Bedros Alahaidoyan’s take on Ganatchian’s “Nanor”

 Recently a friend of mine forwarded Parsegh Ganatchian’s (1885-1967) choral “Nanor” performed by a choir (kwaya) of the cathedral (domkert) in Utrecht, Netherlands, with an unusual degree of authenticity. I knew that musicologist Bedros Hovsep Alahaidoyan regarded “Nanor” the opus of Ganatchian’s work. Fortunately, I was able to find the write-up he published about “Nanor” in Aztag Daily (March 18, 2017). Attached is my abridged difficult translation of Alahaidoyan’s take of “Nanor”. I have embedded a copy of the original for the interested reader.  Vahe H. Apelian

Bedros Alahaydoyan and Parsegh Ganatchian

"With its inspiration, its meaning, its organization, its splendor, its traditional Armenianness, "Nanor" is the shining pinnacle not only of Ganatchian, but of the Armenian choral. It was written in Beirut in 1943 and was presented to the public hearing the following year. "Nanor" is unique.  It is the only work whose whole body is the Ganatchian’s imagination. He has not borrowed it from folk songs and turned into polyphonic choral music.

Ganatchian has composed this choral music with an amazing authenticity to the folk spirit and to the Armenian spiritual world, just like Hamasdegh, who despite having lived in America, was able to portray the special flavor of the Armenian village. Although Ganatchian did not live in the motherland, the motherland was able to live in him with a wonderful freshness and with an unparalleled inspiration. "Nanor" is a voluminous poem in a musical-ethnographic language. It is presented in a way that seems to correspond to the musical-choral madrigals of the European Renaissance period. "Nanor", with its unique breath, character, momentum, should be compared to Kostan Zarian's epic poem "The Bride of Tatragom".

"Nanor" is a complete picture of the lifestyle once rooted in folk faith which is embued with the unmistakable Armenian liberalism as there are notable pagan elements in it. He imagines a pilgrimage to the Holy Garaped Monastery of Moush. The people believed in the miracles attributed to the saint, so pilgrims, every year, went to the shrine to ask the saint to remedy their ailments and fulfill their desires or aspirations. It is said that there would be liturgy and sacrificial offering, followed by traditional songs and dances. 

Musically, the poem develops in an incremental style.  The concert performance symbolizes pious pilgrims. The first 15 measures represent the scene of the gathering of the "pilgrims". Vocally, the voices merge and flourish and give an authentic image of the caravan of pilgrims setting out on the road.

The crux of the theme, with its magnificent and sublime simplicity begins with "Nanor, nanor, ha nanor, znklik minklik...", which reminds of the ringing of church bells. The language is the dialect of Moush which is full of idiomatic expressions. The words, gathered together, do not represent a special original text. Parsegh Ganatchian took advantage of folk music and, when necessary, appropriated words, using them as a basis for his musical goals, as a literary sub-plot, just as some authors in the 7th century appropriated any piece of writing depicting some thought, feeling, event, serving them to push and develop their musical thought. Such compositions were called poesia per musica, that is, poetry per music.

Ganatchian's original work is ripe with fresh and fragrant folk images, from which he creates wonderful musical notes. After a short and strong prelude, the choir (the crowd of pilgrims) is at its first stop. Here, the single baritone sings with his soft, undulating melody "Msho Sultan St. Garaped, you aid the horsemen, you give hope to the footmen, you lead  the ascetic, ... saint of all saints, Saint Garaped". After this first lavish praising, which reminds us of the glorifying of our heathen gods, kneeling before its high altar. The group continues its pilgrimage. "St. Garaped is all high, his road has twists and turns, we come to you by the light of the moon...". The music of this section is descriptive of winding roads, woven around the main theme. The group stops for the second time and the mysterious nasal humming "mm", of the choir will be heard.

You may think of this as a whisper of a prayer that comes to comfort the souls of tired pilgrims. Suddenly someone from the choir calls out: "Let's drink some pomegranate wine, the color of which resembles blood." The whole group responds to this single voice, repeating the same words. After that, the imaginative scene is of celebrating with wine, which is again pagan in nature, and which is followed by the imaginary scene of feasting with glasses of "pomegranate fruit" and "bloody wine" held high. However, wine without love is incomplete, so the soloist continues: "love is good for the lover, wine is sweet for the drinker.”

Shortly after this milestone, the second part of "Nanor" begins, the development of which follows the same outline as the first,  but is more developed. For example, four soloists respond to the choir of the first part. The innumerating the miracle of the saint is now replaced by the longings from the depths of their hearts: "Give me my desires, give me what my heart loves."

From bass voices to high pitched sopranos, each of them in turn presents the melody in its own way, the simplicity and depth of which has surely remained alive among folk singers. After the heartfelt and four-voice ceremony of asking for the fulfillmet of their longings or desires, the choir returns to the original structure, symbolizing the return of the pilgrims to their homes.

The Lyrics of Nanor

*****

In 1955, Ganatchian was already blind, but he knew the piece by heart in its four voices. The rehearsals took place in the hall of Saint Nshan National College. The soprano-altos first learned their part, then the boys. I was the exception of the choir who could read musical notes.

I was present in all the rehearsals. Given that I personally had difficulty memorizing the musical note and the lyric by heart, I decided to record both the lyrics and the voices on paper while listening the rehearsals. There were no recording instruments at that time, at least in Beirut, and I am sure that if our maestro had seen me recording, he would not have allowed me to do so.

In this way, I would record the song in its entirety, even before it saw the light of day. And after publication, when I compared it with my notes, I noticed structural differences. This is how I became aware of the different versions. As to why this has come about, I do not know.

Obviously the inventive and the creative mind can endlessly revise its ideas for various reasons. "

Notes:

Bedros Alahaydoyan: http://vhapelian.blogspot.com/2019/10/a-rebel-with-cause_9.html  

Website for Parsegh Ganachian's life, works, choirs: https://www.ganatchian.com

 

 

Բարսեղ Կանաչեանի (1885-1967) Համընդհանուր Գործերու Արուեստագեղագիտական Վերահրատարակութեան Առիթով

Մարտ 18, 2017

 

 

 ՊԵՏՐՈՍ ՅՈՎՍԷՓ ԱԼԱՀԱՅՏՈՅԵԱՆ

 Այժմ երկու խօսք` «ՆԱՆՈՐ»-ի մասին:

«Նանոր»-ը ոչ միայն Կանաչեանի, այլ հայ խմբերգական ստեղծագործութեան փայլուն գագաթն է` իր յղացքով, իր իմաստով, իր կազմակերպութեամբ, շքեղութեամբ, իր աւանդապաշտական հայկականութեամբ: Ան գրուած է Պէյրութի մէջ, 1943-ին եւ հասարակական ունկնդրութեան արժանացած` յաջորդ տարին: «Նանոր»-ը այն եզակի, եթէ ոչ` միակ գործն է, որուն ողջ ատաղձը հեղինակին մտայղացումն է, եւ ոչ թէ փոխ առնուած` ժողովրդական երգերէ ու բազմաձայնուած:

Կանաչեան այս երգային բջիջները յօրինած է ապշեցուցիչ հարազատութեամբ ժողովրդական ոգիին եւ հայկական հոգեմտաշխարհին, ճիշդ այնպէս, ինչպէս Համաստեղ, ապրած ըլլալով հանդերձ Ամերիկա, կարողացեր է ճշգրիտ ու հարազատ ապրումներով վերապրեցնել հայկական գիւղն ու գաւառը իրենց յատուկ բուրմունքով: Թէեւ Կանաչեան չեղաւ հայրենիք, բայց հայրենիքը կրցաւ ապրիլ իր մէջ սքանչելի թարմութեամբ եւ անզուգական ներշնչումով: «Նանոր»-ը ծաւալուն գեղօն մըն է երաժշտական-ազգագրական լեզուով, ձեւով մը կարծես համապատասխանն է եւրոպական Վերածնունդի շրջանի երաժշտա-քերթողական madrigal-ներուն: «Նանոր»-ը, իր եզակի շունչով, բնոյթով, թափով, պիտի նմանցնէի Կոստան Զարեանի «Տատրագոմի հարսը» պոէմային:

«Նանոր»-ը ամբողջական պատկեր մըն է երբեմնի հաւատաշունչ ապրելակերպին, միացած` հայ անկորնչելի ազատամտութեան (հոն նշմարելի են հեթանոսախառն տարրեր): Ան կը պատկերացնէ ուխտագնացութիւն մը դէպի Մշոյ Սուրբ Կարապետ վանք-ուխտավայրը: Ժողովուրդը կը հաւատար սուրբին վերագրուած հրաշագործութիւններուն, ուստի ուխտաւորներ, ամէն տարի, կ՛ուղղուէին դէպի սրբավայրը, սուրբէն հայցելու իրենց խնդիրքը: Կ՛ըսուի, թէ հոն տեղի կ՛ունենային պատարագ ու մատաղօրհնութիւն, որոնց կը յաջորդէին աւանդական երգն ու պարերը:

Երաժշտականօրէն պոէման կը զարգանայ հանգրուանային ձեւով, ուր համերգեցողութիւնը կը խորհրդանշէ բարեպաշտ ուխտաւորները: Սկիզբի 15 չափերը «ուխտաւորներու» համախմբումի տեսարանը կը ներկայացնեն: Ձայնականօրէն տրուած`  ձայները կը մէկտեղուին, կը ճոխանան: Ուխտաւորներու կարաւանին ճամբայ ելլելու հարազատ պատկերը կը ստանանք: Բուն թեման, շքեղ ու վեհ պարզութեամբ, կը սկսի`«Նանոր, նանոր, հա նանոր, զնկլիկ մնկլիկ…»-ով, որ եկեղեցւոյ զանգերուն ղօղանջը կը յիշեցնէ: Լեզուն Մշոյ բարբառն է` գրաբարախառն դարձուածքներով լեցուն: Բառերը ի մի հաւաքուած յատուկ բնագիր մը չեն գոյացներ: Բ.Կանաչեան օգտուած է ժողովրդական բանահիւսութենէն եւ, հարկ եղած պարագային, յօրինած է բառեր` զանոնք հիմք ծառայեցնելով իր երաժշտական նպատակներուն, իբրեւ գրաւոր ենթահող-պատրուակ` իր երաժշտական մտքերը զարգացման մղելու ծառայող, այնպէս` ինչպէս ԺԶ.-րդ դարուն որոշ հեղինակներ կը մեկնէին որեւէ գրուածքէ` որոշ միտք, զգացում, դէպք պատկերացնող: Այդ գրուածքները կը կոչուէին poesia per musica, այսինքն` երաժշտաւորուելու ծառայող քերթուածներ:

Կանաչեանի բնագիրը հարուստ է թարմ ու բուրումնալից ժողովրդական պատկերներով, ուրկէ ան կը քաղէ երաժշտական  հրաշալի թռիչքներ: Կարճ եւ ուժեղ զարգացումէ մը ետք խումբը (ուխտաւորներու ամբոխը) կանգ կ՛առնէ իր առաջին հանգրուանին: Հոս միայնակ պարիթոնը կ՛երգէ իր չքնաղ, ալեկոծող մեղեդին` «Մշոյ Սուլթան Սբ. Կարապետ, Ճուղապ կու տաս ձիաւորին, Մուրազ կու տաս ոտաւորին, գլուխ եղար ճգնաւորաց, … Սրբոց գլուխ Սբ. Կարապետ»: Այս առաջին խնկերգութենէն ետք, որ շատ հեռու չէ մեզի յիշեցնելէ մեր հեթանոս չաստուածներուն փառաբանութեան տեսարանը` բագինի առաջ ծնրադիր: Խումբը կը շարունակէ իր ուխտագնացութիւնը. «Սբ. Կարապետ բարձր է բոլոր, Ճամբայ ունի ոլոր-մոլոր, Քըզի կու գանք լուսնի լուսով, …»: Այս բաժնի երաժշտաւորումն ալ ոլոր-մոլոր ճամբաներու նկարագրականն է` հիմնական թեմային վրայ հիւսուած: Խումբը կանգ կ՛առնէ երկրորդ անգամ երգչախումբի ռնգային «մմ»-ներու  խորհրդաւոր ձայներուն վրայ: Ասիկա կարծէք աղօթքի տարտամ շշնջում մըն է, որ կու գայ յոգնաբեկ ուխտաւորներու հոգին ամոքելու: Յանկարծ խումբէն մէկը կը ձայնէ` «Խըմենք նըռան հատ գինի, գունը (գոյնը) արուն կը մընի (նմանի)»: Այս միայնակ ձայնին կ՛արձագանգէ ամբողջ խումբը` կրկնելով նոյն բառերը: Ասկէ ետք, երեւակայեցէք գիներգութեան տեսարանը, որ կրկին իր բնոյթով հեթանոսական է, եւ որուն կը յաջորդէ խրախճանքի տեսարանը`«նուռի հատ», «արեան գոյն» գինիի բաժակները բարձր բռնած: Սակայն գինին առանց սիրոյ` կիսատ է, ուստի մեներգողը կը շարունակէ` «սէրը սիրողին վայլէ, գինին խմողին անուշ»: Այս հանգրուանէն քիչ  ետք կը սկսի «Նանոր»-ի երկրորդ մասը, որուն զարգացումը կը հետեւի նոյն յատակագիծին, ինչ որ էր առաջինինը, բայց` աւելի զարգացած: Օրինակ` առաջին մասի մեներգին հոս կը համապատասխանեն չորս մենակատարներ. սուրբին հրաշագործութիւններուն թուումը հոս փոխարինուած է ի խորոց սրտի բխած մուրազներով` «Չանկլի զիմ մուրազը տուր, զիմ սրտի սիրածը տուր»: Թաւ ձայներէն մինչեւ զիլ սոփրանոն, իւրաքանչիւրը իր կարգին կը ներկայացնէ մեղեդին, որուն պարզութիւնն ու խորութիւնը վստահաբար բոլոր գուսանականներուն մօտ կենդանի մնացած է: Այս մուրազի սրտառուչ եւ քառաձայն արարողութենէն ետք կը վերադառնանք սկզբնական կառոյցին` խորհրդանշելով ուխտաւորներուն վերադարձը դէպի իրենց օճախները:

Այս երաժշտական աւանդապատումը իր մէջ ներառած է երկու կենսական յղացքներ-միտքեր`

ա) Կրօնական-տոհմերգական` հաւատացեալներու երգեցողութիւնը,

բ) Աշխարհիկ-հեթանոսերգական` կենսասէրներու գիներգութիւնը:

Այս երկու բեւեռները կը բնորոշեն, ի մասնաւորի, հայ անհատը` կրօնասէր եւ բնութապաշտ, միաժամանակ` հաւատացեալ եւ կենսասէր, կեանքով արբեցող: Ան կը խօսի Աստուծոյ հետ, ինչպէս բնութիւնը կը խօսի իր մէջ` իրեն հետ: Կոմիտաս մեզի սորվեցուցած է արդէն լսել հայ հողագործը մտերիմ խօսակցութեան մէջ` իր եզան հետ, ա՛յն շունչով եւ հաւատքով, որոնցմով ան կը հաղորդուի իր Աստծուն հետ` աղօթքի պահուն: Հայ անհատը, առանձինը դիտուած, ընդհանրապէս ծայրայեղ, թախիծներու ծովը ինկած, իր մտայուզումներուն անձնատուր անձն է, սակայն երբ ան կը միանայ իր խումբին, որուն հետ կը նոյնանայ եւ որուն կը խոստովանի իր սրտին յոյզը, այդ նոյն անձը կը կերպարանափոխուի («այլակերպութեան» պարագայ), կը լուսաւորուի, կը ծաղկի եւ լուսատեսութեամբ կ՛ողողուի: Այսինքն ամէն հայու սրտին խորքը թաքնուած է յոյսը, որ երբեմն առիթներով կը վերայայտնուի ու կ՛արտացոլայ իբրեւ լոյս, երբ հայը կը վերագտնէ իրենինները, հայրենի աշխարհը, որոնց հետ կը բաժնէ կեանքն ու կեանքի բարիքները: Ահա ա՛յս է «Նանոր»-ին իսկական էութիւնը, հայ հոգիի պահանջը` հաւատալու, նուիրուելու, նոյնանալու իր հարազատներու ազատ հոգիներուն հետ, ինչպէս նաեւ պահանջը կեանքը ապրելու եւ կեանքով բեղմնաւորուելու եւ բեղմնաւորելու հայրենի աշխարհը: «Նանոր»-ը, ըստ իս, համադրումն է այս էաբանական երկխօսութեան (տիալեքթիք)-ին, հոն ուր կը միաձուլուին հոգի եւ մարմին, վերածուելով մէկ էութեան: Կանաչեան «Նանոր»-ին մէջ կ՛արծարծէ այս ճշմարտութիւնը, հաւանաբար անգիտակցօրէն, այսուամենայնիւ, գեղարուեստականօրէն եւ հայկականօրէն, մեկնելով պարզունակ, բայց բաբախուն հայ գաւառէն, արձակելով, արտացոլացնելով հոն զսպուած համամարդկայինը եւ  անո՛վ իսկ կրկնապէս արժեւորած կ՛ըլլայ հայ հոգին եւ հոն պարփակուած մարդկային անհատնում հարստութիւնները:

 Տարբերակները

Յօրինող-ստեղծագործ միտքը կարող է իր յօրինումները անվերջ վերատեսութեան ենթարկել զանազան պատճառներով. ինչպէս` նոր յղացքներու ներդրում, հին դրուածքի անջատում /սրբագրում, համընդհանուր վերատեսութեան կարիք-սրբագրութիւններ, եւ այլն: Օրինակ` մեզի այնքան ծանօթ «Օրօր»-ը իր ծննդեան օրէն (1913) մինչեւ 1947 թ. ունեցած է 3 տարբեր երեսներ-բնագիրներ: 1920-ի «Օրօր»-ը, լոյս տեսած` «Հայ գուսան»-ի Բ. պրակին մէջ, ունի միջին մաս մը` հայրենասիրական ոճով, որ զանց առնուած է 1926-ի (խմբերգի տեսքով) «Օրօր»-ին մէջ, եւ 1947-ին մշակուած վերջնականը` երգ-դաշնակ ձեւով` տարբերակներուն մէջ: Այդ զանց առնուած մասն է, որ Կանաչեան վերջնականապէս վանած է հետագայ 2 «Օրօր»-ներուն մէջ ալ – ահա այդ տողերը`

Վեր կացէք քոյրեր (կրկն.)/պար բըռնել զըւարթ  / Հայոց աշխարհէն / քեզ նարկիզ ու վարդ

Վեր կացէք քաջեր, սիրոյ ձէն տըւէք

Վայոց աշխարհին/Վրէժի զէն տըւէք / Վեր կացէք քոյրեր/Դէհ զարթիր, զարթիր

Դէհ զարթիր բալաս/Աչերդ բաց արա / Զարթիր ժըպտիր

Հայրենի ծաղիկ / Արեւն համբուրիր:

Մի մինէօրը (E minor), որ մեր գիտցած ու երգած «Օրօր»-ին ձայնակայք-ն է, յանկարծ կը վերածուի E major-ի եւ կը «հագուի» յաւելեալ 3 տիէզ (sharp): Եղանակը կը վերածուի հասարակ քայլերգի, երգին մեղեդին կը խաթարուի: Այս կը տեւէ մինչեւ «Դէ՛հ, զարթի՛ր բալաս»: Այս բառերէն սկսեալ մինչեւ վերջին` «Արեւն համբուրիր»-ը վերադարձ մըն է «Օրօր»-ի մեր գիտցած եղանակին, որ մնացած է նոյնը: Այս միջանկեալ տարբերակը նետուած է, բարեբախտաբար, մոռացութեան գիրկը, երգուելէ ետք, գուցէ քանի մը տարի, կամ ալ` բնա՛ւ: Երգը կը վերամշակուի 1926-ին, խմբերգի ձեւաչափով, ուրկէ ի սպառ կը հեռացուին վերի տողերը եւ իրենց հետ եկած 3 տիէզ-ները եւ E major ձայնակայքը եւ անոնցմով յառաջացած (անիմաստ) քայլերգային հատուածը:

«Սօսին» մաս չի կազմեր 1947-ին Յոբ. կեդր. յանձն. լոյս ընծայած 10 պրակներուն: Կ՛ըսուի, թէ Կանաչեան զայն գրած է 1951-ին: Մենք զայն սկսանք սորվիլ 1954-ին, եւ 1955-ին «Սօսին»-ը բեմ բարձրացաւ: Անկէ ետք ես Պէլճիքա մեկնեցայ եւ ալեւս չէի կրնար մաս կազմել Գուսան երգչախումբին:

1955-ին Կանաչեան արդէն աչազուրկ էր: Ան կտորը անգիր գիտէր իր չորս ձայներով: Փորձերը տեղի կ՛ունենային Սբ. Նշան ազգային վարժարանի սրահին մէջ: Նախ սոփրանօ-ալթոները կը սորվէին իրենց բաժինը, ապա` տղաքը: Ես խումբին հազուագիւտ նոթա կարդացողներէն էի: Բոլոր այդ ձայնափորձերուն ներկայ գտնուած եմ: Տրուած ըլլալով, որ անձնապէս դժուարութիւն ունէի նոթա եւ բնագիր անգիր միտքս պահելու, որոշած էի փորձերու ատեն նոթաները լսելով ձայնագրել թուղթի վրայ` թէ՛ բառերը, թէ՛ ձայները (այն ատեն դեռ ձայնագրիչ գործիքներ չկային, գոնէ` Պէյրութի մէջ), վստահ էի, որ եթէ մեր վարպետը տեսներ թէ ի՛նչ կ՛ընեմ, պիտի չթոյլատրեր…  Ահա այս ձեւով երգը իր ամբողջութեանը մէջ վերականգնած կ՛ըլլայի արդէն` անոր լոյս տեսնելէն իսկ առաջ: Իսկ լոյս տեսնելէն ետք, երբ զայն բաղդատեցի իմ նոթագրածիս հետ, նկատեցի կառուցուածքային տարբերութիւններ: Ահա թէ ինչպէս տարբերակի պատմութեան հարցին վերահասու եղայ: Այսինքն 1951-ին յօրինուած «Սօսին» նախնականը պէտք է նկատենք եւ 1954/5-ինը, որ թէեւ տարբերակ էր, նկատի ունենալու ենք որպէս վերջնականը, այն, որ բեմ հանեցինք յաջորդ տարին: Այսինքն 1954-ին մեզի սորվեցուցածը նկատի չէ առնուած տպագրուած ժամանակ: Թէ ինչո՛ւ, չենք գիտեր: Այս 2 բնագիրները աչքի առաջ ունեցող երաժիշտը պիտի հասկնայ վերը նշուած «կառուցուածքային»-ի նշանակութիւնը: 1951-ի տարբերակին վերջաւորութեան «Largo»-ն (3/4-ով վերջին 5 չափերը), 1954-ի տարբերակին մէջ քանի մը չափով աւելի զարգացած է եւ կարծես չէ աւարտած: Այդ ըլլալու է պատճառը, որ նախընտրուած է լոյս ընծայել 1951-ինը եւ ոչ` 1954-ինը:

 

 

 

A lone woman among men.

Vahe H. Apelian

I posted this article in Keghart.com in January 2012.

A picture is worth a thousand words states a popular saying. Pictures these days, I am also told, can be altered in ways that an average onlooker may not discern the change. However, the picture I have posted with this article cannot be subjected to such innuendos.

I came across it while going over the many pictures presented in the first volume of Hagop Cholakian’s exhaustive work in three volumes about Kessab. The picture is that of the committee that oversaw the relief and the rebuilding  of Kessab in the aftermath its pogrom in 1909. This tragic event is known in our history as the Massacre of Adana.

For historical accuracy I would like to list the names of the members of the relief committee who represent the three Armenian religious denominations. In a show of unity, they have congregated together to rebuild their lives anew. They are all men, with the exception of a lone woman who had ventured from Iowa to carry what God had led her to do, render spiritual and material support to the Armenians subjects of the Ottoman Empire. She is Miss Effie Chambers and she acted as the secretary of this relief committee. Typical of the prevalent gender roles of the times, she had devoted her attention to improving the state of the Armenian women by establishing a girls’ school in Kessab. Prior to that she had taught at Armenian girls’ school in Erzeroum.

The members of the relief committee were the following, from left to right; first row: Hagop Agha Kilaghbian, Hadji Hovsep Kazazian, Tamianos Agha Atikian, Hagop Agha Hovsepian, Missak Agha Churukian; second row: Miss Effie Chambers, Rev. Dikran Koundakjian, Gahana Father Boghos Atikian, Vartabed Father Movses Vosgeritchian, Father Sabatino Del Gayzo, Dr. Soghomon Apelian; third row: Rev. Hovhannes Eskijian, Soghomon Agha Meghdsian, Hagop Agha Mahshigian, Serop Kalayjian, Shukree Poladian, Garabed Apelian, Serop Boghossian, Vahan Ouzounian; forth row: Hovsep Kilaghbian, Simon Ayanian.

It is evident that most of the committee members were esteemed leaders of the community, as evidenced by the honorific titles they carried as agha or hadji. Both titles were used in the Ottoman Empire. Agha is an honorific title bestowed upon a wealthy person by the standards of the day. Hadji means pilgrim. The title was also socially bestowed upon those who had gone to pilgrimage to Jerusalem at a time when such pilgrimages could only come about after elaborate preparation for the long and costly journey ahead that may have been even dangerous or risky as well. Only the well to do could have afforded the pilgrimage giving them an added social standing. Probably most of the committee members perished in 1915 as two thirds of the Kessabtsis fell victim to the Genocide.

The descendants of some of the survivors are in United Stated of America. Rev. Hovhannes Iskijian’s late grandson Luther is the founder of the Eskijian Museum at the Ararat Nursing home in Los Angeles. A Major Baseball League (MBL), the Johnson City Cardinals, recently selected Dr. Soghomon Apelian’s young great grandson, Gary Apelian, into professional baseball. Simon Ayanian later became a priest – gahana-as Der Houseg Ayanian who was my baptismal priest in Beirut and later moved and settled in Australia with his family where he passed away.

Miss Effie Chambers, as the secretary of the committee, reported to the American Board of Commissioners for Foreign Missions (ABCFM) on the actuality of the attack on the village, the ensuing pogrom and her determination to stay with the people of Kessab. In here July 22, 1909 report to the Board she wrote “I am where God wants me be and am doing my duty as long as he needs me” ABCFM was the first American Christian foreign mission agency.

The following excerpt was also found when searching about her in Internet. In a publication tiled Life and Light for Women, she wrote the following: “Sometimes the thought comes to me, if they had not burned my house and the girls’ school, I might have given shelter to many, but I am glad on the other hand that I can suffer with them and suffer as they do”.

 

Ms. Effie Chambers

Rev. Dikran Koundakjian reported to ABCFM board about funds received from the government. Historians may shed light on this. It appears that in a typical cunning way, the Ottoman authorities allocated funds on the pretext of righting the wrong done to their Armenian subjects by ‘unruly’ mobs. The funds were used towards rebuilding the demolished houses, businesses, and houses of worship. Funds also seemed to have arrived from foreign missions.

Miss Effie Chambers returned to Iowa in 1912. Her family was among the early pioneers of the State. She brought with her embroidery gifted to her by the people of Kessab for remembrance as a token of their gratitude. The Chambers family has kept the embroidery to this day. Decades after her return, she reflected upon those by gone days and wrote the following in her autobiography dated October 22, 1944 that remains with the Chambers family, “I can’t tell you how we did it. Just step by step, one day at a time and by the autumn of 1911, before the rains set in, those who stayed in Kessab and lived through the horrible ordeal, were back in their rebuilt houses, with their schools and churches going”.

She passed away in 1947 and is buried in Iowa in a cemetery donated to the county by her family. The cemetery is known by her family’s name. She was one of the early Christian missionaries from the State of Iowa who ventured onto foreign lands at a time when communication with home was a far cry from what it is nowadays and the journey to such faraway places was only for the determined to undertake. Her services to the Armenians in Turkey lasted 19 years during which time she did not return home. She remains fondly remembered by Kessabtsis to this day, but she remains mostly unknown to the Iowans.

Miss Effie Chambers, the daring and driven daughter of one of the early pioneering families of the state, still awaits recognition as another inductee into the Iowa Women’s Hall of Fame.

Ms Effie Chambers Tomb in Iow

 

 

We wrapped up another year (in Syria)

Բնակիրը կցուած է

Kantsasar weekly is the Syrian Armenians’ news magazine and is published under the auspices of Prelacy of Aleppo. The attached is my translation of its last editorial for year that was posted on its Facebook page.Vahe H, Apelian

 

This year – 2022 - was marked by a steep economic decline and harsh living conditions in Syria.

Kantsasar was published in color even during the civil war in Syria. But during the past two years we started publishing it in black and white because the printing costs increased tenfold, consequently the printing of several state newspapers in the country ceased to be published. But considering the demand for the printed version of the newspaper, we tried to do our best to keep publishing it in a small number along its online publication.

The harsh conditions of the country affected the staff's moral as well. Providing for daily necessities became the main concern of the Syrian people due to the alarming climb of poverty because of devaluating currency. But thanks to our permanent and dedicated staff, whether the young journalists or the hardworking members of the editorial staff, the publication of the newspaper continued at the same pace, despite fuel shortages, long-term power outages, and slow Internet access.

The three-day training seminar to further the skill of our young journalists, which was organized in Kessab, contributed to the growth of journalistic and publishing interest, and further enriched the knowledge of those interested in journalism. Nevertheless, it is necessary to direct their interests to different areas in the field of journalism, so that they can gain experience and knowledge to gradually sharpen their pen, express couragely and objectivity.

We are sure that the field of journalism interests the youth. Along with interest, contributing to Kantsasar improves their language, develops their mind and pen. But above all, it opens an endless window for them looking at the Armenian world in front of them. Therefore, with continuous such programs, it is possible to prepare a qualified and capable cadre of journalists around Kantsasar.

This work is important especially taking into consideration the proportion of the young who leave the country. Those who gain experience and leave the country, leave a word. This way there will be a younger generation trained to fill the void they leave behind. If the upcoming generation is not prepared, in the coming years we will face manpower shortage. This phonemon does not pertain only to journalism but to all other aspects of our communal life. 

We often speak about the restoration of the Syrian-Armenian community. The restoration, however, entails persistently pointing out the observed shortcomings of our community, daring to point out its defects, and suggesting remedies. Reconstruction does not entail erecting newer buildings alone. We need a new way of thinking that contributes to the development of various aspects of our national and communal life and getting rid of stereotypical thoughts and repetitious stands.

All of these can be realized when we critically examine our daily life and propose solutions through our press. Therefore, let us make this newspaper a forum for such discussions and welcome the New Year by opening the doors of this newspaper wide open to young writers and their fresh words. 

Kantsasar will be stepping into the 30th year of its founding. The founders of the newspaper took this bold step to enrich our national and community life with intellectuals gathered around this forum, to shape their thought and thinking through the press and to make this newspaper the mirror that reflects the national, diocesan and the communal life of the Syrian Armenians.

We are facing difficult days in Syria, but we are committed to keep the 30-year uninterrupted march of Kantsasar, because we believe that it is the beating heart of the community.

Happy New Year and Blessed Christmas.

***** 

ԽՄԲԱԳՐԱԿԱՆ՝ ԴԵԿՏԵՄԲԵՐ Դ./2022

ՏԱՐԻ ՄԸ ԵՒՍ ԲՈԼՈՐԵՑԻՆՔ

2022-ը Սուրիոյ մէջ յատկանշուեցաւ տնտեսական թաւալգլոր անկումով ու կենցաղային ծանր պայմաններով:

«Գանձասար» երբ պատերազմի պայմաններուն մէջ անգամ կը հրատարակուէր գունաւոր տպագրութեամբ, անցնող երկու տարիներուն սկսաւ հրատարակուիլ սեւ-ճերմակ տպագրութեամբ, որովհետեւ տպագրական ծախսերը տասնապատկուեցան ու երկրին մէջ նոյնիսկ պետական շարք մը թերթերու տպագրութիւնը դադրեցաւ անգամ:

Փորձեցինք մեր կարելին ընել որ առցանց հրատարակութեան կողքին, թէկուզ նուազ թիւով, պահենք թերթին տպագիր տարբերակը՝ նկատի ունենալով անոր պահանջը:

Թէեւ երկրի ծանր պայմանները ազդեցին աշխատակիցներու աշխոյժ թափին վրայ, օրապահիկի ապահովումը դարձաւ Սուրիոյ բնակչութեան հիմնական մտահոգութիւնը՝ նկատի ունենալով անտրամաբանականօրէն մագլցող սղաճը եւ սահմանափակ եկամուտները, սակայն ի պատիւ մեր մնայուն, նուիրեալ աշխատակիցներուն, երիտասարդ լրագրողներուն ու խմբագրակազմի ժրաջան անդամներուն, թերթի հրատարակութիւնը շարունակուեցաւ նոյն թափով՝ հակառակ վառելանիւթի տագնապին, ելեկտրականութեան երկարատեւ անջատումներուն եւ համացանցի տատամսոտ ընթացքին:

Երիտասարդ լրագրողներու վերապատրաստման եռօրեայ սեմինարը, որ կազմակերպուեցաւ Քեսապի մէջ, նպաստեց երիտասարդ տարրին լրագրական եւ հրապարակագրական հետաքրքրութեան աճին ու գիտելիքներու հարստացման: Այդուամենայնիւ, անհրաժեշտ է մղել այս տարրը լրագրութեան ասպարէզի տարբեր ոլորտներ, որպէսզի գիտելիքներուն կողքին փորձառութիւն ձեռք բերեն, աստիճանաբար զարգացնեն իրենց գրիչը, արտայայտուելու յանդգնութիւնն ու առարկայականութիւնը:

Համոզուած ենք, որ մամլոյ դաշտը կը հետաքրքրէ երիտասարդութիւնը: Հետաքրքրութենէն անդին, թերթին աշխատակցութիւնը կը բարելաւէ անոնց լեզուն, կը զարգացնէ միտքն ու գրիչը, բայց մանաւանդ հայաշխարհին նայող անծայրածիր պատուհան մը կը բանայ անոնց դիմաց:

Ուստի շարունակական ծրագիրներով կարելի կը դառնայ որակաւոր եւ ընդունակ կորիզի մը պատրաստութիւնը «Գանձասար»-ին շուրջ:

Այս աշխատանքը կարեւոր է յատկապէս նկատի ունենալով երկրէն հեռացող երիտասարդութեան համեմատութիւնը: Փորձառութիւն շահողը շրջան մը վերջ կը մեկնի ու կու գայ նորը: Եթէ չպատրաստուի նորը, յառաջիկայ տարիներուն կրնանք տագնապի առջեւ յայտնուիլ, եւ այս երեւոյթը կը վերաբերի ոչ միայն մամլոյ, այլեւ բոլոր մարզերուն:

Սուրիահայ համայնքի վերականգնումի մասին յաճախ կ'արտայայտուինք: Վերականգնումը, սակայն, կը պահանջէ արձանագրուող թերութիւններու յանդուգն մատնանշումներ, սրբագրումի առաջարկներ ու լուծումներ: Վերականգնումը միայն շէնքեր կառուցելով իր նպատակին չի ծառայեր: Անհրաժեշտ է ազգային ու միութենական կեանքի տարբեր ոլորտներու զարգացման նպաստող նոր մտածողութիւն, կաղապարուած միտքերէ, կրկնաբանութիւններէ ձերբազատում:

Այս բոլորը կրնան իրականանալ երբ քննական ակնոցով կը դիտենք մեր առօրեան ու սրբագրելու առաջարկներ կը ներկայացնենք նաեւ մամլոյ ճամբով:

Ուստի թերթը դարձնենք այս քննարկումներուն ազատ բեմը ու Նոր Տարին թեւակոխենք լայնօրէն բանալով դուռը երիտասարդ գրիչներու նոր խօսքին դիմաց:

«Գանձասար» այս տարի կը թեւակոխէ իր հիմնադրութեան 30-ամեակը: Թերթի հիմնադիրները այս յանդուգն քայլին դիմեցին ազգային ու համայնքային մեր կեանքը հարստացնելու մամլոյ շուրջ համախմբուող մտաւորականներով, միտք ու մտածողութիւն ձեւաւորելու մամլոյ ճամբով ու թերթը դարձնելու սուրիահայութեան ազգային, թեմական ու միութենական կեանքի հայելին:

Դժուար օրեր կը դիմագրաւենք Սուրիոյ մէջ, սակայն յանձնառու ենք պահելու 30-տարուան անխափան երթը «Գանձասար»-ին, որովհետեւ կը հաւատանք, որ թերթը համայնքին փափախող սիրտն է:

Շնորհաւոր Նոր Տարի եւ Ս. Ծնունդ:

 

The Plight of Maral Apelian

Vahe H. Apelian

Maral with her parents in Armenia, 2019 

Lately a young girl by the name Maral Apelian has emerged as a young voice from Artsakh. Instagram, Civil net captured Maral Apelian’s plight in video. She has become another victim of the Artaskh blockade. Presently she is in Yerevan staying with a friend’s family, while her family is in Artsakh.

Maral is 12/13 years old. She was in Yerevan for her eye surgery and was recovering when the blockade came about. As a result of which she could not unite with her family in Artsakh. In fact, her mother reported that she met Maral at the crossing, but the Azeris did not allow Maral to cross into Artsakh to be with her parents. Her mother Sevan noted that the Azeris blocking the road let people from Artsakh cross into Armenia but will not let those in Armenia cross into Artsakh. As a result of which, her parents have let Maral know that that she may end up remaining in Yerevan well into next year. Because of the prevailing uncertainty, Maral is not attending a school.

Maral before and after her surgery

Maral is the daughter of Garo Apelian and Sevan Manjikian. Both are Kessabtsi Armenians. Garo moved to Keurkune, his native village, from the United States with his brother Serop. His parents had settled in the United States when their children were young. Garo also has a brother in Los Angeles. His sister Maral died at her tender age because of cancer.

In Kessab Garo married Sevan. Her family names indicates that she is from the Manjikian enclave of Karadouran, Kessab. They were married in Keurkune’s historic Armenian Evangelical Church. My cousin Stepan Apelian and his wife Ani were the godparents at their wedding. Maral is born in Keurkkune, Kessab.  Her  paternal grandparents, Soghomon and Azaduhi Apelian are deceased and are buried in Los Angeles.

Garo and Sevan with their daughter Maral moved to Armenia after the sacking of Kessab  by Muslim extremists who assaulted Kessab from Turkey on March 21, 2014. Kessab is in Syria and is the only ancestral Armenian enclave  outside Turkey. Garo, Seven and Maral first settled in Armenia and then moved and settled in Artsakh.

Maral’s paternal grandfather Soghomon Apelian and my mother are maternal cousins. My mother’s father was Khatcher Chelebian, who naturally is my maternal grandfather. Khatcher's sister Marie had married Hapel Apelian, a patriarch of the Apelian family in Keurkune. Maral is Hapel and Marie (Chelebian) Apelian's great granddaughter.

Maral appears to be an outgoing and energetic young girl. Her father noted that Maral likes singing and is learning how to play guitar. The news did not surprise me. Maral’s grand aunt, her paternal grandfather Soghomon Apelian’s sister Karoun, was remembered in the family as having a beautiful voice. Karoun and her husband repatriated to Armenia in 1947 and were settled in the town Kapan in the Syunik region where thanks to the resourcefulness of their matriarch Karoun, the family eked a living.  

The unfolding of the current events will shape Maral’s budding life as it will  shape the lives of many other young girls and boys. 

Artsakh in the eyes of Maral Apelian

At this crucial junction of our history, I wanted to archive the recordings of this articulate, daring, and brave girl who has just stepped into her teens or about to step into her teens. In her tender age Maral Apelian has emerged a symbol of the plight of the young as Artsakh Armenians brave the Azeri blockade.

The first video is my recording from Instagram where Maral, in an immaculate English she has learned, tells Aliyev to let her people go so she can be with her family in Artsakh. In the second video Maral notes that she misses her parents who have told her she may have to remain in Yerevan into the next year.  

.  

Քաղցրիկ Պուրճ-Համմուտ

Արմենակ Եղիայեան

Ա­մէն ինչ որ հե­քիա­թան­ման է, ան­պայ­ման հե­քիաթ չէ,

Իսկ ա­մէն ինչ որ հե­քիաթ է, ան­պայ­ման հե­քիա­թան­ման չէ:

         Աշ­խար­հի վրայ կայ հե­քիա­թա­յին եր­կիր մը, որ կը կո­չո­ւի ­Լի­բա­նան, եւ այս­տեղ կը գտնո­ւի ե­զա­կի քա­ղաք մը, որ կը կո­չո­ւի ­Պուրճ-­Հա­մմուտ:

Պուրճ-­Հա­մմու­տը խոր­քին մէջ ե­զա­կի էր մէ­կէ ա­ւե­լի յատ­կա­նի­շե­րով, ո­րոնց կար­գին՝ իր ազ­գագ­րա­կան պատ­կե­րը. ա­նոր հիմ­նադ­րու­թեան ա­ռա­ջին տա­րի­նե­րուն (մօ­տա­ւո­րա­պէս 1933-34) բնակ­չու­թեան 99,99 տո­կո­սը հայ էր. 30-40.000 հա­զա­րի վրայ կա­յին ըն­դա­մէ­նը քա­նի մը ա­րաբ ըն­տա­նիք­ներ՝ ե­կե­ղեց­ւոյ քա­հա­նա­յի­նը, ժամ­կո­չի­նը, մուխ­թա­րի­նը եւ մէկ-եր­կու ու­րիշ­ներ ու այս­չափ միայն:

         1946-էն սկսեալ, որ կը զու­գա­դի­պի հայ­րե­նա­դար­ձու­թեան, մեկ­նող­նե­րուն տու­նե­րը գնո­ւե­ցան ա­րաբ հայ­րե­նա­կից­նե­րու կող­մէ, տե­ղա­ցի թէ պա­ղես­տին­ցի գաղ­թա­կան­ներ: Եւ ազ­գագ­րա­կան ե­զա­կիու­թիւ­նը այս­պէ­սով խախ­տե­ցաւ… ի հա­շիւ ու­րիշ հա­յա­ւա­նի մը, որ Այն­ճարն է եւ ո­րը ծնունդ ա­ռած էր ­Պուրճ-­Հա­մմու­տէն 4-5 տա­րի ետք:

Այն­ճար կը շա­րու­նա­կէ պա­հել իր այդ ա­նա­ղարտ դի­մա­գի­ծը, մինչ ­Պուրճ-­Համ­մուտ օր ըստ օ­րէ կը կորսնց­նէ ի­րը: ­Սա­կայն այս չէ իմ բնա­բանս, ես ու­րիշ բան պատ­մե­լու հա­մար ճամ­բայ ե­լայ: Ու­րեմն հա­կա­ռակ վե­րոն­շեա­լին՝ ­Պուրճ -­Հա­մմու­տը կը շա­րու­նա­կէ պա­հել իր ե­զա­կիու­թիւ­նը այլ կէ­տե­րու մէջ, ո­րոնց­մէ մէկն ալ այս­տեղ հաս­տա­տո­ւած ա­րաբ խա­նութ­պան­նե­րու եւ եր­բեմն ալ սո­վո­րա­կան հայ­րե­նա­կից­նե­րու հա­յե­րէ­նաի­մա­ցու­թիւնն է: Ա­յո, սա այն­պի­սի իւ­րա­յատ­կու­թիւն մըն է, որ ամ­բողջ աշ­խար­հի մէջ,–­ ի բաց ա­ռեալ ան­շուշտ ­Հա­յաս­տա­նը,– ­միակ պա­րա­գան է, ուր օ­տար­ներ հա­յե­րէն կը սոր­վին ի­րե­րու բո­լո­րո­վին բնա­կան ու անբռ­նազ­բօս բե­րու­մով:

         

Պատ­կե­րա­ցու­ցէք ­Լի­բա­նա­նի ընդ­հան­րա­պէս հա­րա­ւէն ե­կած ա­րաբ ե­րի­տա­սարդ­ներ, բայց նաեւ օ­տա­րահ­պա­տակ­ներ՝ սու­րիա­ցի, ե­գիպ­տա­ցի, յոր­դա­նան­ցի, սու­տան­ցի եւ այլն, ո­րոնք ի­րենց կեան­քին մէջ հայ չեն տե­սած եւ ո­րոնք այս­տեղ հա­յա­հոծ թա­ղի մը մէջ պտու­ղի ու բան­ճա­րե­ղէ­նի խա­նութ կը բա­նան եւ կը սկսին ա­ռեւ­տու­րի…հա­յե­րու հետ կամ նա­՛եւ հա­յե­րու հետ: Եւ ո­րով­հե­տեւ հա­յը դժո­ւա­րու­թիւն ու­նի ա­րա­բե­րէն սոր­վե­լու, այս մար­դիկ կը ստի­պո­ւին ի­րե՛նք հա­յե­րէն սոր­վիլ, որ­պէս­զի դրամ կա­րե­նան շա­հիլ ու ապ­րիլ:

         Ա­ռա­ջին ա­մի­սը կը սոր­վին թի­ւե­րը ու չա­փե­րը՝ մէկ քի­լօ, մէ­կու­կէս քի­լո, եր­կու ոս­կի, չորս, հինգ, եօ­թը ոս­կի կամ տո­լար եւ այլն: Ա­պա կը սկսին սոր­վիլ ապ­րան­քին ա­նու­նը՝ նա­րինջ, վա­րունգ, հա­զար, բողկ:

         Երկ­րորդ-եր­րորդ ա­միս­նե­րուն կը սկսին կազ­մել ի­րենց ա­ռա­ջին կցկտուր նա­խա­դա­սու­թիւն­նե­րը՝ շատ լաւ է, հա­մով է, թարմ է, ա­ժան է: ­Կամ՝ հի­մա չկայ, մէկ ժա­մէն կը հաս­նի…: ­Նաեւ՝ ա­նուշ ըլ­լայ, նո­րէն ե­կուր եւ այլն: Իսկ վե­ցե­րորդ ա­մի­սը կամ ա­մե­նաու­շը տա­րին չլրա­ցած՝ ար­դէն հա­յե­րէն կը խօ­սին քիչ մը… ա­մէն նիւ­թի մա­սին:
Եւ…կա­մաց-կա­մաց կը հա­յա­նան:

         Եր­բեմն շատ զա­ւեշ­տա­կան պա­րա­գա­ներ ալ կը պա­տա­հին:

         Կը ճանչ­նամ ա­նոնց­մէ մէ­կը՝ իս­կա­կան աժ­դա­հայ մը, գո­նէ եր­կու մեթր հա­սա­կով եւ եր­կու հա­րիւր քի­լո քա­շով, ա­րա­բա­կան կամ ա­րե­ւե­լեան բուր­դէ գլխար­կը մին­չեւ աչ­քե­րը ի­ջած, պե­խե­րը ա­կանջ­նե­րուն հա­սած, մօ­րու­քը ընդ­հան­րա­պէս անխնամ, «մի զըռ չո­բան»,–­ ինչ­պէս պի­տի ը­սէր ­Թու­մա­նեան,–­ որ սա­կայն… մա­քուր ու ծեք­ծե­քուն հա­յե­րէն մը կը խօ­սի, ծայ­րա­յե­ղօ­րէն կիրթ է եւ իս­կոյն կը հրա­պու­րէ քեզ: ­Չես կրնար ա­ռանց գնու­մի դուրս ել­լել խա­նու­թէն, ընդ­հա­կա­ռա­կը՝ քիչ մըն ալ կը տնտնաս, որ ա­ւե­լի լսես զինք:
­         Կը ճանչ­նամ ­Ղաս­սան մըն ալ, որ ինք­նամ­փոփ ու լռա­կեաց ե­րի­տա­սարդ մըն է, ո­րուն հետ կա­րե­լի է եր­կար զրու­ցել,–­ եւ հա­ճոյ­քով կը զրու­ցեմ,– ­քիչ մը ա­մէն բա­նի մա­սին: Այն­քան լաւ կը տի­րա­պե­տէ հա­յե­րէ­նին: ­Կար­ծեմ հայ աղջ­կայ մը պա­րե­գօտն ալ ան­ցած է կեան­քէն, չեմ գի­տեր՝ իբ­րեւ նշա­նա­ծի՞, թէ՞ իբ­րեւ ըն­կե­րու­հիի,–­ եւ յու­զու­մով կ’ակ­նար­կէ թէ՛ հա­յե­րէ­նին, թէ՛ զայն խօ­սող աղջ­կան:

         Ա­ռի­թով մը, երբ տա­կա­ւին լաւ չէի ճանչ­նար զինք, միամ­տա­բար հար­ցու­ցած եմ ի­րեն, թէ ին­չո՛ւ «օ­տար» ա­նուն կը կրէ:

         Եւ այս­պի­սի­նե­րը բա­ցա­ռու­թիւն չեն:

         Ս­տո­րեւ պատ­կեր մըն ալ:

         Տա­սը օր ա­ռաջ, ա­րեւմ­տեան Ծ­նուն­դի առ­թիւ, հրա­ւի­րո­ւած էի կա­թո­ղի­կէ բա­րե­կա­մի մը տու­նը, ուր, ի­մի­նէն զատ, կը գտնո­ւէին չորս ու­րիշ ըն­տա­նիք­ներ կամ ա­նոնց ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րը, չորսն ալ ի­րենց ե­թով­պիա­ցի ա­ղա­խին­նե­րով: Երբ ե­րե­կոյ­թը իր ա­ւար­տին կը մօ­տե­նար, ու­զե­ցի զայն փա­կել գա­րե­ջու­րով մը: Եւ ո­րով­հե­տեւ մի­ջա­վայ­րին ծա­նօթ էի եւ չէի ալ ու­զեր ու­րի­շը խան­գա­րել, խո­հա­նոց ուղ­ղո­ւե­ցայ ինք­նաս­պա­սար­կու­թեան հա­մար: Ի՜նչ տես­նեմ. չորս ա­ղա­խին­նե­րը հա­ւա­քո­ւած էին ի­րե՛նց սե­ղա­նին շուրջ եւ ու­րախ կը ճռո­ւո­ղէին… մա­քուր հա­յե­րէ­նով:

         Կայ սա­կայն ա­ւե­լի ու­շագ­րաւն ալ, որ հե­տե­ւեալն է. այս օ­տար­նե­րուն սոր­ված հա­յե­րէ­նը զերծ է այն բո­լոր լե­զո­ւա­կան ա­րատ­նե­րէն, ո­րոնց դէմ ի զուր կը պայ­քա­րինք մեր՝ հայ խմբա­գիր­նե­րու, հայ մտա­ւո­րա­կան­նե­րու, հայ ու­սու­ցիչ­նե­րու աշ­խար­հիկ թէ հո­գե­ւոր բո­լոր ծի­րե­րէն ներս… ա­ռանց յա­ջո­ղե­լու սրբագ­րել զա­նոնք: Օ­րի­նակ՝ ոչ մէ­կուն բեր­նէն լսած եմ փո­խան­ցել, իբ­րեւ հե­տե­ւանք, իբ­րեւ ար­դիւնք, ար­դիւն­քով, գծով, այն մա­սին, յե­տայ­սու եւ այս կար­գի ճի­ւա­ղու­թիւն­ներ, ո­րոնք մե­րոնց հա­նա­պա­զօ­րեայ հացն ու սնունդն են:

         –Ա­ղէկ,– ­պի­տի ը­սէք,– ­վեր­ջին հա­շո­ւով՝ ով­քե՞ր են ա­սոնց ու­սու­ցիչ­նե­րը, որ­պէս­զի քիչ մըն ալ մեր խմբագ­րա­տու­նե­րը (ա­ռանց մոռ­նա­լու Ե­րե­ւա­նի «Ար­մէնպ­րե­սը»), դպրոց­նե­րը, գրա­սե­նեակ­նե­րը, տու­նե­րը, հե­ռա­ւոր թե­մերն ու ա­ռաջ­նոր­դա­րան­ներն ալ այ­ցե­լեն ու հա­յե­րէն սոր­վեց­նեն:

         Մի՛ հարց­նէք, ո­րով­հե­տեւ չեմ գի­տեր: 

*   *   *

         ­Տա­րի­ներ ա­ռաջ կը խնա­մէի հի­ւանդ մը, ո­րուն հետ ա՛լ մտեր­մա­ցած էի, ինչ­պէս սո­վո­րա­բար կը պա­տա­հի հա­ւա­տա­րիմ յա­ճա­խորդ­նե­րուն հետ:

         Մօ­տա­ւո­րա­պէս 20-25 տա­րո­ւան ծա­նօ­թու­թիւն մը ու­նէինք ար­դէն, երբ օր մը ժա­մադ­րու­թիւն խնդրեց կնո­ջը հա­մար: Եւ քա­նի մը օր ետք դար­մա­նա­տունս մտաւ ա­նոր հետ: Գ­լու­խէս սառ ջուր թա­փե­ցաւ. կի­նը վե­րէն վար սեւ հա­գած, լա­չա­կա­ւոր իս­լա­մու­հի մըն էր:

         Այ­լայ­լե­ցայ, շփո­թե­ցայ, բա­ռերս կորսն­ցու­ցի, բայց եւ այն­պէս, միւս կող­մէ, ցոյց տո­ւի ա­թո­ռը, ինքս ալ տե­ղա­ւո­րո­ւե­ցայ ու ան­ցայ գոր­ծի, մինչ ա­մու­սի­նը, քիչ ան­դին նստած, կը հե­տե­ւէր այս բո­լո­րին:

         Կը զգա­յի, որ մտեր­մու­թեան վտիտ կա­պը փրթած էր մեր մի­ջեւ. լռու­թիւն կը տի­րէր, ճնշիչ լռու­թիւն մը… գո­նէ ին­ծի հա­մար: ­Կը փոր­ձէի առ ի քա­ղա­քա­վա­րու­թիւն խզել զայն, նիւթ մը գտնել ու վե­րա­հաս­տա­տել կա­պը, սա­կայն չէի յա­ջո­ղեր: Երբ վեր­ջա­պէս շատ ան­ճա­րակ, բայց հա­ւա­նա­բար նաեւ ա­նի­րա­ւօ­րէն ը­սի, կար­ծես ա­նոր դա­տա­ւո­րը ըլ­լա­յի.
         – Իս­լա­մի հետ ա­մուս­նա­ցեր ես:

         – Ի՞նչ,– ­հար­ցուց՝ չըմբռ­նե­լով ակ­նար­կու­թիւնս:

         – Ին­չո՞ւ իս­լա­մի հետ ա­մուս­նա­ցեր ես,– վ­րայ բե­րի, այս ան­գամ՝ ա­նի­րա­ւո­ւա­ծի պա­հան­ջա­տի­րա­կան զգա­լի շեշ­տով մը:

         – Ի՞նչ կը խօ­սիս,– ­հա­կա­դար­ձեց ան շլմո­րած՝ ան­հան­դարտ շար­ժե­լով ա­թո­ռին, կար­ծես փու­շի վրայ նստած ըլ­լար:

         – Եղ­բա՛յր, ի՞նչն է ան­հասկ­նա­լին. ին­չո՞ւ իս­լա­մի հետ ա­մուս­նա­ցած ես:
         – ­Բայց, հա­քի՛մ, ե՛ս ալ իս­լամ եմ,– ը­սաւ՝ աչ­քե­րը լայն բա­ցած, ու հի­մա… ի՛մ կարգս էր շլմո­րե­լու եւ ա­թո­ռիս զիս նե­ղող փու­շե­րէն ան­հանգստա­նա­լու:

         – ­Բա­րե­կա՛մ, այս­քան ա­տեն է մա­քուր հայ էիր ալ, հի­մա իս­լա­մու­թի՞ւնդ բռնեց:
         Եւ ա­հա ան լայն ժպտե­լով ու հան­դար­տած պատ­մեց, որ պա­տա­նի հա­սա­կէն աշ­կեր­տը դար­ձած է հայ դեր­ձա­կի մը, որ­մէ ար­հես­տին հետ սոր­ված է նաեւ ա­նոր լե­զուն, եւ հի­մա, տաս­նա­մեակ­նե­րէ ի­վեր, հաշտ ու հա­մե­րաշխ կը շա­րու­նա­կէ ծա­ռա­յել նոյ­նին հաս­տա­տու­թեան մէջ, ո­րուն վե­րա­կա­ցուն ալ դար­ձած է, շրջա­պա­տո­ւած հայ ար­հես­տա­ւոր­նե­րով, եւ այ­նու­հե­տեւ հա­յե­րէ­նը դար­ձած է իր երկ­րորդ լե­զուն, ո­րուն հա­մար շատ ու­րախ է եւ շատ կը սի­րէ զայն:

         Այս ալ… այս­պէ՛ս

          armenag@gmail.com