Gregory Petros XY Agagianian, The Great Benefactor of Kessab

By Raffi Sona Djourian

Translated and abridged by Vahe H. Apelian

My abridged translation of Raffi Sona Djourian's article posted on his Facebook page on Sunday June 16, 2019. I adopted Wikipedia’s spelling of the esteemed cardinal’s name.  The original article is attached. 

Բնագիրը կցուած է ներքեւը

 

During my childhood, I would see his picture placed in our home but I did not have the capacity to understand who was the person depicted in the picture.  I thought of him as a "great person" although he did not have the expected stern and boastful looks of "great" men. Instead, I saw the looks of a good and a kind person stamped with an angelic smile.

Every summer, right after the ending of the school for the year, we would depart to Kessab, our ancestral village, to spend our summer long sojourn there. There also I would see the same picture of that "great" person placed in a metal box along with the pictures of others who surely were dear to us. 

I liked to look at those pictures. All of them were in black and white. I would carefully pick each picture and look at it without knowing about the persons depicted in those pictures. One day my father happened to be next to me while I looking at the pictures. I asked him who the "great" man was?  My father's face brightened radiating pride. "Son", he said, "He is our Agagianian" and gave me a brief introduction about the person. 

My father's radiating face beaming with pride told me a lot about the person, especially that my father was a contemporary of that great man and had been a witness of his works and had been a beneficiary of his goodness. I felt that my father exhibited an air of pride to have enjoyed the great man's fatherly concern and care and reciprocated it with profound love and gratitude much like an appreciative son would do.

How could my father not feel pride and gratitude towards the person, especially that he had intimate knowledge and been a witness of the events that took place in the 1930s of the preceding century? These events could have had a lasting adverse effect on Kessab had there not been the effective intervention of the late Cardinal Agagianian of blessed memory.

During 1933 the colonial French, behind closed doors, was laying down the issue of annexing the Sanjak of Alexandretta to Turkey. In those days Kessab was part of the Sanjak. The French were courting the Turkish assistance against Nazi Germany when Europe unmistakably was heading towards the second Great War.

Sensing the great danger that awaited Kessab, the religious leaders of the religious denominations of Kessab, who were Armenians, petitioned the Catholicos-Patriarch Avedis Petros XIV Arpiarian (1931-1937) to intercede the French colonial rulers on their behalf and disassociate Kessab from the Sanjak of Alexandretta issue and have it annexed to the province of Lattakia, Syria, instead. The Patriarch Catholicos received assurance from the French colonial rules that such rumors were baseless. Unfortunately, the promises of great powers are deceptive when it comes to issues they consider to be to their best interests, dismissing the well being of the peoples involved.

On June 1939, France and Turkey signed their ill-reputed agreement conceding Sanjak to Turkey. My father recounted those days telling that after the signing of the agreement teaching the Turkish language in the Kessab schools, which were all Armenian, became mandatory.

Gregory Petros XV Agagianian (1937-1962) (Գրիգոր Պետրոս ՃԵ Աղաճանեան) was elected Catholicos-Patriarch in 1937. He did not remain idle at the prospect of the displacement of the Kessabtsis from Kessab because of the annexation. He took upon himself to remedy the course. He secured the support of local religious leaders and applied to the Pope Pope Pius XI (1922-1939) asking him to intercede with the French Government on behalf of the Kessabtsis in Kessab. Thanks to his persistence, Cardinal Agagianian succeeded in his mission. When France ratified the agreement in June 1939, Kessab was removed from the Sanjak and incorporated into the province of Lattakia as petitioned by the Kessabtsis. The following month in July, the Turkish soldiers left the area and teaching Turkish in the schools was discontinued.

Cardinal Aghaganian of blessed memory recalled the event in his 1947 pastoral decree where he noted the support of the Apostolic religious leaders in Lebanon for having the Armenian inhabited Kessab spared from deportation and having Kessab incorporated into the Syrian Republic.

Kessabtsis retained in their memories the liberation of Kessab and in 1947 a delegation from Kessab paid homage to the beloved Cardinal by visiting him in the Armenian Catholic Patriarchate in Beirut. Upon receiving the delegation, the Cardinal promised them to pay a pastoral visit to Kessab as a token of his love and support.

In August 1948, the Cardinal paid a five days long pastoral visit to Kessab. The Kessabtsis overwhelingly enthusiastically welcomed the great benefactor into the last remnant of the ancestral Cilicia. 

In 1995, on the 100th anniversary of deceased Patriarch's birthday, the Kessabtsis wanted to have their gratitude enshrined. Under Father Mesrob Djourian's initiative they had an inscription dedicated to the Cardinal placed on the premises of Saint Michael's Armenian Catholic Church in Kessab under the auspices of Patriarch Catholicos of Blessed Memory John Petros XVIII Kasparian (1982–1999) (Յովաննէս Պետրոս ԺԸ. Գասպարեան).  Many Syrian Government dignitaries and Kessabtis attended the unveiling of the inscription that captured for history Cardinal Aghaganian's historic contribution for the preservation of the Armenian inhabited Kessab.

Inscription dedicated to Cardinal Agagianian

The Syrian Government also expressed its appreciation of the Cardinal Aghajanian's contribution by having the President Shukri El Quwatli personally bestow upon the late Cardinal the Syrian Government's highest order.

Presently Catholicos Patriarch Krikor Bedros XX Gabroyan (2015–present) (Գրիգոր Պետրոս Ի. Կապրոյեան) is spearheading the drive to have Cardinal Agagianian sanctified. The Cardinal Agagianian’s good deeds are too many and go far beyond the Armenian Catholic community for the benefit the universal church, sanctified.

Kessab, in turn, supports these efforts. The archpriest Father Nareg Louisian is planning to have the bust of the Cardinal Agagianian placed on the premises of the Saint Michael Armenian Catholic Church in Kessab to have the memory of the great benefactor of Kessab visibly preserved for all generations.

Raffi Sona Djourian

ՔԵՍԱՊԻ ՄԵԾ ԲԱՐԵՐԱՐԸ՝ ԿԱՐՏԻՆԱԼ ԱՂԱՃԱՆԵԱՆ

Փոքր տարիքիս,Պէյրութի մեր բնակարանին մէջ, անկիւն մը դրուած,կը տեսնէի անոր լուսանկարը, առանց կարողանալ գիտնալու թէ ո՞վ էր այդ լուսանկարին մէջ պատկերուած անձնաւորութիւնը,որը կը թուէր ինծի ըլլալ «Մեծ» անձ մը, առանց ունենալու «Մեծ» մարդոց խոժոր դէմքի եւ յոխորտացող նայուածքի արտայայտութիւնը.անոր դէմքին վրայ կը տեսնէի բարութիւն մը եւ հրեշտականման ժպիտ մը դրոշմուած:

Երբ ամէն ամառ,դպրոցներու փակումէն անմիջապէս ետք,կը մեկնէինք Քեսապ՝մեր պապենական գիւղը,հոն անցընելու ամառնային արձակուրդը,այնտեղ նոյնպէս կը տեսնէի այդ «Մեծ»ին նոյն լուսանկարը ,զետեղուած այլ յարգի նկարներու հետ,յատուկ մետաղեայ տուփի մը մէջ:

Կը սիրէի դիտել յաճախ այդ պատկերները,բոլորն ալ սեւ եւ ճերմակ,ուշադրութեամբ կը վերցնէի զանոնք,հետաքրքրութեամբ կը դիտէի,երբեմն առանց ճանչնալու անոնց մէջ պատկերուծ անձերը:Օր մըն ալ զանոնք դիտած ատեն,հարց տուի կողքս նստած հօրս,հարցնելով «Մեծ» մարդուն մասին,գիտնալու անոր ինքնութիւնը:Հօրս դէմքը պայծառացաւ եւ հպարտ շեշտով մը պատասխանեց ըսելով.«Այս մեր Աղաճանեանն է տղաս»,տալով անոր մասին հակիրճ բացատրութիւն մըն ալ:

Ինչե՜ր,ինչե՜ր չկային հօրս արտասանած այդ երեք բառերուն մէջ.հպարտութիւն ի հարկէ,մանաւանդ ապրած ըլլալով այդ «Մեծ»ին ժամանակաշրջանին,ականատեսը եղած անոր կատարած մեծ գործերուն եւ վայելած անոր բարիքները:Զգացի որ հայրս պարծանքն ունի վայելելած ըլլալու այդ հայրապետին հայրական հոգատարութիւնն ու անհուն սէրը եւ ունէր անոր հանդէպ երախտապարտ զաւակի զգացումները:

Եւ ինչպէս հայրս չըլլար հպարտ,չըլլար երախտապարտ,ըլլալով քաջատեղեակ եւ նոյնիսկ վկան՝ այն դէպքերուն որ տեղի կ'ունենային նախորդ դարու երեսունական թուականներուն եւ այդ դէպքերը կրնային ունենալ շատ ծանր հետեւանքներ եթէ չըլլար երջանկայիշատակ Կարտինալ Աղաճանեանի անմիջական եւ ազդու միջամտութիւնը:

Արդարեւ 1933 թուականէն կ'արծարծուէր Սանճագի հարցը եւ զայն Թուրքիոյ կցելու ֆրանսական փորձերը միջազգային գաղտնի վարագոյրներուն ետին: Այդ օրերուն Քեսապը մաս կը կազմէր Սանճագի նահանգին: Ֆրանսայի ակնկալութիւնն էր սիրաշահիլ Թուրքիան եւ ապահովել անոր բարեկամութիւնը նացիական Գերմանիոյ դէմ ,երբ արդէն եւրոպային կը սպառնար համաշխարհային երկրորդ պատերազմի մը անխուսափելիութիւնը:

Այդ թուականներուն՝ նախազգալով վտանգը,Քեսապի քոյր համայնքներու հոգեւոր պետերը նամակ կը յղեն հայ կաթողիկէ պատրիարք՝երջանկայիշատակ Արփիարեան կաթողիկոսին , որ իր հեղինակութեամբ միջամտէ ֆրանսական հոգատար պետութեան մօտ ,որ Քեսապը անջատուի Սանճագի նահանգէն եւ միացուի Լաթաքիոյ նահանգին:Պատրիարքարանը ֆրանսական իշխանութիւններէն կը ստանայ ապահովութիւնը թէ այդ կասկածները անհիմն են:Բայց դժբախտաբար ինչպէս միշտ,մեծ պետութիւններու սեփական շահերը գերադաս են մարդկանց իրաւունքներուն եւ անոնց խոստումները միշտ խաբուսիկ:

1939-ի Յունիսին կը կնքուի այդ տխրահռչակ համաձայնութիւնը Թուրքիոյ եւ Ֆրանսայի միջեւ:

Հայրս կը պատմէր յիշելով այդ օրերը եւ կ՛ըսէր.«Քեսապի վարժարաններուն մէջ սկսաւ թրքերէն լեզու դասաւանդուիլ»:

1937-ին կաթողիկոս ընտրուած էր Գրիգոր Պետրոս ԺԵ Աղաճանեան:Ան ձեռնածալ չէր կրնար մնալ ի տես այդ կատարուած սադրանքին,որուն մէջ կը տեսնուէր տեղահանութեան հեռանկարը:

Հայրապետը կը լծուի գործի:

Կը դիմէ ֆրանսական հոգատար իշխանութեան պատասխանատուներուն:Անոր կ'աջակցի Սուրիոյ եւ Լիբանանի մօտ առաքելական նուիրակ`Ռէմի Լը Փրէթր :Նամակ կը գրեն Պիոս ԺԲ պապին եւ կը խնդրեն անոր ազդու միջամտութիւնը Ֆրանսական կառավարութեան մօտ: Պապը Ֆրանսայի առաքելական նուիրակին միջոցաւ կը հասցնէ խնդրանքը Ֆրանսական պետութեան եւ յաջողութեամբ կը պսակուի կարտինալ Աղաճանեանի պահանջքը:1939-ի Յունիսին երբ պաշտօնական կերպով կը ստորագրուի համաձայնագիրը Ֆրանսայի եւ Թուրքիոյ միջեւ ,Քեսապը նախ կ'անջատուի Սանճագէն,կը կապուի Լաթաքիոյ նահանգին եւ թուրք բանակայինները կը հեռանան Քեսապէն եւ շրջակայ գիւղերէն նոյն տարուայ Յուլիսին:

Երջանկայիշատակ Աղաճանեան հոգեւոր տէրը կը յիշէ այս դէպքերը իր 1947-ի կոնդակին մէջ.«Սրբազան քահանայապետին,ազդու միջամտութեամբ որուն պատճառ եղան Սուրիոյ եւ Լիբանանի առաքելական նուիրակութիւնն ու պատրիարքարանս,խնայեց Քեսապի հայաբնակ եւ սիրելի շրջանին՝գաղթականութեան աղէտը:Քեսապ մնաց կապուած Սուրիոյ հանրապետութեան»:

Քեսապի այս ազատագրութեան յիշատակը Քեսապցիները վար պահած էին իրենց մտքերուն եւ սրտերուն մէջ.ունէին երախտագիտական զգացում մը յայտնելու մեծ փափաքը,զոր իրագործեցին 1947-ին տալով խմբային այցելութիւնը Աղաճանեան հոգեւոր տիրոջ Պէյրութի հայ կաթողիկէ պատրիարքարան:Կարտինալը ընդունելէ եւ լսելէ ետք Քեսապի հաւատացեալները,կը խոստանայ անձամբ այցելել Քեսապը՝իբր գրաւական իր հայրական սիրոյ եւ գուրգուրանքին:

1948-ի Օգոստոսին Աղաճանեան կարտինալը տուաւ իր հայրապետական հինգօրեայ այցելութիւնը Քեսապի,ուր ընդունուեցաւ մեծ շուքով համայն քեսապահայութեան կողմէ իբր մեծ բարերար իրենց պապենական կիլիկիան հայաւանին:

1995-ին,մեծ հայրապետին ծննդեան հարիւր ամեակին առթիւ,քեսապցիները ուզեցին կրկին անգամ իրենց երախտագիտութիւնը յայտնել իրենց մեծ բարերարին,եւ նախաձեռնութեամբ Քեսապի զաւակ Հ. Մեսրոպ վրդ. Ճուրեանին,անմահացուցին այդ մեծ սխրագործութիւնը , վիմափոր արձանագրութեամբ մը,Ս. Միքայէլ Եկեղեցւոյ շրջափակէն ներս եւ որուն բացումը կատարեց երջանկայիշատակ Յովհաննէս-Պետրոս ԺԸ Գասպարեան Կաթողիկոսը,ի ներկայութեան Քեսապցի հոծ բազմութեան եւ պետական ու պաշտօնական անձնաւորութիւններու:

Քեսապցիներու նման,Սուրիոյ պետութիւնն ալ իր կարգին իր երախտագիտութիւնը եւ շնորհակալութիւնը յայտնեց Աղաճանեան կաթողիկոսին,անոր մատուցած ծառայութեան համար Սուրիոյ պետութեան,պատուելով զայն Սուրիոյ հանրապետութեան Արժանեաց բարձրագոյն Շքանշանով,1955 թուին,ձեռամբ վսեմաշուք նախագահ՝Շուքրի Ալ Գուաթլիի:

Ներկայիս մեծ ջանք կը տարուի գլխաւորութեամբ Ամենապատիւ Գրիգոր –Պետրոս Ի Կապրոյեան կաթողիկոս պատրիարքին,երանացման եւ սրբադասման հասցնելու Աղաճանեան կարտինալը:Երջանկայիշատակ Կարտինալին իրագործումները եւ բարի գործերու սերմերը անթիւ են ոչ միայն հայ կաթողիկէ եկեղեցւոյ համար այլ նաեւ ընդհանրական եկեղեցւոյ մէջ:

Քեսապը իր կարգին կը միանայ այդ ջանքերուն եւ միջոցառումներուն եւ այդ առթիւ՝ նախաձեռնութեամբ Քեսապի ժրաջան եւ աշխուժ ժողովրդապետ`Հ. Նարեկ Լուիսեանին,կը ծրագրուի կանգնեցնել մեծ հայրապետին կիսանդրին Քեսապի Ս. Միքայէլ Եկեղեցւոյ շրջափակին մէջ եւ կատարել անոր բացումը մեծ շուքով եւ պետական բարձր մակարդակով:

Ես անձնապէս լսած ու կարդացած եմ Աղաճանեան կարտինալի սրբակենցաղութեան, մարդասիրութեան եւ ազգասիրութեան մասին,բայց ի հարկէ զայն մօտէն ճանչցողները շատ աւելին կրնան ըսել անոր առաքինութիւններուն եւ կենցաղին մասին:

Կը վերջացնեմ գրութիւնս մեծ հայրապետին խօսքերով զոր ուղած էր իր կաթողիկոսական գահակալութեան օրը հաւատացեալներուն,որոնց սիրոյն եւ բարիքին այնքան ծառայեց ան.

Սիրելի հաւատացեալներս,որ այնքան գեղեցիկ պսակ մը կը կազմէք իմ շուրջս,այս յուզիչ պարագային մէջ,հայրական սրտի յատուկ շնորհակալութիւն կը յայտնեմ ձեզի,անհուն ուրախութեան համար զոր կը պատժառէք սրտին՝ձեր հովիւին:

Ձեր հոգիներուն փրկութեան պատասխանատուութիւնը որուն համար հաշիւ պիտի տամ Աստուծոյ,կը ստիպէ զիս ձեզի տալ ամբողջ սիրտս:Վստահ եղէք ,արդէն իսկ դուք ունիք զայն ամբողջ եւ միշտ պիտի ունենաք զայն:

Րաֆֆի Ճուրեան

ՄԱՍԻՍ ՊԱՐԲԵՐԱԹԵՐԹ-ՄԱՐՏ /ԱՊՐԻԼ 2019-ԹԻՒ 145/146

*Օգտգործուած աղբիւրներ.-Աւետիք՝ պաշտօնաթերթ հայ կաթողիկէ պատրիարքութեան,

Թիւ՝1-4,Յունուար-Ապրիլ 1995

Թիւ՝5-8 ,Մայիս-Օգոստոս 1995

Թիւ՝9-12,Սեպտեմբեր-Դեկտեմբեր 1995

Hagop Kalleshian and "Our 'Boys" in Aleppo

Manuel Keshishian, Aleppo, 16 May 2016

Translated by Vahe H. Apelian.

Note: I read today in “Kantsasar”, the official newspaper of the Prelacy of Aleppo the obituary of a dedicated community member named Hagop Kalleshian (Յակոբ Քալլէշեան) who passed away yesterday, on June 1, 2019. Furthermore, the deceased’s brief obituary noted that Hagop Keleshian, along with the “boys of Nor Kyugh” had assumed overseeing the safety of the Armenian inhabited neighborhoods of Aleppo and came to the aid of the needy even during the most dangerous times during the war, driving the very same red colored Volkswagen that served as Armenian community’s emergency vehicle. Manuel Keshishian had alluded to the “boys” and the same bus in an article I translated. I attached the obituary to my translated article as a tribute to the deceased and changed the title of the translated article.  Manuel Keshishian had  posted the article on his Facebook page on May 16, 2016 titling it “Testimonial for the Sake of History” (ՊԱՏՄՈՒԹԵԱՆ ՀԱՄԱՐ, ՎԿԱՅՈՒԹԻԻՆ). The original article is attached.

On the evening of May 16, 2016, around 7 o’clock, I passed by the Mazloumin Hospital, where a short while ago someone had fallen victim to an exploding rocket. Crossing the street, known for its many garages, next to the Saint Holy Mother Of God Church (Ս. Աստուածածին), I arrived to the entry of Haj Habib Avenue. At the corner two Armenian boys were talking about a fallen gas canister that had not exploded.

“Where did it fall?” I asked.

“There,” they said pointing towards the "Tetten" gas station.

I saw it. The gas canister lay on the ground some 200 feet from us. “God saved us," I thought as I entered the Haj Habib Avenue. I had barely taken ten steps when I turned towards the boys and asked if they had the telephone number of someone I wanted to contact.

“My brother might have his number. I'll call him,” said one of them.

“Please try to locate him. I will be at Ardo’s shop,” I said, although I doubted the shop would still be open.

I had barely uttered the words when I heard a huge explosion some 50 feet away as pieces of stone started showering on us. A huge cloud of dust, covering an area of 150 feet, descended and engulfed us. Our nostrils were filled with the pungent smell of the exploded chemicals. We hurried to the site of the explosion. From terror-ridden voice of a woman on a balcony, we learned that the demolished house was not inhabited.

I need to tell this to testify for what transpired after the explosion.


Barely five minutes after the explosion, Armenian boys in an old  red Volkswagen station wagon, were at the scene. Among them was Ardo, whose shop I had intended to stop by. The young men headed to the nearby buildings. 


“Ardo,” I said pointing the unexploded gas canister, “there is an unexploded gas canister”.

Ardo stood in the middle of the road that lead towards the canister and stopped cars from entering the road. At the same time he dialed a number and in Arabic demanded experts to defuse the canister which was tied to an explosive device.

“At times these canisters explode after 30 to 40 minutes,” he said.

Two boys in their mid- teens approached Ardo. “Uncle, permit us to man the road instead of you,” one of them said. Ardo relented. The boys brought two huge slabs and tires from the nearby garages and barricaded the road.

“What grade are you in?” Ardo asked.

“Few days ago we finished tenth grade (junior year),” they replied.

Hardly fifteen minutes had elapsed when the other young men returned and said they had checked the adjacent buildings and learned there were no casualties. The damage was material only.

Ardo dialed once again and spoke in Arabic. This time I could not hear what he was saying but I noticed that he was getting agitated. After ending the call, he redialed but this time he spoke in Armenian. Not long after, a car stopped by; two young men got off the car and headed towards the gas canister. They picked it, put it in their car and sped away. I asked

Ardo: “Who were they?”

“They are our boys,” he said with a sad smile.

Then the young Armenian boys manning the road carried the tires and the heavy slabs back where they had picked them. The road was reopened and traffic resumed. More than half-an-hour had passed by and not a single government official or soldier had arrived.

By now I have lost the count of times I have been close to an explosion. Every time I only saw Armenian young men and boys who arrived in their now-familiar old Volkswagen.

I wanted to record the facts, and as an eyewitness I wanted to tell the truth and vouch for the whole truth and nothing but the truth.

ՊԱՏՄՈՒԹԵԱՆ ՀԱՄԱՐ ՎԿԱՅՈՒԹԻԻՆ16 Մայիս 2016 

Երկուշաբթի երեկոյեան ժամը եօթի մօտ անցայ Մազլումեան հիւանդանոցին կողքով, ուր քիչ առաջ հրթիռ մը մարդկային զոհեր խլած էր, եւ Ս. Աստուածածին եկեղեցիին քովէն կարաժներու փողոցը կտրելով հասայ «Հաճ Հապիպ« փողոցին սկիզբը: Անկիւնը երկու հայ տղաք կեցած կը խօսէին չպայթած փութակազի թիւպի մասին:

-Ո՞ւր ինկաւ,- հարցուցի:

 -Հո՛ն,-մատով ցոյց տուին դէպի «Թէթթէն» պէնզինի կայան:

Տեսայ մեզմէ 60-.70 մեթր հեռաւորութեան գետնին վրայ պառկած շիշը:

 -Աստուած փրկած է ,մտածեցի եւ մտայ «Հաճ Հապիպ»: Տասը քայլ չհեռացած, շրջուեցայ տղոց կողմ.- Հայ տղոցմէ մէկուն թիւը ունի՞ք ,-հարցուցի:

-Թերեւս եղբայրս ունի, հիմա կը հեռաձայնեմ,- ըսաւ մէկը:

-Փորձեցէք գտնել,- ըսի,- Ես ալ Արտոյին խանութը կը հանդիպիմ,- կ'ըսեմ, թէեւ շատ յոյս չունիմ, որ բաց ըլլայ: 

Ըսի եւ.... Զօրաւոր շատ զօրաւոր պայթիւնն մը լսուեցաւ. մեզմէ ամենաշատը 15 մեթր անդին քարերու տարափ կը տեղար եւ քառասուն-յիսուն մեթր տարածութեամբ փոշիի ծածկոյթ մը պատեր մեզ. Իսկ մեր քիթերը կը լեցուէին պայթուցիկ նիւթի շատ անախորժ հոտով:

Երեքնէս երկուքը վազեցինք դէպի պայթիւնի վայր: Շատ շուտով պատշգամբէ մը կնոջ մը սարսափած եւ լացակումած ձայնէն գիտցանք թէ քանդուած տան մէջ բնակիչներ չկան...

Այս ամէնը պէտք է պատմէի որպէսզի կարենամ վկայութիւն ընել.

Կը վկայեմ.

Պայթիւնէն ՀԻՆԳ վայրկեան ետք ՀԱՅ ՏՂԱՔԸ իրենց հին Վոկըզվակըն միքրոյով պայթիւնին վայրն էին արդէն: Անոնց մէջ էր նաեւ Արտոն, որուն խանութը երթալ որոշած էի քիչ առաջ: Տղաքը երկուական հոգիով ուղղուեցան տարբեր շէնքեր: 

-Արտօ,-ըսի.- չպայթած կազի շիշ մը կայ, եւ ցոյց տուի շիշը:

Արտոն կեցաւ դէպի կազի շիշ տանող ճամբուն մէջտեղ եւ արգիլեց ինքնաշարժերուն այդ ուղղութեամբ երթալ: Նոյն ատեն ան հեռաձայնեց եւ արաբերէնով մասնագէտներ խումբ մը պահանջեց, վտանգազերծելու պայթուցիկով լեցուն շիշը:

-Երբեմն այսպիսի շիշերը 30-40 վայրկեան ետք ալ կրնան պայթիլ,-ըսաւ ան:

Արտոյին մօտեցան երկու պատնիներ.-Քեռի արտօնէ որ մենք կենանք քու տեղդ,- ըսին անոնք: 

Արտոն արտօնեց: Պատանիները կարաժներու քովէն հին անիւ մը բերին, նաեւ երկու մեծ քարակտորներ եւ փակեցին ճամբան:

-Քանի՞ երորդ էք,- հարցուցի պատանիներուն:

-Քանի մը օր առաջ տասերորդը վերջացուցինք,-պատասխանեցին:

Քառորդ ժամ չէր անցած, տղաքը արդէն ստուգած էին՝ դրացի շէնքերուն մէջ զոհեր չկային, վնասները միայն նիւթական էին: 

Արտոն դարձեալ հեռաձայնեց, արաբերէն խօսեցաւ: Չլսեցի խօսակցութիւնը, բայց նկատեցի, որ ջղայնացած կ'երեւէր:

Կրկին հեռաձայնեց. հայերէնով խօսեցաւ: Շատ չանցած ինքնաշարժ մը կանգ առաւ չպայթած կազի թիւպին քով, երկու երիտասարդներ իջան, շիշը վերցուցին, դրին ինքնաշարժին մէջ եւ սուռալով հեռացան:

-Արտոյին դէմքին նայեցայ.- Ասո՞նք.... ,. Ըսի:

-Ասոնք մեր տղաքն են,- ըսաւ տխուր ժպիտով:

Այս մանրապատումը իր աւարտին չի հասնիր եթէ չըսեմ, որ պատանիներն ալ իրենց բերած ծանր քարերն ու անիւները տարին հոն ուրտեղէն բերած էին: Ճամբան բաց էր հիմա:

Կէս ժամէն աւելի անցած էր: Պետական կամ զինուորական ոեւէ մէկը չհասաւ դէպքի վայր:

Այս քանիերո՞րդ անգամն է որ ես մօտիկ կը գտնուիմ պայթիւններու վայրերուն, եւ ամէն անգամ միայն հայ տղոց հանրածանօթ Վոկըզվակընը կը տեսնեմ օգնութեան հասնող:

Որպէս վկայ ես գրի առի ճշմարտութիւնը, միայն ճշմարտութիւնը եւ իմ ականատես եղած ամբողջ ճշմարտութիւնը:

WHAT A DIFFERENCE A PICTURE MAKES !

Vahe H. Apelian

 

In the December 11, 2013 issue of the Armenian Weekly, Vahe Habeshian reported of a one of a kind find; a postcard of a young woman with the legendary Mosin rifle in one hand and Mauser pistol in the other, the iconic tool-marks of the Armenian freedom fighters. The picture depicted on the postcard turned out to be that of Yeghso, the wife of the legendary freedom fighter Kevork Chavoush. Much like her husband’s iconic snapshot, I do not think that any other picture of her has reached us. Just one picture of each is all we have. Their one-time nemesis turned a protective friend, Sbaghanats Magar (Magar of Sbaghan), was not that fortunate. Not a single picture of the no less a legendary freedom fighter, the one time prince of the village of Sbaghan of Sassoun, has reached us casting him over time to a relative obscurity in our public imagination. 

The story of the trio: Sbaghanats Magar, Kevork Chavoush and Yeghso is one of the most moving and enduring stories coming from our legendary fedayees. It was Roupen Der Minassian who penned the story in his famous memoir making it a sentimental reading for generations. Roupen’s narration had to do with Kevork Chavoush’s secret marriage to Yeghso. Although Serop Agphpuyr had married Soseh, none-the-less, it was an unwritten code of honor among the fedayees not to get married to spare their families the life and death trials and tribulations they experienced being always on the move and persecuted by the government. Kevork Chavoush had forfeited that code of honor in secret and thus had enraged his comrade-in-arms and traditionalist Sbaghanats Magar so much so that the fedayees had become polarized in two camps each headed by their undisputed leader on the highlands of Sassoun, Kevork Chavoush, and Sbaghanats Magar.  The sharp polarization had adversely affected the ranks of the fedayees. To quell the unrest between these two iconic fedayees and their camps, the Armenian Revolutionary Federation Bureau, its highest body, delegated the young and yet untested and unexperienced Roupen Der Minassian to sort the issue and bring about the much-needed reconciliation and solidarity among the ranks.

As to how Roupen Der Minassian resolved the conflict and ended up immortalizing the event in his memoirs, is an altogether different subject that will make for a fascinating reading. I simply make a note of it to substantiate Sbaghanats Magar’s influence as a leader, on par to Kevork  Chavoush.

Who Was Spaghanats Magar?

Magar was the princely chief of the village Sbaghan of Sasoun. Roupen Der Minassian in his memoir noted that he was “a giant of a man, a formidable person”. Roupen also noted that the people said: “ Kevork is a wolf or a tiger, but Uncle Magar is a raging bull”. And indeed, Roupen further noted in his memoir, “with large and bloody eyes, a big head, giant of a body, that fearless person, during a combat, looked neither to his left nor to his right, with a roaring voice, his hands over his dagger, he either charged forward or stood still even if hundreds of cannons exploded around him.”

Born and raised on the mountains of Sassoun, Magar should have been a true son of nature who knew neither cunningness nor considerate talk. A veritable feudal lord he must have been who was rebellious and coarse. In his own dialect and is his own way he would say referring to the other known freedom fighters of the day. “What? Educated people like Damadian, or Kourken or Armenag, bossing me? Whether it is Arapo, Mourad, or Abro and Kevork, not even Serop, none of them is worth more than Magar”. For the princely Magar, the most any one of the famed combatants could have been was as his equal comrade-in-arms. 

When did Spagahanats Magar become a fedayee?

For all indications, Magar espoused the cause when the ringing of the liberty reached the mountains of Sassoun Having accepted the call to fight for freedom Magar remained faithful to the unwritten code and did not marry to form a family of his own. He became the comrade in arms of the famous fedayees such as Serop Aghpuyr, Kevork Chavoush, Hrair, Antranig, Mourad, Damadian and almost anyone who took any leadership role on the mountains of Sassoun. All of his comrades-in-arms had a picture that helped them secure their rightful places in the annals of our freedom fighting history, but not Sbaghanats Magar. Even his one-time nemesis, Kevork Chavoush, had his only snap-shot that has survived to this day, taken by Vahan Papazian on the Island of Aghtamar where the fedayees had convened. No picture of Magar has reached us.

Why did Magar decide to become a freedom fighter? 

Shenegi Manoug was Magar’s comrade-in-arm and hailed from the village of Shenig of Sassoun. Fate would have them both killed during the same fight. I will allude to that later on. One day Roupen Der Minassian asked Shenegi Manoug why did he become a fedayee for he came from a well to do family as well?

Shenegi Manoug responded saying  “when people go atop Mount Maratouk or to Saint Garabed for pilgrimage, they do not choose the sickly animal as offering for sacrifice. That would not be acceptable to the Saint. People chose the best among the animals for sacrificing so that the purpose of the pilgrimage would be fulfilled. Our god is the freedom of the Armenians. Well-to-do and wealthy Armenians should be among the first offering to the sacrificial cause”.

We will never know the reason that drove the princely chief of the Sbaghan to become a fedayee. But the fact is that he became one at a great personal sacrifice and went down not having an even one-snap shot of him to have his picture posted along the other legends.

What combats did Spghanats Magar take part?

I have pieced together the following, surely not all:

Under Antranig’s leadership, in the assassination of the person, with his entire family, who treacherously had the legendary freedom fighter Serop Aghpuyr poisoned and rendered incapable to defend himsel.

In the defense of Sbghank when the Kurdish Khalil Bey attacked the village.

In the ambushing the convoy and beheading of the same Khalil Bey under Antranig’s leadership.

In the defense of Sassoun villages Dalvorig, Andog, Tsovasar between 1890-93.

During the 1904 second revolt of Sassoun.

In the combats in Daron and Vaspouragan during 1904-1908.

In all these combats Spaghanants Magar had assumed a leadership role. It might not be farfetched to claim that he took part in almost all combats in the Daron and Sassoun region from 1890 to his death in 1907

For all indications he was illiterate, that is to say, he did not know how to read and write. He appeared not to be a modest man for he did not shy away from claiming, if not boasting of the role that he thought rightfully belonged to him and to his village. In his own way, he would say. “ The whole nation looks up to Sassoun and Sassoun is the soul of the nation and the soul of Sassoun is Sbghank.” He would go on claiming that more than any other village of Sassoun  “it was Sbaghank (villagers of Sbaghan) and Uncle Magar, who hosted and backed the fedayees in their times of need". Indeed so, but for which the village had to pay a hefty price in hands of Khalil Pasha.

How was he killed?

After the martyrdom of Kevork Chaoush in the Battle of Soulukh, Sbaghanants Magar and Roupen Der Minassian became de facto leaders of the fedayees. It was during that time word reached to them that Kevork Chavoush’s son Vartkes and wife Yeghso were in imminent danger.

Sbaghanats Magar and Shenegi Manoug took upon themselves to move the family away to a secure place. But the enemy tracked them down. Sbaghanats Magar had Varktes flee for his life by entrusting him to a villager saying that “he is a kid, he might escape” but he retained Yeghso under his immediate protection saying: “Yeghso is an honor, she should not be captured by the enemy.”

Spaghanats Magar had now assumed the safety of the woman whose marriage to Kevork Chavoush had raised his ire and caused serious conflict within the ranks. During ensuing combat, Shenegi Manoug and Sbaghanats Magar became two other sacrificial rams on the altar for freedom. 

Thus ended the life of the Sbaghanats Magar. No depiction of him, as there have been some renderings as to how he might have looked, has quelled my youthful curiosity. He continues to remain in my mind much like our ancient mythical deity of ferocious strength and courage, a veritable Tork Angegh.

THE UNSILENCEABLE BELFRY

Vahe H. Apelian

In a few days, Armenia will observe May 28, one of its national holidays. It is called Republic Day. On that day the establishment of the Democratic Republic of Armenia in 1918 is celebrated. But well before o Many from Diaspora traveled to Armenia not to miss celebrating the national holiday on its centennial.

The first republic was short-lived, from 1918 to 1920, but it laid down the foundation of the Armenian statehood after the collapse of the last Armenian kingdom, the Kingdom of Cilicia, in 1375. 

During the past 100 years, a few generations of Armenians grew up taking for granted that the Armenians have a state of their own, albeit under the Soviet rule for seventy years. On September 21, 1991, the citizens of the Soviet Socialist Republic of Armenia voted overwhelmingly in a referendum to gain independence from the Soviet Union. The date is marked as the Independence Day of Armenia (Armenian: Հայաստանի Անկախության օրը) and is observed as another state holiday in Armenia. 

May 28, 1918, has become a historically distant date, distancing us from the life and death realities of the day. The Supreme Patriarch of the Armenians then was Catholicos of all Armenians Kevork Soureniants (1911-1930).

Catholicos Kevork's poignant appeal to the nation best captures the precarious state of the Armenians who came together to secure a portion of the real estate that was theirs, as present-day Armenia.  

Here is what the Catholicos proclaimed:

"Armenian nation. Our age-old enemy, the Turks have subjugated Alexandrapol (present-day Gumri) and are advancing towards the heart of our nation, our faith, and our history. It is coming onto the land of Ararat.

The Turks are advancing massacring and plundering. Our commanders see no way out of the disaster and are pushing the Patriarch of the Armenians to flee. They are suggesting to me to leave the Holy See Etchmiadzin, our holy sanctuary, the last remnant of the Armenian people.

No, and no. Thousand times no. I will not abandon the legacy of our saintly forefathers. If the Armenian people are not able to stop the enemy's advances, is unable to salvage our holy sites, I will then bear a sword and fall in the courtyard of our Mother Temple but I will not abandon the depository of our faith, the Holy See.

If the end has come, then why not accept it with honor and courage? And not by submissively crawl in front of our enemy. Our history through the ages is full of valor colored with blood. It has not exhausted our blood and courage. Throughout the centuries the Armenian people have struggled for the sake of preserving their identity. It is for that reason that our history, laden with large-scale massacres, has not come to its end, nor will it. Therefore, as a nation, why not rise against the enemy that is coming thirsty to our last blood?" (Catholicos of all Armenians Kevork Soureniants, May 1918).

Catholicos also requested that all the churches across the land to toll their bells. The sound of these bells surely reverberated the souls of the emaciated survivors who had found refuge there. But the Armenians were not all that unprepared. The Armenian army commanders had forged an army ready for battle. The soldiers, along with the people met their enemy on three battlefronts and carried the day.

Nowadays visitors to the Sardarabad Monument will see symbolic bells held high by three columns of bells symbolizing the three battlefronts. These bells symbolically toll for succeeding generations as they did once at that precarious moment in our history calling upon the Armenians to be ready to rise up in defense of the fatherland.

Que Sera, Sera

Vahe H. Apelian

Doris Day has passed away. I read that she was born on April 3, 1922, and recorded more than 650 songs and that her first musical hit was in 1945, the year my parents were wed. I only remember her iconic song, “Whatever Will Be, Will Be (Que Sera, Sera)”. I have no recollection of having seen the film in which she sang the song. I read that the song was recorded in 1956.

My mother was a contemporary of Doris Day and I associate the song with my mother. Not only she sang it but she had also explained to me the meaning of the song.  I was a ten years old lad in 1956 growing up in a traditional Armenian family, went to an Armenian school, spent my summers in my grandparents’ in Keurkune and spoke only Armenian and had a rudimentary knowledge of Arabic taught in school to our great disdain.

Throughout the passing years, Doris Day’s iconic song has come to my mind and at times I have become reflective remembering my mother singing the song and explaining the song to me.

LtoR: Hovhannes, Khacher, Zvart, Antranig, Karoun(Apelian), and Anna Chelebian

My mother was born in Keurkune, Kessab in that exclusively Armenian enclave where her parents were born and raised as well. Unfortunately, she and her siblings were orphaned at a very early age. The patriarch of the family, Khacher Chelebian, had died at the age of 38 due to pneumonia. Much like her other three other siblings, she was also driven so much so that Rev. Garabed Tilkian made a note of the promising young girl and had arranged for her to study in the famed Aleppo College. WWII broke in her junior and communication with the U.S. became impossible. The school no longer could receive financial assistance. She was forced to quit school in her junior year and returned to the village where secured a teaching position in the Armenian Evangelical School in Kessab, to the dismay of her relatives. Much like the postman’s creed: neither snow nor rain nor heat nor gloom of night would keep her from attending to her students on foot threading for almost an hour each school day and each way over the rocky short cut that connected the two villages.

A few years later she was engaged to my father from the same village, married, moved to Beirut after giving a farewell speech to her Sunday school students. She had kept that speech with her. I had it included in her book “I and The Teaching” as the book’s last chapter. 

She would tell me of those years and of the promise that the Aleppo School principal had made for her to have her continue her schooling after graduation. But that never came to be.  She received her HS Diploma the year I received mine from the same school, the Armenian Evangelical College through a special education program the Evangelical community had initiated for teachers like her. Subsequently, she continued her education in the Armenian Department of St. Joseph University in Beirut and received her diploma and she remained student throughout her life and became a learned and a much-beloved teacher of Armenian language, literature. Catholicos Karekin II of blessed memory bestowed upon her the Sant Mesrob Mashdoz ecclesiestical decree. The high school where she taught for a quarter of century named the school’s library after her.

A few years ago I came across a loose paper on which she had written a poem of sorts in the spur of a moment and then crossed it out. She had a tendency to keep her writings in draft and review them over and over again until finalizing it. She had dedicated that short poem to her children,  her two sons, my brother and I and had titled it “The Treasure of the Treasures”. I have attached it here. In English it reads:

Of the treasured dreams of my youth

Would one come by me?

But I forgot the whole world

When they placed you in my lap

On the earth, I found

My heaven, God my witness.

Your mother Zvart

My mother passed away on January 31, 2017, and we had her remains buried a week later, next to her husband. Much like her, I too found much joy and immeasurable sorrow. Nowadays I remember the song she sang and I also say: “Que sera, sera; whatever will be, will be…..”

Մտային Շրջապտոյտը մը Քէորքիւնա

Գրեց՝ Ստեփան Աբէլեան

Տեղադրած եմ Ստեփան Աբէլեանին Ֆէյսպուքի էջէն

Քէորքիւնա, Գեսապ

Այսօր եթէ ուզենք այցելել մեր սիրելի Քէօրքիւնան, իմ հարազատ և սիրելի անձիք բոլորն ալ պիտի ուզէի տեսնել հոն ուր որ վարժ էի տեսնել ...մեր տան ճամբուն վրայ ,կամ Գիւղին օձապտոյտ թաղերուն մէջ , Մայր ճամբու եզրին, առտուան կամ իրիկնամուտին, կէսօրուան տաքին և կամ մթագնած զով օդին։

Շատեր հոն են և կրնամ ինչպէս անցեալին բարևել, կատակել, բաժնեկցիլ...բայց այսօր խորհեցայ, երբ Սօնա Աբէլեան Բալուլեանի գուժը իմացայ, թէ այլևս պիտի չի կարենամ տանս ճամբուն վրայ տեսնել հրեշտականման սիրելի անձ մը, որ Աշօտ փեսային և իմ խօսակցութեան կը մասնակցէր երբ նկատէր որ Աշօտ փեսան խօսքը երկարեց ,խրատները վերյիշեցնել սկսա։ խօսքին կը միանար ուրիշ նիւթ մը սկսելով ժպիտը դէմքին և սիրալիր հրամմէ սուրճ մը շուրջ խօսեցէք ըսելով։

Աշօտ փեսան արդէն վաղուց դադրած էր խօսելէ և մեկնած անդիական։

Ալ պիտի չի հանդիպիմ Ճօրճ Չէլէպեանին իմ սիրելի ուղեկիցս, Տիւզաղաչի պարտէզէն վերադարձիս ,"հրամմէ սուրճ մը առ" պիտի չըսէ Խաթունը։  Շատոնց առ յաւետ հեռացած էին արդէն իմ մանկութեան հերոս չափահասները։

Չկան. եթէ յիշենք ուղակի ամայացած պիտի թուի ըլլալ գիւղս։

 Ուրէ՞ Սիրվարդ Աբէլեան աղբրկէնը և իր սիրասուն վարդերը։

 Ուր է՞ նուարդ Գէրպապեան Քոյրիկը կիրակի առաւօտ պաշտամունքի ձայնաւոր երգողը։

 Ուրէ՞ Ճրճոս Գէրպապեան ամմին, որ երկար կը հնչէցնէր եկեղեցւոյ զանգը առանց գանգատի։

Ուրէ՞ Ստեփան Ամմին, (Պճճէյը), ժոզէֆ Գերպապեանը։ 

Երուանդ Աբէլեան ամմին որ զիս ամէն տեսնելուն անպայման պիտի յիշեր Հայրս, այլ Հմայակ մը պիտի ըսէր, և ապա աւելցնէր ըսելով "Գիւղի բարի մարդն էր հայրդ Ժօզէֆը"։ 

Արդէն ժոզէֆին կորուստը (Շէխին ) Յովհաննէս Աբէլեանէն շատ ուշ չէր։

Անշուշտ արդէն վաղուց մահկանացուն կնքած է Շէյխին Եղբայրը՝ Սողմոն Աբէլեանը (Մէնճօնը), Լոս Անճելըսի մէջ ուր կապրէր Վաթսունական թուականներէն, գաղթած էր Մորմոններու միջնորդութեամբ և կը պատմէր ախորժակով, մերթ թաւ պէպերը շոյելով որոնք կարծես իր Հօր Աբէլէն միակ ստացած ժառանգն էր։ Երբ Ամերիկա Ութա Նահանգը հասած են, Մորմոններու բնաշխարհը, խնդրած են որ մերմոնութիւնը դաւանի։ "Վէց գիր քաշեցի" Կաւելցնէր բարձրաձայն խնդալով երբ աչքերը չինացիներու աչքերուն պէս հազիւ ճեղք մը կը մնար նկատելի։

Զինք, շատ չանցած, պիտի հասնէր անդիական իր վէրջին եղբայրը Ասմար Խաչօն, մեր մանկութեան շատ քիչ թիւով վարիչներէն մէկը, որ հերոսացուցեր էինք մանաւանդ երբ "Ռամատանի" լուսնին նման հազուադէպ կերևէր միշտ ճամբորդած ըլլալուն պատճառով։

Եղբայրս կը խրատէր մեզի որ հեռու մնանք Օթօէն վատանգ կանխելու։ Ասմարն ալ միայն խեղճ Փիքափ մը թողուց ժառանգ ետին ...և Սուրիական Շարիայի օրէնքով նոյնիսկ ատիկա չկրցան ստանալ կինը և երկու դուստրերը, այլ միակ ժառանգորդը նշանակուեցաւ իր, նախապէս մահացած բայց տոմարներուն մէջ տակաւին ողջ եղբայրը Լոս Անճելոսի, ամէնամօտ արուն ընտանիքին...Մենճօնը։ Ասմարին կինը խիստ բարկացած կը զարմանար"Ինչո՞ւ չեն մեռցնէր Մէնճօնը»։

Ենովք Պէտիրեանը չկար որ ձայն տար Հանգուցեալ Յակոբ Աբէլեան Ամմիին թղթախաղի հրաւիրելով։

Ուր է՞ Մուխթար Ճէյմս Աբէլեանը, մեր սիրելի դրկից Ամմին, որ առաւօտները Հայրս սուրճի կանչէր, իրենց տան բակի շուքին առաւօտեան սուրճը BBC լուրերու սփրած ժամուն։

Ուրէ՞ Փաշան, գիւղի Փաշան Ժօզէֆ Աբէլեանը որ հաւաքէր տղաքը տպըխով թռչուն որսալու աշնան առաջին անձրևէն անմիջապէս ետք։

Ոչ Աբէլեան Յակոբ Ամմին կայ ( Տօքթորենց )։Ոչ ալ կինը՝ Մարի Աղբրկէնը Տօքթորինց հարսը, ոչ ալ Էլիզ Ապլան կայ, ոչ ալ Մինաս Պապուկը,  ոչ Պետիր Ամմին կայ ոչ ալ Պէտըրէն Հուօրսը։ 

Չալապա նանան շատոնց ճամբած էինք։

Հրանդ Աբէլեան Ամմին և իր թրաքթորը չկան։

Ոչ ալ Սառա լէլոն կայ։

Աղբրկէնը, չկայ, ոչ ալ Ասատուրը որ շատոնց բարձրաձայն թաղին միջին կը դասաւորէր Խնձորի սնտուկները։

Չկան նաւե Լիտիա Քէրմարրը և Նորիս պապուկը որոնք հաւատարիմ աղաւնիներու նման միշտ կողք կողքի էին, թաղուեցան շատ հեռու իրարմէխ։

Ամառները՝ Մկրտիչ Պապուկ Աբէլեանը և իր կինը՝ Սատիգա Նանան աղօթաժողովներու հաւատարիմ միշտ ներկաները, հազիւ թէ աղօթքի առիթ տրուէր, Գրիգոր Փեսան Գոնիալեանը և Մկրտիչ պապուկը խաչաձևմամբ կը սկսէին իրենց բարձրաձայն աղօթքները, յանգուցեալ Հաննա Վերապատուելիին աղօթաժողովները ճոխացնելով։

Չկան գիւղին ծերերը և չափահասները։ 

Չկան նաև երիտասարդներ՝ Կարօ Աբէլեանը , Խաչօ Աբէլեանը, Հրաչ Գերպապեանը. չկայ Նորա Չէլէպեանը, ոչ ալ Վաչէ Աբէլեանը , առանց մոռնալու Ալպերթ Աբէլեանը։  Ուրէ՞ (Ուէյնաքը), Տօքթրինց Ճօրճ Աբէլեանըը բարձրաձայն տանիքէն կանչեր դրացի Մուսան։ 

Չկան ալ վաղուց մեկնած՝ Մարի Ենովք Աբէլեանը, Կիւլ Գագուսեան Աբէլեանը, Թաղին Սուրբ Ստեփան Պապուկ Աբէլեանը և իր կինը՝ Սառա Նանան, ալ չեմ մոռնար Հագէմ պապուկը, Ֆէրտա նանան, Մարդա Չէլէպեանը, ոչ ալ Տիկ. Մարի Սարմազեանը (երեցկին) որ Քէօրքիւնացիէ մը աւելի քէօրքիւնացի էին ընտանեօք։

Բնաւ պիտի չուզէր Տիկին Մարին որ մոռնանք իր սիրելի Գարուն Քոյրիկը Գագուսեանը, և ոչ Չաւուշ պապուկը կամ սիրելի մայրը Կրէկսէն Իշգէնը, նա մանաւանդ բարեպաշտ Գագուսինց Սառի նանան, և իր ամուսինը՝ Յաւէտ լուռ Յովսէփ  Քագուսեան պապուկը։

Անշուշտ Մուխթար Շահէ Աբէլեանը պիտի ըսէ հապա՞ իմ Մուխթար Ալպերթ Պապուկս և Էլիզար Նանան։ 

Իսկ եթէ քիչ մը իմ յիշեղութեանս վստահիմ տակաւին յստակ են մտքիս մէջ են Հագէմ Պէպոն, Մինաս Վերպիտը Չէլէպեանը՝ գիւղին որմնադիրները, Շամօ պապուկ՝ վարպետ ատախձագործը և իր կինը՝Մէնըշ Նանան, ոչ ալ Օսաննա քոյրիկը, Դանիէլ Ամմին։ Ամառները թթենիի շուքին տակ կը հաւաքուէին։ Թաղեցիք իրեն բարի եկարի Անուշ քոյրիկը և Պարգև Գերպապեանը որ առանց թռչունի որսորդութեան օր չէր անցնէր Քէօրքիւնա գտնուած շրջանին.

Անշուշտ յիշողութեանս մէջ են նաև  Աբէլեան պապուկները՝ Հաբէլ Պապուկը, Ասատուր Պապուկը, Կէկուս պապուկը և իր կինը՝ Հիլանի նանան։ Դեռ շատ լաւ կը յիշեմ Մուխթար Նշան Աբէլեան պապուկը և մուխթարՆանան, իրենց հարազատ Թութիկ նանան և Յովսէփ պապուկն ու "Հուռմոն իշկէն" նանան,Նազիրան։

Այս բոլորը ունէին Աղայ մը, Ճէյմս Աղան որ Ամերիկայէն եկած էր, հայրը Հանգուցեալ Գրագէտ Գէւորգ Ճօրճ Աբէլեանին, որ իր հօր տարիքէն շատ աւելի վաղ կորսնցուցինք։

Ալպերթ Քեռիս գիւղին Պիրատարը, ուղղամիտ և բարի մարդ, տքնաջան աշխատանքի մարդը իր հօր նման երկարակեաց չեղաւ.

Այսպէս, գիւղս ամբողջ, լեցուն էր և շէն, իրիկնամուտին իւրաքանչիւր տան բակէն կը լսուէին ձայներ անասուններու, փոքրերու և մեծերու ,ամէն մարդ իր երդիքին տակ ամփոփուելու պահուն։

Նոյնիսկ տակաւին թարմ կը հնչեն անոնց ձայները ականջիս ...։ Բնաւ մոռցած չեմ Հօրս Սիրելի շպէնը, իրկը նշէնծուիրը Քիւքիւնէցիցը մեր Ճօզէֆ Ամմին որ նուռ մը անպայման ձեռքին, կամ նռնենիի մը շուրջ  աչքերը վեր, լաւ նուռ մը կը փնտռէր։ 

Անշուշտ ամառը գիւղը ճոխ էր։ Փաշայենք եկած Պէյրութէն հեռուէն կը լսուէր Անուշ Քոյրիկին խնդուքը և ձայնը։ Իսկ Աղաւնի Աղբրկէնը, անդադար իր ցուցմունքները կու տար թաղի կիներուն։

Մանաւանդ Դայեակ Սառա նանարը, որ միևնոյն ատեն միակ բեկաբոյժը գիւղին երբ հեռաւոր գիւղերէն կուգային Քէօրքիւնա, Էբիլինց Տօթրէն օրերէն։ Հիմա կային հիւանդապահ Աղաւնինև Սառա նանան։

Ամառները կայցելէին Հօթէլ լիւքսէն Յովհաննէս Ամմին, Զուարթ Աղբրկէնը։ Երուզեր կար  տունէ տուն այցելուները, ոմանք բարի գալուստի ոմանք բարի երթ մաղթելու։

Տակաւին չիջայ Աղբիւրը, Ֆրնճի Կարապետին քով սուրճ խմելու։ Ճամբան զիս պիտի կեցնէր (Գըժժո,) Ժօզէֆ Յովսէփեանը, հարցնելու թէ Ովսաննան (թալթամըզը) մեզի եկա՞ւ Սառա Նանայէն մածուն առնելու։

 Այսպէս կանցնէր մեր օրերը անփոյթ և ուրախ։

Անշուշտ երբ կը յիշեմ մէկ առ մէկ, կուզէի քովս յուշող ալ ունենալ, թերևս Անգին մայրս եթէ մօտս ըլլար շատ պիտի օգնէր և ըսէր, հապա տղաս ինչպէ՞ս կըլլայ որ մեր Գէրօն լէլոն՝ Գարուն (Աբէլեան) Չէլէպեանը մոռցար։ Ան իր դաստիարակչական ակնարկութիւններով պիտի ըսէր ինծի, "Ստեփան, այդպէս երեսդ լուալ եղա՞ւ մը տղաս"։ Երբ առաւօտուն պատահէր զիս տեսնել մէկ ձեռքով երեսս լուալը, և ոչ Իր սիրելի զաւակը,  որուն հետ միասին հասած կըլլային Պէյրութէն՝ Անդրանիկ Քեռին որ նախաճաշի սեղանին նստած աջ ու ձախ կը դարձնէր հացը ձեռքին մէջ վստսհ ըլլալու թէ թոնիրէն հողի փշրանք մը փակած չըլլայ իր ուտելիք հացին վրայ։

Ցաւով կուզեմ ընդունիլ որ Իմ շատ Սիրելի առաջին ուսուցչուհիս Սիրվարդ Չէլէպեանը վէրջիններէն մնաց յուշերուս մէջ, որզիս առանձին նկարած էր մանկութեանս Քաուչուկէ Ճիզմայով որ նկարս ունենայ երբ հարս երթայ Աւստրալիա Գարակուննինց Ժօզէֆին։ Ինչպէ՞ս չյիշել անոնց ամառնային որսորդութեան վայրս՝ Գարակուննինց այգին, Երբ երկար կրակէի յանկարծ Գարակուննին շատ կամաց, առանց ձայնի մօտենար ետիս և ըսէր, "Հիրէք ի օղլըմ վըրձ մէտուօք թող"  (բաւարարէ տղաս, արու եւ էգ թռչուն մը ձգէ)։ Կը նայիմ, միշտ խաքի Քլօթ տաբատով և գլխուն Քասքէթ դրած այս մարդը եւ կը խորհիմ այս հագուստներով ալ կը պառկ՞։ "Հարթում Պէպօ հարթում"  (կը մեկնիմ, կը մեկնին) կ՚ըսէի և թուփերուն մէջ որսացած թռչունս փնտռելու պատրուակով կը մտնէի։

Գարակուննին մեզի համար Քէօրքիւնայի Հարաւ Արևելքը առանձին տան մը մէջ բնակող քիչ մը անիրական անձ մըն էր որպէս երեխաներ։ Անոր համար ալ զարմացած էի որ Սիրելի ուսուցչուհիս ինչպէս առեղծուած ընտանիքին մէջ հարս պիտի երթայ։Բայց երբ Լիբանանի պատերազմէն փախած, բարեկամիս հետ միասին որոշեցինք Յորդանանի համակսարանը փոխադրուիլ, Կարպիս Հանէշեանը և ես Ամման Սիրվարդին և Ժօզէֆին տունը հիւրընկալուեցանք շատ ջերմօրէն և հոն քնացանք։ Տարիներու շփոթութեանս պատասխանը առած էի, հիմա գիտեմ ով էր Գարակուննին Ժօզէֆը։ Աստուած ողորմի Սիրվարդին և ժօզէֆին։

Երբ նորէն անդի թաղէն կ՚անցնիմ, Գարակուննիէն վերադարձին, կը յիշեմ Պաղցը Նանարը, Գագուսեան, Մեծ մօրս Սառա Նանարին սիրելի այցելուն, որ իր Հաննա զաւկին մասին միշտ պարծանքով էր։ Այդ համեստ մարդը, որ իր զաւակներով Պէյրութէն կուգար հսնգչելու իր պապենական տունը, միշտ կոկիկ հագուած իր դերձակի բծախնդրութեամբ։

Ստեփան եւ Արա Աբէլեան

Իրենց դռկից կային Պետտոն և Վահէ Գագուսեանները, որ երեք ընտանիքով կրցած էին այդ թաղին Գագուսինց թուօղը (թաղը) անունը տալ։ Օր մը Վահէն, Գագուսեան, Պէյրութէն ժամանած էր ձմեռ եղանակին, թերևս Նոր տարուան առիթով, Եղբայրս և ես Պատմական նկար մը ունէինք այդ օր վահէն նկարած էր, երկու նոյնանման վերարկուներով, նոր կարուած Հերոսին մօտ ,ապսպրանք (Custom made)....անպայման նորեկին բարի եկարի հարկաւոր էր երթալ քաղաքավարութիւն և յարգանք։

Անշուշտ Գագուսենց թաղը չի հասած, կ՚անցնիս Մանկանային առջևէն, ուր աշնան Նօֆէր Աբէլեանին ձիթաիւղ արտադրող գործարանը հաստատուած էր և ամրան երկու թռչուն մէկ քարով կ՚որսար, թէ օդափոխութիւն և միևնոյն յարկին տակ գործարան՝ «Թէ թիճարաթ ,թէ զիարաթ» կ՚ըսէ արաբական առածը։