Armenag Yeghiayan
Armenag Yeghiayan taught our Sourp Nshan middle school graduating class math in 1962 and the next year Ardashes Der Khatchadourian taught our class Armenian in the Armenian Evangelical College -High School – in Beirut Dr. Armenag Yeghiayan forwarded the attached the week of April 18, 2021. I have attached the original along with my abridged translation. Vahe H. Apelian
Whenever I remember my childhood, I become euphoric
I had a friend whose name was Lebo…..(Charents)
“There was, and there still is, a generation in the Diaspora, that whenever it speaks about (Armenian) books, necessarily remembers, for it cannot, not allude to Ardashes Der Khatchadourian because every bookworm, especially those who keep a library of their own, have dealt him in one way or another.
My acquaintance with him began in the nineteen eighties.
I happened to be in the Catholicosate of Antelias, whose courtyard was unusually crowded that day. It was he who presented himself to me and that was it; because it soon turned into a durable and firm friendship; a rarity that happens when liking, judgement, mentality coalesce in an unusual harmony that withstands every other temptation.
Most of my friendships have stemmed from patient and doctor relationship. In case of Ardashes, it was the other way round. It was the friendship that was cemented first and then came the patient and doctor relationship, which it eventually involved his entire family, relatives and acquaintances.
If my book source was one (1). It henceforth became two.
During those days I had heard that “Nor Haigazian” was republished in Armenia. The dictionary had long been out of print. I wanted to have a copy.(2)
After a few days Ardashes procured the dictionary for me and I placed its two volumes on my study table. Yes indeed, the adjective monumental might have very well been specifically invented to characterize this unique and impressive intellectual labor. We can proudly present it to the most demanding critic in the world. After the Armenian vernacular translation of the bible, this dictionary, along with the translated bible, are among the cornerstones of our culture.
After presenting me with the volumes, he left right away and I forgot ordering another copy before he left . Consequently, after a few days, I called him and I ordered another set causing him bewilderment. I had made a habit of ordering a second copy of the books that I thought would soon be out of print to have a copy for each of my two sons. Soon after I had the second copy always with a modest and a reasonable fee.
* * *
He was a bibliographer. He could talk at length with an ordinary reader or a scholar, about any Armenian book printed since Hagop Meghabart, printed "Urpatagirk" (3). If there came a need, he knew well whom to consult to supplement his knowledge, if in fact there were such persons.
He was equally, if not more, an expert on Armenian newspaper publishing starting from "Aztarar" by Father Harutyun Shmavonyan.(4) He knew all about the Armenian newspapers published in the four corners of the world. He maintained a close ties with the director of the Armenian National Library in Yerevan. It would happen that at times, it was the latter who would appeal him to have a copy of such a such newspaper and he would readily and eagerly oblige to their request.
It can safely be said that he had the largest private collection of Armenian books and Armenian newspapers. I became a witness to his collection when we paid them a family visit.
* * *
We were sitting in their small living room where there was a modest library that did not do justice to his reputation.
- “I this your library?” I asked him but failing to conceal my disappointment.
- “Library? Do you mean to say my depository of books?”
And he showed him his depository of books
First we climbed to the upper floor of their house, whose rooms, hallways, and every nook and cranny were full of books from the floor to the ceiling, all placed on shelves mounted on the walls. There were also mobile chests whose drawers were full of books.
But that was not all.
He took me to a building in the “Azadamard” community center, where he had rented a fairly large room, the size of comfortable living-room, which was entirely and similarly used.
Of course, I could not ask him how he had managed to get to have such collection with his teacher’s modest salary, while also attending to the needs of his growing family. Surely his family had paid a hefty price to accommodate his addiction for books. True that he also merchandized Armenian books on the side, but it could not be said that he was doing a brisk business because there was a “high demand” for Armenian books in the “market”.
* * *
After we returned to their living-room, I asked him why he had put those particular books on display in his living-room.
- “These books are old prints”, he said, while opening the cabinet. I noticed that the books were covered with transparent plastic cover.
" Critical Grammar” caught my attention.
I asked him if I could see his copy while telling him in detail how I had gotten a copy myself. The copy I had in my hand was in better condition than the one that belonged to me. On snow white paper the fonts were sparkling on his copy of the book.
When he found out how much I paid to have my copy, he could not contain his anger. And when I asked him how much he was willing to accept for his copy, had he been willing to sell it. In his modest ways and expectations, he priced it for 250 Lebanese Liras, equivalent to $50 in those days. (5)
* * *
In 1987 he received an invitation from the U.S. to exhibit his collection of Armenian newspapers.
Without much thought he accepted the invitation. For long he had looked for exhibiting his collection in the U.S.
The exhibit became a resounding success, way beyond his expectations. The exhibit was followed by invitations after invitations to have the exhibit in different states for the Armenian communities there. Ardashes was in his element and remained oblivious to the contractual commitment he had with the Shamlian Tatigian Armenian Evangelical school. The board of trustees of the school, after a long wait, eventually hired another teacher as his replacement.
After his return he had an unexpected news to convey to me. Someone or some institution in the U.S. was to buy his book collection. It was horrible for me to be privy of the sad news. It must have been way harder for him because he did not confide the news to me with his customary demeanor of an enthused person. He equally felt that I was moved and to my quizzical look, he murmured…
- “What should I do? Whom should I leave all these…..?”
But the sale never materialized.
Years went by and the time started putting a heavy stamp on him.
After returning from the United Stated he could not secure a steady employment. All his self-employment ventures failed. He could not manage to run his life as he desired. A bitter and a conspirational paw started knocking the doors of his soul.
He remained worried. He also suffered physically. His heart began to betray him, but he remained indifferent. Every now and then he would feel his jugular vein, around his neck, as drops of sweat covered his face and his forehead. But he ignored all the urgings to see a doctor. (6).
-“It’s nothing. It’s a small cramp. A sip of 7up takes care of it and it will pass”. He would often say.
On a Sunday afternoon in 1993, as he was watching a soccer game on the Bourj Hamoud municipal field, when he had the same cramp.
But this time, it refused “to pass”.
* * *
After his death, his widow met me in my office for a minor dental ailment. She was feeling low and was a bit depressed. I could feel that she had something to tell me but she could not bring herself to say it.
- “What will happen to these books?” She finally asked me with damp eyes.
- “I cannot bear to put with their presence anymore, as if they will drown me”.
And because I too had no solution she continued..
- “Could they be sold to the Catholicosate library?”
And she asked me if I could intervene.
She proposed a very modest sum
A few days later with a heavy heart I had a meeting with Archbishop Ardavast Terterian and bared to him the details of the proposal and I received a counteroffer that was not nearly close to what Mrs. Khatchadourian had expected.
The archbishop was eager to take from Ardashes’ book depository only the volumes that the Catholicosate library did not have, and not a single more, and for altogether free……
- “The Catholicosate has no policy for purchasing books”, the archbishop said.
* * *
After months I heard that an Arminian priest in charge of the Armenian section of an English library in London had bought and shipped Ardashes Der Khatchadourian’s entire collection of books.
Notes (transliteration is in Western Armenian phoetics).
1. Dr. Armenag Der Yeghiayan has previously noted that he purchased some of his book through Mr. Hagop Iskenderian, who was the principal of the Saint Nshan Armenian School when Armenag, as a student in dentistry, taught math there.
2. «Նոր հայկազեան» (Nor Haigazian) is the common reference of a dictionary of Armenian language. Its official name is «Նոր բառգիրք հայկազեան լեզուի» (Paragirk Haigazian Lezvi). It was frist printed in 1836 inn Venice and later reprinted by Soviet Armenian authorities. It is considered a landmark of an Armenian language dictionary.
3. Յակոբ Մեղապարտ ( Hagop Meghabard) is the founder of Armenian printing. He printed his book Urpatagirk «Ուրբաթագիրք» in 1512 in Venice.
4. “Ազդարար” (Aztarar), is the first Armenian language newspaper that was published on October 16, 1794, in the city of Madras (now Chennai) in India by Father Harutyun Shmavonyan Շմաւոն քահանայ . It is also first non-English newspaper published in India.
5. «Քննական քերականութիւն» (“Knagan Keraganoutiun) by Father Arsen Aydenian (Արսէն Այտընեան) is a grammar book and was printed in Venice in 1866. Dr. Armenag Der Yeghiayan, in his previous recount of his memoirs had let the readers know that he purchased the book for $1000 through Hagop Iskenderian.
6. The civil war in Lebanon partioned with an imaginary border into East and West Beirut, in time commuting became extremely hazardous if not impossible. Ardashes used to teach Armenian language grammar in the Armenian Evangelical College in West Beirut. The civil war also caused severe economic hardship and employment opportunity.
 |
The cover of the first Armenian Newspaper from
Ardashes Der Khatchadourian collection. |
Բնագիրը՝
Հայրենի յուշեր (15)
Մանկութիւնս յիշելիս սիրտս դառնում է գինով,
Ես մի ընկեր ունէի Լիպո անունով... (Չարենց):
Սփիւռքի մէջ կար եւ տակաւին կայ սերունդ մը, որ, երբ գիրքի մասին կը խօսուի, անպայման պիտի յիշէ-- չի կրնար չյիշել,-- Արտաշէս տէր Խաչատուրեանը, որովհետեւ ամէն գրասէր ու մանաւանդ անձնական գրադարան հաստատող այս կամ այն ձեւով ու չափով առնչուած է անոր անձին ու գիրքերուն եւ դիմած է անոր օժանդակութեան:
Անոր հետ ծանօթութիւնս սկսաւ ութսունականներուն:
Առիթով մը կը գտնուէի Անթիլիասի մայրավանքը, որուն բակը այն օրը կը տիրէր արտասովոր եռուզեռ մը: Ինք եկաւ ու գտաւ զիս, ներկայացուց ինքզինք, ու այդ ներկայացնելն էր, որ հետզհետէ վերածուեցաւ տոկուն ու անխախտ բարեկամութեան մը, որ կը հիմնուի տեսակէտներու, ճաշակներու, դատողութեանց ու մտայնութեանց հազուագիւտ ներդաշնակութեան մը վրայ, որ կը դիմանայ ամէն փորձութեան:
Իմ բարեկամութիւններուս մեծ մասը եղած է բժիշկ-հիւանդ յարաբերութեան շարունակութիւնը, իսկ Արտաշէսի պարագային տեղի ունեցաւ հակառակը. նախ հաստատուեցաւ բարեկամութիւնը, որուն յաջորդեց բժիշկ-հիւանդ կախուածութիւն մըն ալ, որ տարածուեցաւ իր ողջ ընտանիքին, հարազատներուն, այլեւ ծանօթներուն վրայ:
Եթէ գիրքի հայթայթիչս մէկ էր նախապէս, հիմա անոնք եղան երկու:
Այն օրերուն էր, որ լսեր էի, թէ Հայաստանի մէջ վերահրատարակուած է «Նոր հայկազեան»-ը, որ շատ վաղուց սպառած էր, եւ փափաքեցայ ունենալ զայն:
Քանի մը օր ետք սեղանիս դրաւ անոր երկու պատկառելի հատորները, այո, «պատկառելի՛», եւ այս ածականը կարծես յատուկ հնարուած ըլլար ճիշդ բնորոշելու համար այդ եզակի ու պատուաբեր աշխատութիւնը, որով կրնանք հպարտանալ աշխարհի ամենախստապահանջ քննիչներուն առջեւ ալ: Աստուածաշունչի գրաբար թարգմանութենէն ետք եւ անոր հետ, կը կարծեմ, մեր մշակոյթի ամենատոկուն հիմնաքարերէն են անոնք:
Ինք գնաց, իսկ ես ուշացած անդրադարձայ, որ պէտք է ապսպրէի երկրորդ շարք մը եւս: Այն ատեն սովորութիւն ունէի զոյգ գնելու կարգ մը հրատարակութիւններ,-- որոնց սպառումը կը մտահոգէր զիս,-- մէկական օրինակ նախատեսելով երկու մանչերէս իւրաքանչիւրին:
Ուրեմն քանի մը օր ետք հեռաձայնեցի եւ ապսպրեցի երկրորդ շարք մը՝ քիչ մը զարմացնելով զինք: Եւ շուտով ունեցայ այս վերջինն ալ՝ միշտ պարկեշտ, համեստ ու տրամբանական գինով:
* * *
Մասնագիտութեամբ մատենագէտ էր, առ այս՝ կրնար քեզի երկար խօսիլ այն բոլոր գիրքերուն մասին, որոնք տպուած էին Յակոբ Մեղապարտի «Ուրբաթագիրք»-էն սկսեալ եւ տրամադրութեանդ տակ դնել այն բոլոր ծանօթութիւնները, որոնց կը կարօտիս իբրեւ սովորական ընթերցող կամ բանասէր: Ի պահանջել հարկին՝ լաւ գիտէր, թէ ո՛ւր պէտք էր դիմել՝ լրացնելու համար իրեն պակսող տեղեկութիւնները, եթէ կային նմանները:
Ան նոյնքան, եթէ ոչ աւելի, գիտակ էր Հայ մամուլի պատմութեան՝ սկսած Շմաւոն քահանայի «Ազդարար»-էն մինչեւ արդի խառնակ ժամանակները, ուր միաժամանակ լոյս կը տեսնեն բազմատասնեակ թերթեր աշխարհի չորս ծագերուն, ներառեալ Հայաստանը, որուն հետ սերտ կապեր կը պահէր՝ թէ՛ գիրքերու, թէ՛ մամուլի ճամբով, յատկապէս այս վերջինին:
Ան միշտ ծանօթութիւն կը հաստատէր Երեւանի Ազգային գրադարանի օրուան տնօրէնին հետ, եւ կը պատահէր, որ այս վերջինը իրեն դիմէր՝ խնդրելով այս կամ այն թերթի սա ինչ թիւին կամ թիւերուն լուսապատճէնը, եւ ինք մեծ պատրաստակամութեամբ ու սիրայօժար կ’ընդառաջէր:
Առ այս՝ ան ունէր, կարելի է համարձակ ըսել, սփիւռքի անձնական ամենամեծ գրապահեստը, ասոր կից նաեւ մամուլի հաւաքածոն: Այս իրողութեան վերահասու դարձայ ընտանեկան այցելութեան մը առթիւ:
* * *
Ուրեմն նսատծ էինք իր բնակարանի շատ նեղ հիւրասենեակին մէջ, ուր դրուած էր համեստ գրադարան մը, որ խոտոր կը համեմատէր իր համբաւին:
--Ա՞յս է գրադարանդ,-- հարց տուի՝ յուսախաբութիւնս ծածկելու անյաջող ճիգով մը:
--Գրադարա՞նս...գրապահեստս ըսել կ’ուզես...
Եւ ան ինծի ցոյց տուաւ այդ «գրապահեստը»:
Նախ ելանք իր պապենական տան վերնայարկը, որուն սենեակներուն եւ յարակից տարածքներուն բոլոր պատերը գետնէն-առաստաղ ծածկուած էին դարաններով: Օգտագործուած էին ազատ տարածքներն ալ, ուր հաստատուած էին շարժական պահարաններ՝ դարաններով օժտուած. ասոնք բոլորը անմնացորդ կը յորդէին գիրքերով:
Այս չէր միայն:
Զիս տարաւ մօտակայ ակումբին՝ Ազատամարտի, մէկ մասնաբաժինը կամ անոր պատկանող յարակից կալուած մը, ուրկէ վարձած էր բաւական խոշոր տարածութիւն մը՝ հիւրասենեակի մը տարողութեամբ, եւ օգտագործած էր նոյն ոճով:
Անշուշտ չէի կրնար հարց չտալ, թէ այս բոլորը ինչպէ՞ս կրցած էր ընել ուսուցչական համեստ եկամուտովը՝ միաժամանակ հասնելով ընտանեկան եւ դպրոցական ծախսերուն: Որքա՜ն զոհողութիւն պէտք է արժած ըլլար իրեն եւ իր ընտանիքին այս...մոլորութիւնը: Ճիշդ է, որ կը զբաղէր գրավաճառութեամբ ալ, սակայն կարելի չէ ըսել, թէ «շուկան» կը փայլէր պահանջարկով:
* * *
Այդ շլացուցիչ «գրայց»-էն վերադառնալով հիւրասենեակ՝ հարց տուի, թէ հապա ի՞նչ կը ներկայացնէին այնտեղ ցուցադրուած գիրքերը:
--Ասոնք հնատիպեր են,-- ըսաւ՝ բանալով պահարանը, եւ այս առթիւ նկատեցի, որ հատորները փաթթուած էին թափանցիկ նայլոնով:
Այստեղ ալ աչքիս զարկաւ «Քննական քերականութիւն» մը:
Խնդրեցի տեսնել՝ միաժամանակ պատմելով անոր իմինին տիրացումիս պարագաները իրենց բոլոր մանրամասնութիւններով: Ձեռքիս մէջ ունեցածս շատ աւելի ընտիր էր, քան ինծի պատկանողը. ճեփ-ճերմակ թերթերով ու պսպսղուն տառերով:
Ի վերջ պատումիս, երբ իմացաւ վճառած գինս ալ, չկրցաւ զսպել գայթակղութեան ճիչ մը, որ բնազդաբար թռաւ բերնէն: Ու երբ հարցուցի, թէ ինք քանիի՞ տրամադիր էր ծախելու իր ունեցածը, հաւատարիմ իր համեստ ակնկալութիւննհերուն՝ «250 լո» եղաւ պատասխանը, որ այն օրուան սակով հաւասար էր 50 դոլարի:
* * *
1987-ին Հայ մամուլի ցուցադրութեան հրաւէր մը ստացաւ Լոս-Աճելըսէն:
Ինքնամոռաց ընդառաջեց: Երկար սպասուած առիթ մըն էր:
Յաջողութիւնը կը գլէ-կ’անցնի բոլոր ակնկալութիւնները, եւ պատճառ կը դառնայ, որ ստանայ այլ հրաւէրներ, այլեւ ստիպուի գոհացնել ուրիշ նահանգներու պահանջներն ալ: Իր տարերքին մէջ էր. ու հարբած այս բոլորէն՝ կը մոռնայ, որ դպրոցական վերամուտը հասած է արդէն, եւ ինք պայմանագրութիւն ունի Շամլեան-Թաթիկեան վարժարանին հետ: Այստեղ խնամակալութիւնը երկար սպասեց, սակայն ի վերջոյ ստիպուեցաւ փոխարինել զինք:
Վերադարձին ուրիշ տխուր անակնկալ մըն ալ ըրաւ ինծի. յայտնեց, որ գրադարանը պիտի վաճառուի չեմ գիտեր ամերիկեան ո՛ր հաստատութեան կամ անհատի մը: Ահաւոր էր իմանալ այս մէկը, սակայն նոյնքան ահաւոր պէտք է եղած ըլլար այդ բացայայտումը իրեն համար. իր սովորական առողջ ու լիահագագ շեշտով չէ, որ յայտնեց այս իրողութիւնը: Զգաց նաեւ, որ ազդուած էի ու հարցական նայուածքիս ի պատասխան մրմնջեց.
−Ի՞նչ ընեմ, որո՞ւ ձգեմ այս բոլորը...
Իսկ այդ վաճառքը չյաջողեցաւ:
Տարիները անցան, եւ ժամանակը սկսաւ իր ծանր կնիքը դնել անոր վրայ:
Ամերիկայէն վերադարձէն ետք չյաջողեցաւ կայուն աշխատանք ունենալ, հաստատուելու եւ ինքնաբաւ դառնալու ճիգերն ու որոնումները միշտ ալ ձախողութեան մատնուեցան, ու չկրցաւ կեանքը տնօրինել ցանկացած ձեւով, եւ դառնութեան դաւադիր թաթը բախեց անոր հոգիին դռները:
Մտահոգ էր, կը տառապէր ֆիզաիքապէս ալ. սիրտը սկսաւ դաւաճանել, սակայն այնտեղացի չեղաւ. ատենը մէյ մը ձեռքը վզին՝ լծերակին (jugulaire) կը տանէր ու պրկումներ կ’ունենար, քրտինքի կայլակներ կը պատէին դէմքն ու ճակատը: Սակայն կ’անտեսէր բժիշկ մը տեսնելու յորդորները:
−Բան մը չէ, պզտիկ պրկում մը, որ ումպ մը 7up-ով կ’անցնի,− կ’ըսէր սովորաբար:
Մինչեւ որ 1993-ին, կիրակի մը, Պուրճ-Համմուտի քաղաքապետական դաշտին վրայ ֆութպոլի խաղ մը դիտած պահուն, այդ նոյն պրկումը վերջին անգամ մըն ալ եկաւ ու մերժեց «անցնիլ»:
* * *
Մահէն ժամանակ մը ետք այրին հանդիպեցաւ հերթական աննշան խնամքի մը համար: Ընկճուած էր ու շուարած: Կը զգայի, որ ըսելիք մը ունէր, բայց կը քաշուէր:
−Այս գիրքերը ի՞նչ պիտի ըլլան,− ի վերջոյ հարցուց խոնաւ աչքերով: −Չեմ կրնար անոնց ներկայութեան հանդուրժել, կարծես պիտի խեղդուիմ:
Եւ որովհետեւ ինքս ալ լուծում մը չունէի՝ շարունակեց.
−Կարելի՞ է Կաթողիկոսարանի մատենադարանին վաճառել...
Եւ խնդրեց միջնորդութիւնս: Առաջարկեց շատ համեստ գին մըն ալ:
Քանի մը օր ետք խորտակուած հոգիով հանդիպում մը ունեցայ Արտաւազդ արք. Թրթռեանին հետ ու պարզեցի առաջարկին մանրամասնութիւնները, եւ ստացայ պատասխան մը, որ բնաւ համատեղելի չէր տիկ. Տէր Խաչատուրեանի ակնկալութեան հետ:
Ուրեմն սրբազանը կը յօժարէր վերցնել այդ պահեստանոցէն իրենց պակսող հատորները միայն, յատկապէս՝ հնատիպերը, ուրիշ ոչ մէկ գիրք, եւ...բոլորովին ձրի:
−Կաթողիկոսարանը վճարովի գիրք գնելու սովորութիւն չունի,− աւելցուց:
* * *
Ամիսներ ետք իմացայ, որ Լոնտոնի անգլիական գրադարանի Հայկական մասնաբաժնի պատասխանատուն՝ հայ քահանայ մը, գնած ու հետը տարած է ամբողջ գրապահեստը:
Արմենակ Եղիայեան
