Hagop Tcholakian
It is impossible to do justice in translating the writings of the eminent scholar and linguist Hagop Tcholakian. His vocabulary is very rich and his descriptions are superb. The attached is my attempted translation of his recent posting on his facebook page. Vahe H. Apelian
" My father used to tell stories. He never told a story that did not covertly connote to people.
During those years the most secure trade the surviving Kessabtsis engaged was shepherding. During 1920’s, in Kaladouran alone, there were sixty-two herds of goats. Each herd had between 100 to 200 goats and at times some of the herds had up to 1000 goats. It was the most secure way of assuring a livelihood. From the goats they secured meat, hide, cheese and other milk related products and hair. From the goat hair they weaved carpet, tent, cord, burlap bags, knapsacks, shepherds’ overcoat and others.
The shepherds spent the whole year with their herds on the highland pastures and in valleys far from the village. After grazing they held the goats in large caves or in specially constructed enclosures in the valleys. The shepherds, who spent the 12 months of the year on the highlands and in the valleys, often combined their herds so that two would be watching over the combined herd and would have more dogs guarding the herd. One day a week a family member would take over relieving the shepherd.
During those years, along with the herds, the packs of wolves also increased. That is the natural order of things. Wherever there are goats, there also are wolves. Naturally, there had been a few instances where the culprits were leopards and bears. But neither of them was as dangerous as the wolves were. The shepherds were armed and with their dogs kept guard over the herds watching their movements during the day. They also slept where the herds were kept as the dogs remained alert at the entrance. That had always been the case.
The wolves knew that and hence never attacked the herds during the night. The attacks happened in the morning when the goats spread all around foraging among the bushes. The dogs resting on elevations kept watch over them while the shepherds shouted “ho, ho” directing the goats.
The packs of wolves followed the herd without raising suspicion. The wolf is a an intelligent and a cunning animal. Approaching the herd, the wolves spread apart and start crawling on their bellies unnoticed. The goats sensing danger, start congregating. It is when the wolves start the killing spree. The wolve bit a goat at its neck, shook it a few times, and left the dead carcass on the ground. Hardly a whimper was heard. The wolve then targeted the next. That is the ultimate goal of the wolf, to suffocate as many goats and as fast as possible while staying put in the herd. It is not the time to devour the dead animal.
The shepherds became aware of the slaughter only when they saw the carcasses of dead goats here and there. It became obvious to them that a pack of wolves had penetrated the herd. Shouting was of no avail. The dogs dared not enter the herd. The shepherds carefully approached the herd in an attempt to see at least one of wolves. The wolf needed not to be killed but to be wounded gravely. That was the most efficient way to save the herd. The rifle thundered and the wounded wolve started rolling on itself howling in agony. The goats ran for their lives here and there. The rest of wolves, leaving their slaughter spree attacked the wounded wolf and started ferociously tearing it apart, as if angered at the howling wounded wolf for having foiled their carefully laid plan and as if punishing it for treason. The commotion over the wounded wolf soon engulfed the whole pack as it got caught in a frenzy. It became impossible to know which was attacking which and biting the other.
The wounded wolf has no friends. Every other wolf will bare its teeth against the wounded, used to tell us the elders.
And that becomes the end for all."
Եւ ատիկա կ՛ըլլայ բոլորին վերջը:
ԵՒ ԱՏԻԿԱ Կ’ԸԼԼԱՅ ԲՈԼՈՐԻՆ ՎԵՐՋԸ
Հայրս կը պատմէր, թէեւ ան ոչ մէկ ատեն կը պատմէր , եթէ պատումը թաքուն ակնարկութեամբ մը չ’ուղղուէր մարդոց մէջ նման երեւոյթի մը վրայ:
Այդ տարիներուն վերապրող քեսապցիներուն համար ամենէն ապահով զբաղումներէն մէկը եղած էր այծի խաշնարածութիւնը: 1920-ական թուականներուն միայն Գարատուրան գիւղին մէջ կային 62 հօտ. իւրաքանչիւր հօտ կը հաշուէր 100-500, մինչեւ 1000 գլուխ կենդանի: Եկամուտ ապահովելու ամենէն ապահով միջոցն էր ատիկա. այծէն կ՛արդիւնահանուէր միս, մորթի, պանիր ու այլ կաթնեղէններ եւ մազ: Այծէ մազէն կը հիւսէին կարպետ, վրան, պարան, քուրց, մանտիք ու մախաղ, հովուական վերակու եւ այլն:
Հովիւները իրենց հօտերուն հետ ամբողջ տարին կ՛անցընէին գիւղերէն հեռու, հեռաւոր արօտավայրերու ու ձորերու մէջ; Այծերը կը մակաղէին հսկայ քարայրներու կամ հեռու ձերերուն մէջ յատուկ շինուած գոմերու մէջ: Տարին 12 ամիս լեռները անցընող հովիւները յաճախ կը միացնէին հօտերը, որ գոնէ երկուքով հսկեն միացեալ հօտին, եւ գամփռերը շատնան: Հովիւները շաբաթը մէկ անգամ մէկ օրով կը հերթափոխոխուէին հարազատի մը կողմէ:
Այդ տարիներուն այծերու հօտերուն հետ ամէն տեղ շատցած էին նաեւ գայլերու վոհմակները: Սա բնական օրէնք էր, ուր այծի հօտ կայ, այնտեղ ալ գայլ կայ: Ի հարկէ մէկ երկու անգամ պատահած էին ընձառիւծ ու արջ, որոնք այնքան ալ վտանգաւոր չէին հօտերուն համար, որքան գայլերը: Հովիւները զինուած էին, ու գամփռերը հօտերու շրջագիծէն քիչ անդին կը հետեւէին այծերու շարժումին: Այդպէս էր միշտ. հովիւները կը գիշերէին հոն ուր այծերը կը մակաղէին, ու փարախի դրան առջեւ արթուն էին գամփռերը:
Գայլերը գիտէին ատիկա, ու գիշերային յարձակում գրեթէ չէր պատահեր: Յարձակումը կը պատահէր ցերեկով, երբ այծերու խիտ հօտերը կը տարածուէին թփուտներու մէջ ու կը ճարակէին: Գամփռերը ժայռերուն վրայ բազմած կը հսկէին, իսկ հովիւները այս ու այն բարձունքէն ՛՛հօ հօ՛՛ կանչելով հօտին ուղղութիւն կու տային:
Գայլերու վոհմակը աննկատ կը հետեւէր հօտին: Գայլը խելացի գազան է, խորամանկ: Հօտին մօտենալով՝ վոհմակը կը ցրուի, եւ իւրաքանչիւր գայլ փորին վրայ սողոսկելով կը մխրճուի հօտին մէջ; Այծերը սարսափած աւելի կը խտանան, ու կը սկսի գայլերու կազմակերպած լուր կոտարածը: Գայլը կը խածնէ այծը վիզէն, կը ցնցէ անգամ մը երկու, ու այծը խեղդամահ կ’իյնայ գետին: Հազիւ խեղդուկ բաբաջիւն մը կը լսուի: Գայլը կ՛անցնի յաջորդին: Անոր գերագոյն նպատակն է շատ ու շուտ խեղդել ու փռել գետին ու հօտին մէջէն դուրս չելլել: Հիմա լափելու ու գիշատելու ատեն չէ:
Հովիւները սպանդը կը նկատեն միայն այն ատեն, երբ ետեւ մնացած բացատին մէջ կը նկատեն գետին փռուած այծեր, հոս ու հոն: Յայտնի է, որ վոհմակը մտած է հօտին մէջ: Հարայ-հռոցով հարցը չէր լուծեր: Գամփռերը հօտին մէջ չէին մտներ: Ամենէն արդիւնաւոր ձեւը մէկ էր. Հովիւները զգուշութեամբ կը մօտենային հօտին ու կը փորձէին նկատել գոնէ գայլերէն մէկը: Գայլը պէտք չէր սպասել, այլ ծանրօրէն վիրաւորել: Կը թնդար առաջին կրակոցը, ու վիրաւոր գայլը կը սկսէր ահաւոր վնգստալ ու տապլտկիլ, վնգստալ ու տապլտկիլ: Այծերը կը խրտչէին ու կը փախչէին դէս ու դէն: Միւս գայլերը թողած իրենց գործը կը վազէին հարազատ վնգստոցին կողմը ու կատաղօրէն կը յարձակէին վիրաւոր գայլին վրայ ու ահաւոր գռվռոցով կը սկսէին բզքտել զայն, կարծես բարկացած՝ իրենց արարքը բացայայտելուն համար, կը պատժէին դաւաճանութեան համար: Գզվռտուքը կ’իյնար ամբողջ վոհմակին մէջ, ով որուն դէմ էր՝ յայտնի չէր ըներ: Վնգստոցները կը շատնային, գզվռտուքը կը շարունակուէր աւելի կատաղի: Ա՛լ յայտնի չէր ըներ, թէ ո՛վ է առաջին վիրաւորը, ո՛վ է վերջինը:
- Վիրաւոր գայլը բարեկամ չ՛ունենար, ամէն գայլ երախը կը բանայ անոր վրայ,- կ’ըսէին մեծերը:
Եւ ատիկա կ՛ըլլայ բոլորին վերջը:
