in the original by resorting to google translation).
Our pronunciation corresponds to the pronunciations of the interior states or provinces. The emigrant Western Armenians did not have much contact with the Istanbul Armenians who were mostly spared and were not deported. The dialect of Istanbul has undergone changes. We had a habit of calling Istanbul diction, “kebar (refined) Turkish”.
Լեզուական փեթակ՝ Պուրճ Համմուտը −− 6 −−
Ինիսունականներու կէսերուն էր, երեկոյ մը Շաղզոյեան կեդրոնէն՝ Համազգայինի մէկժողովէն դուրս կու գայի, երբ դէմ-յանդիման գտնուեցայ պոլսահայ վաղեմի բարեկամիս՝ քաջթրքագէտ Գէորգ Միքայէլեանի հետ, որ ճանչցեր էի 1961-ի աշնան՝ իբրեւ պաշտօնակից սուրբ Նշանվարժարանի:
Ողջագուրուեցանք, ապա հարցուցի, թէ ի՛նչ կ’ընէ այդտեղ:
−Խումբ մը պատանիներու թրքերէն կը սորվեցնեմ,− եղաւ պատասխանը:
Ականջներուս չէի հաւատար. անդին տակաւին կը յամենար տասնամեակներ առաջսկսած պայքարը թրքերէնի դէմ, իսկ այստեղ՝ Լիբանանի հայ ազգային-քաղաքական մտքի կեդրոնըհանդիսացող Շաղզոյեանի շէնքին մէջ թրքերէն կ’ուսուցուէր խումբ մը նորսերնդականներու, իմա՝ զօրութենական ապագայ գործիչներու...
Անշուշտ այս բոլորը չըսի խօսակիցիս, թող որ ինքս ալ շատ շուտ թօափեցի առաջինշփոթս՝ մտածելով, թէ ինչո՛ւ չէ. քանի-քանի թուրքեր ու ազերիներ հայերէն կը սորվին՝ աւելի լաւ պայքարելու եւ հակադրուելու համար հայկական դատին ու պահանջատիրութեան, ինչո՞ւ, ուրեմն, պիտի տեղի չունենար հակառակը:
Հետեւաբար մտածումիս ուղղութիւնը փոխելով՝ հարցուցի.
−Կը յաջողի՞ն սորվիլ...
Մեր խօսակցութիւնը ընդմիջուեցաւ ուրիշ ծանօթներու մօտեցումով, ու մենքբաժնուեցանք՝ առանց հարցումիս պատասխանը ստանալու: Անկէ ետք ալ առիթը չունեցայճշդումներ կատարելու, ու այդպէս ալ հարցումս մնաց անպատասխան:
Հիմա, տասնամեակներ ետք, ան կը շարունակէ անպատասխան մնալ, իսկ եթէանպայման փորձեմ գուշակութիւններ ընել, ապա հակում ունիմ մտածելու, թէ տարուածը այնքանալ արդիւնաւէտ աշխատանք մը չէր կրնար եղած ըլլալ, քանի որ թրքերէն սորվելու յարմարագոյնվայրը չէր Շաղզոյեան կեդրոնը, վասնզի փակ միջավայրի՝ դասարանային պայմաններու մէջ, դասախօսի մը եւ դասագիրքերու օժանդակութեամբ կարելի չէ թրքերէն սորվիլ:
Թրքերէնի իմացումը ամէն բանէ առաջ եւ անպայման թրքախօս շրջապատ ումիջավայր կը պահանջէ, որովհետեւ թրքերէնը կը սորվուի նախ եւ առաջ... ականջով, եթէ ականջդչէ յագեցած թրքերէնի հնչիւններով, իմա՝ թրքերէնի շատ բարդ հնչիւնաբանութեամբ, ապա ո՛չուսուցիչը, ո՛չ դասագիրքը կրնան օգտակար ըլլալ:
Ինչո՞ւ:
Ահա այս ինչուին է որ պիտի փորձեմ հակիրճ պատսխանել՝ անդրադառնալովթրքերէնի սեպուհ օրէնքներէն մէկ-երկուքին: Ընթերցողներս թող չյուսահատին. բոլորբացատրութիւններս կարելի է լիարժէք հասկնալ ու ըմբռնել՝ առանց մէկ բառ իսկ թրքերէնգիտնալու:
Ուրեմն անցնինք գործի:
* * *
Առ այս՝ ծանօթանանք նախ թրքական այբուբենին, որ կը գործէ 1928-էն ի վեր: Օրինյամառօրէն կը շրջէր այն վարկածը, թէ Մուստաֆա Քեմալ թրքական նոր այբուբենի մըհաստատումի պարտականութիւնը վստահած էր իր հայ բարեկամին՝ լեզուաբան ՅակոբՄարթայեանին, որ այս առթիւ վաստկած էր «դիլաչար» տիտղոսը, որ կը նշանակէ «լեզու բացող[1]»:
Ան հիմնուած է լատինական այբուբենին վրայ՝
a, b, c, ç, d, e, f, g, ğ, h, ı, i, j, k, l, m, n, o, ö, p, r, s, ş, t, u, ü, v, y, z
Որոշ պատշաճեցումներով ու լրացումներով, որ ահաւասիկ.
Լատինական մեծաթիւ տառեր կը պահեն իրենց հարազատ արտասանութիւնը, ինչպէս՝a, b, d, e, f, g, h, i, j, k, l, m, n, o, p, r, s, t, u, v, y, z:
Որոնց վրայ աւելցած են վեց տառեր՝ կէտադրական խաղերով՝ c=ճ, ç=չ, ğ=ղ /յ, ı=ը, ö=էօ, ş=շ, ü=իւ:
Գիտնանք, որ e բոլոր դիրքերու վրայ կ’արտասանուի է, իսկ ս բոլոր դիրքերու վրայկ’արտասանուի ու, նոյնն է լատիներէնի մէջ:
Իսկ ğ գրեթէ չի հնչուիր, այլ կը ծառայէ իրեն յաջորդող ձայնաւորը թեթեւօրէներկարելու կամ գրեթէ կրկնելու: Եւ վերջապէս, թրքերէնի ը ձայնաւորը միշտ կը գրուի, այսինքն՝ սուղը չունի թրքերէնը:
Այս տառեդուն բոլորը կ’արտասանուին:
* * *
Այս 29 տառերէն՝
--ութն ձայնաւոր են՝ a, e, ı, i, o, ö, u, ü,
Ասոնց բոլորը կրնան իյնալ բառերուն սկիզբը թէ վերջը, բացառութիւն կը կազմէ ö-ն, որով բառ կը սկսի, սակայն չի վերջանար,
--քսանմէկը բաղաձայն են՝ b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z:
Թրքերէնը եռաշարք բաղաձայն չունի. ունի մեկուսի եւ միայն քանի մը երկշարքբաղաձայններ՝ b-p, d-t, g-k:
Ասոնք կը կազմեն հնչիւնագիր շատ կուռ համակարգ մը, որ կը թոյլատրէ թրքերէնըանշեղ գրել ըստ արտասանութեան եւ անշեղ արտասանել ըստ գրութեան:
Ձայնաւորներ
Ասոնք նոյնն են մեր ձայնաւորներով, որոնց վրայ կ’աւելնան քմային ö-ն եւ ü-ն:
Ծանօթ.− Անցած դարու սկիզբները գոյութիւն ունէր երրորդ քմային ձայնաւոր մըն ալ՝ ӓ, որ համարժէք է արաբական ալեֆին՝ ﺍنا “ես” եւ ماذا “ի՞նչ” բառերուն մէջ. զայն կը գտնենք գերմաներէնի մէջ եւս: Մեր սերունդները շատ լայնօրէն օգտագործած են զայն. անոնց մեծ մասը Պոլսոյ արդի խօսուածքէն արտաքսուած է եւ փոխարինուած է e-ով, որ, ինչպէս ըսինք, կը հնչէ «է». օրինակ՝ հոն ուր մենք կ’ըսէինք ӓldӓ (ձեռքի մէջ), Պոլսոյ բարբառը կ’ըսէ elde (էլտէ): Ան կը գոյատեւէ, սակայն, կարգ մը փոխառութիւններու մէջ â ձեւի տակ. օրինակ՝ efkâr, gâvur, iskân բառերուն մէջ, որոնք փոխառութիւն են:
Պոլսոյ բարբառը կրած է հնչիւնական այլ փոփոխութիւններ եւս, որոնք նրբացուցիչհանգամանք ունին. օրինակ՝ անցեալին շատ յաճախակի կիրակութիւն ունէր x հնչիւնը, որհամարժէք է արաբերէնի ﺥ-ին, եւ որը այսօր պարզ ﻫ “h” կը հնչուի. օրինակ՝ հոն ուր մենք կ’ըսէինքխըյար “վարունգ”, արդի պոլսեցին կ’արտասանէ hiyar “hիյար”, իսկ խ հնչիւնը ընդմիշտարտաքսուած է, գէթ պաշտօնապէս:
Մեր արտասանութիւնը կը համապատասխանէ ներքին նահանգներու կամգաւառներու խօսուածքին: Գաղթական արեւմտահայութիւնը պոլսահայերու հետ շփում չէ ունեցած, քանի որ պոլսահայերուն խնայուեցաւ, եւ անոնք չտարագրուեցան:
Մերոնք սովորութիւն ունէին Պոլսոյ խօսուածքը անուանելու «քիպար թրքերէն»:
armenag@gmail.com Արմենակ Եղիայեան
[1] Իրեն կը վերագրուի նաեւ թրքերէնի արդիականացման, ինչպէս նաեւ թրքական առաջին հանրա-գիտարանի խմբագրութեան դերակատարներուն գլխաւորը ըլլալու հանգամանքը:
