HOME FOR THE ARMENIAN AGED (No. 4): GENOCIDE MEMORIAL MONUMENT

Vahe H. Apelian

LtoR: Michael Hovsepian, Mary Yozmali, Daniel Apelian

On the grounds of the Home for the Armenian Aged in Emerson, N.J. stands a unique monument commemorating the Armenian genocide. It was erected in 1965, during the 50^th anniversary of the Armenian Genocide commemoration. Arguably it is the first Armenian Genocide commemoration monument in North America.

The 50^th anniversary marked a sharp departure from the customary commemoration of the genocide. Along with the traditional religious services held indoors, a public outcry was heard from every Armenian community. One of the most visible signs of this public outcry became the unveiling of memorial monuments. On May 23, 1965, a memorial monument commemorating the genocide was unveiled on the grounds of the Home For The Armenian Aged, presently known as Armenian Nursing and Rehabilitation Center. It is claimed that it is the first of such monuments. I have no way verifying or denying the claim. But one thing is unquestionably unique about this Armenian genocide commemorative monument, and that is its inscription. It reads: "IN MEMORY OF 2 MILLION CHRISTIAN ARMENIANS MASSACRED BY THE TURKS IN 1915 -1918."

The Memorial Monument unveiling ceremony took place on Sunday, May 23, 1965. The monument stood against the construction background of the Memorial Nursing Wings. Scarlet geraniums were planted at the base of the monument symbolizing the blood spilled by the martyred. The program commenced as the Lionettes and The American Legion Color Guard marched from the Emerson Borough Hall with Mayor Castello and the President of the Home, Mr. Armenag Mardirossian, leading the marchers. The 45 members all-girl band played the marching music all the way to the Home  grounds and played the Star-Spangled Banner as the flag was raised and lowered to half-mast. 

Already gathered and waiting at the monument site were Governor Richard J. Hughes, Congressman Charles S. Joelson, Congressman Henry Helstoski; U.S. Commissioner Theodore Kiscaris, Ned Parsekian, former Motor Vehicle Commissioner of the State of New Jersey, Mr. Ernest Villas, Representative of the Archdiocese of the Greek Orthodox Church, Rev. Fr. Arnak Kasparian of St. Thomas Armenian Apostolic Church of Tenafly, N.J., and Rev. Socrates Mackitar of the the Armenian Presbyterian Chruch of West New York, N.J., and George Del Monte, musical comedy star. The Master of the ceremonies was Lud Shahbazian, Sports Editor of the Hudson Dispatch of the Bergen County.

The Emerson Post American Legion fired a 19 volley salute as Mr. Armenak Mardirossian drew the black and purple curtain to unveil the towering memorial table.

Unveiling the Monument on May 23, 1965

The attending dignitaries took part in the ensuing program and addressed the crowd. After the ceremonies, the guests and the residents of the Home feasted on Madagh, a roast lamb dinner. The next day, the local newspapers, such as-as "The Herald News", "The Paterson News", "The Morning Call" reported the unveiling ceremony.

The Memorial Monument was vandalized either on late Wednesday or early Thursday, December 13, 1973. Vandal s had struck the monument and had pried eighteen brass letters from the face of the monument. The letters were strewn about the foot of the memorial and a screwdriver was found nearby. The incident was reported in "The Record" the next day. The memorial inscription was reinstated and stands to this day. 

This Armenian Genocide commemoration monument with its unique inscription serves as a site where New Jersey Armenian organizations gather to commemorate the Armenian genocide;

Note: A segment from the special issue of HYEDOUN I wrote in 1993,  the  nursing facility's mewsletter that is periodically published to this day.

A LABOR OF LOVE: TRANSLATING “THE LAST SCION OF THE MOUNTAINEERS”

Vahe H. Apelian

Google-Ի Հայերէն թարգմանութիւնը կցուած է ներքեւը։

  LRADOU, the newsletter  of the Armenian Evangelical College:

"Vahe Apelian has translated to English about Simon Simonian

by  Levon Sharoyan as "The Last Scion of the Mountaineers".

The original work and the English translation of Levon Sharoyan’s book about the eminent writer Simon Simonian are labors of love by a few.

It started amidst war and destruction in Aleppo when Levon Sharoyan wrote a very personal monograph about the eminent man of letters, Simon Simonian. He published it in installments first on his Facebook page, later on in a more expanded version in “Kantsasar” Weekly, the official newsletter of the Prelacy of the Armenian Apostolic Church in Aleppo. Levon’s monograph was his tribute to his elder compatriot. Levon’s grandfather, much like Simon Simonian’s father, hailed from Sassoun and was depicted among the stories Simon Simonian’s wrote about the struggles of the Sassountsi mountaineers on the plains of Aleppo.

 The monograph, which since then has been published as a book in Armenia, made for a fascinating reading. I thought that it would be unfair for those who do not read Armenian to remain deprived of such a reading. Consequently I asked Levon’s permission to have it translated to English. He readily gave it.

I then contacted Sassoun Simonian, who resides in Beirut, for the same purpose. It turned out that Sassoun had also thought of the same. Not only that, coincidentally, having read my published translation of one of Simon Simonian’s most endearing stories titled, “He Was Different”, he had me in mind for the task for a fee. Naturally, I categorically declined the monetary offer while appreciating his trust. Hence the draft of my translation of Levon Sharoyan’s monograph came about. 

Upon Sassoun’s recommendation I sent a copy of my draft to Maria-Eleni Simonian, Simon Simonian’s granddaughter, who read the monograph and pointed out typos and offered suggestions. At the end of her review she added the following note, I included in my preface of the translated book. 

Her note, addressed to me, validated the undertaking of this task. It read; "It was a great pleasure to be able to read and learn more about my grandfather. It is one of my aspirations to learn Armenian and read his work to get a small picture of who he was. I believe you brought justice to your endeavor. Thank you for your time and contribution."

I also sent a copy to my maternal cousin Jack Chelebian M.D. who lives on Padre Island, Texas. Jack graciously and ably edited the draft manuscript by painstakingly comparing my translation, line by line, to the original text. Jack spent no less time than I did in finalizing the translation. I can certainly attest that this translated piece is true to the original thanks greatly to Jack’s efforts as well.

It is also fair to note here that the late Simon Simonian and Jack’s father, Dr. Antranig Chalabian were friends. It was Simon Simonian who made possible the publication of Henry Glockler’s memoir titled “Interred in Turkey” for a nominal fee the author had sent to Dr. Antranig Chalabian to help him publish his memoirs that Chalabian had edited. 

Sassoun Simonian also read the draft translation and offered valuable suggestions in presenting the titles of Simon Simonian’s books as well as the personal names. The Simon Simonian Family Foundation undertook the expenses for publishing the translated book.

Transliteration is an inherent part of translations. There arises a challenging situation because Eastern Armenians and Western Armenians do not necessarily transliterate similarly. Whenever possible I resorted to the Internet search engines to check on the common English transliteration of names and their sounding in Western Armenian. 

I pray that readers find the translated piece as enjoyable to read as I did.

Last but not the least, the following individuals are acknowledged in the book for their labors of love.

Vahe H. Apelian, Ph.D.  (Loveland, OH)                            Translator

Jack Chelebian, M.D. (Padre Island, TX)                           Editor

Maria-Ellen Simonian (Huddersfield, England)                   Reviewer

Sassoun Simonian (Antelias, Lebanon)                             Proof Reader

Hrach Kalsahakian (Dubai, UAE)                                        Publisher

******

Լևոն Շառոյանի՝ ականավոր գրող Սիմոն Սիմոնյանի մասին գրքի բնօրինակը և անգլերեն թարգմանությունը սիրո աշխատանք են մի քանիսի կողմից։

Այն սկսվեց Հալեպում պատերազմի ու ավերածությունների ֆոնին, երբ Լևոն Շառոյանը մի շատ անձնական մենագրություն գրեց ականավոր գրագետ Սիմոն Սիմոնյանի մասին։ Նա այն մաս-մաս հրապարակեց սկզբում ֆեյսբուքյան իր էջում, ապա ավելի ընդլայնված տարբերակով՝ Հալեպում Հայ Առաքելական Եկեղեցու Առաջնորդարանի պաշտոնական տեղեկագրում՝ «Կանցասար» շաբաթաթերթում։ Լեւոնի մենագրությունը նրա հարգանքի տուրքն էր ավագ հայրենակցին։ Լևոնի պապը, ինչպես Սիմոն Սիմոնյանի հայրը, ծագումով Սասունից էր և պատկերված էր Սիմոն Սիմոնյանի՝ Հալեպի դաշտերում սասունցի լեռնականների կռիվների մասին պատմվածքների շարքում։

 Մենագրությունը, որն այդ ժամանակից ի վեր Հայաստանում հրատարակվում է որպես գիրք, հետաքրքրաշարժ ընթերցանություն է ստացել։ Մտածեցի, որ անարդար կլինի, որ հայերեն չկարդացողները զրկված մնան նման ընթերցանությունից։ Հետևաբար ես Լեւոնից թույլտվություն խնդրեցի, որ այն թարգմանվի անգլերեն։ Նա պատրաստակամորեն տվեց այն:

Նույն նպատակով ես կապ հաստատեցի Բեյրութում բնակվող Սասուն Սիմոնյանի հետ։ Պարզվեց, որ նույնը մտածել էր նաև Սասունը։ Ոչ միայն դա, զուգադիպությամբ, կարդալով Սիմոն Սիմոնյանի ամենահիասքանչ պատմվածքներից մեկի՝ «Նա ուրիշ էր» իմ հրատարակած թարգմանությունը, նա նկատի ուներ ինձ վճարովի առաջադրանքի համար: Բնականաբար, ես կտրականապես մերժեցի դրամական առաջարկը՝ գնահատելով նրա վստահությունը։ Այստեղից էլ առաջացավ Լևոն Շառոյանի մենագրության իմ թարգմանության նախագիծը։ 

Սասունի հանձնարարությամբ ես իմ նախագծի պատճենն ուղարկեցի Մարիա-Էլենի Սիմոնյանին՝ Սիմոն Սիմոնյանի թոռնուհուն, ով կարդաց մենագրությունը և մատնանշեց տառասխալներն ու առաջարկություններ արեց։ Իր գրախոսության վերջում նա ավելացրեց հետևյալ գրառումը, որը ես ներառեցի թարգմանված գրքի իմ առաջաբանում։ 

Նրա գրությունը՝ ուղղված ինձ, հաստատում էր այս առաջադրանքի ստանձնումը։ Այն կարդում էր; «Մեծ հաճույք էր, որ կարողացա կարդալ և ավելին իմանալ պապիկիս մասին: Իմ ձգտումներից մեկն է սովորել հայերեն և կարդալ նրա ստեղծագործությունը՝ փոքրիկ պատկերացում կազմելու համար, թե ով է նա: Կարծում եմ, դուք արդարություն բերեցիք ձեր գործին: Շնորհակալություն ձեր ժամանակի և ներդրման համար»:

Ես նաև պատճեն եմ ուղարկել մորական հորեղբորս՝ Ջեք Չելեբիանի բժիշկին, ով ապրում է Տեխասի Պադրե կղզում: Ջեքը բարեհաճորեն և հմուտ կերպով խմբագրեց ձեռագրի նախագիծը՝ տող առ տող տող առ տող իմ թարգմանությունը ջանասիրաբար համեմատելով բնագրի հետ: Ջեքը ոչ պակաս ժամանակ է ծախսել, քան ես՝ թարգմանությունը վերջնական տեսքի բերելու համար: Անշուշտ կարող եմ հաստատել, որ այս թարգմանված ստեղծագործությունը համապատասխանում է բնօրինակին նաև Ջեքի ջանքերի շնորհիվ:

Այստեղ արդարացի է նաև նշել, որ հանգուցյալ Սիմոն Սիմոնյանը և Ջեքի հայրը՝ դոկտոր Անտրանիկ Չալաբյանը ընկերներ էին: Հենց Սիմոն Սիմոնյանն էր, որ հնարավոր դարձրեց Հենրի Գլոքլերի «Թաղված Թուրքիայում» հուշագրության հրատարակումը անվանական վճարի դիմաց, որը հեղինակն ուղարկել էր դոկտոր Անտրանիկ Չալաբյանին՝ օգնելու նրան հրատարակել Չալաբյանի խմբագրած հուշերը: 

Սասուն Սիմոնյանը ընթերցեց նաև թարգմանության նախագիծը և արժեքավոր առաջարկություններ արեց Սիմոն Սիմոնյանի գրքերի վերնագրերը, ինչպես նաև անձնանունները ներկայացնելու համար։ Թարգմանված գրքի հրատարակման ծախսերը ստանձնել է Սիմոն Սիմոնյան ընտանիքի հիմնադրամը։

Տառադարձությունը թարգմանությունների անբաժանելի մասն է: Դժվար իրավիճակ է ստեղծվում, քանի որ արևելահայերն ու արևմտահայերը պարտադիր չէ, որ տառադարձվեն նույն ձևով: Հնարավորության դեպքում դիմում էի համացանցային որոնողական համակարգերին՝ ստուգելու անունների անգլերեն տառադարձությունը և արևմտահայերեն հնչողությունը: 

Ես աղոթում եմ, որ ընթերցողները թարգմանված ստեղծագործությունը նույնքան հաճելի համարեն, որքան ես:

 

The Armenian Survey and Diaspora Affairs

Vahe H. Apelian

 Two very important developments happened in the Armenian world recently. They are the publication of the results of the Armenian Diaspora Survey (ADS) (Սփիւռքի Հետխոզութեան Ծրագիր) and the appointment of the Commissioner for Diaspora Affairs. These two developments are bound to coalesce in addressing what the very first survey of the state of the Armenian Diaspora, at least in the current century, revealed. 

First the Survey

The ADS was initiated and manned by the Armenian Institute (Հայ Հիմնարկ). It was funded by the Armenian Department of the Gulbenkian Foundation whose executive director is Dr. Razmig Panossian. The purpose of the survey is self-evident but the manner is not necessarily so. The ADS, as its website claims, is a public opinion RESEARCH in the Armenian Diaspora communities to have an EVIDENCE-BASE understanding of the Armenian Diaspora life: its issues, attitudes, and the trends that are shaping the Armenian Diaspora in the 21st century. The survey was conducted in Marseille, Cairo, Pasadena, and Boston and will be repeating every four years in different Armenian communiities.

A team of academics, researchers and experts conducted The Armenian Diaspora Survey. They are Hratch Tchilingirian (Director), Susan Paul Pattie (Senior Advisor), Hayk Gyuzalyan (Survey Method Advisor), Leon Aslanov (Researcher and Analyst), Gagik Stepan-Sarkissian (Executive Administrator). The members of the Advisory Committee were: Armine Ishkanian, Sossie Kasbarian, Joanne Randa Nucho, Vahe Sahakyan, Khachig Tölölyan. 

Those interested may read the biographies of the principals who conducted the survey, about the survey itself and its results in its official website: https://www.armeniandiasporasurvey.com

The Commissioner of Diaspora Affairs

The PM Nikol Pashinyan has appointed Zareh Sinanyan as the Commissioner of Diaspora Affairs. We all know by now that the Pashinyan Government abolished the Ministry of the Diaspora. 

Zareh Sinanyan was born in Yerevan in Yerevan in 1973 and is a naturalized American citizen. He resigned his post as the Mayor of City of Glendale in California and moved to Armenia. In his first interviews  Zareh Sinanyan claimed his position as the commissioner relieves him from the bureaucratic burden of a minister in the government and will give him much more time to attend to meet the demands of the Diaspora Affairs, a division that reports directly to the PM. The commissioner has already laid down his priorities to start with the Armenian Diaspora in Russia (he is fluent in Russian) where a sizeable Armenians live and referred to as the inner diaspora, in contrast to the long-established post-genocide diaspora consisting of the Western Armenians and the newly-established diaspora consisting of the Armenians who left Armenia after the breakdown of the Soviet Union.

It is apparent that Sinanyan enjoys the full trust of the Prime Minister Pashinyan and surely is delegated to implement the grand vision of the Prime Minister. Recently Raffi Doudaklian, the Executive Director of the Tufenkjian Foundation, who resides in Armenia, noted on his Facebook page that the President of Armenia Armen Sarkissian and the Prime Minister Nikol Pashinyan have a different vision of the All Armenia Fund, which was Armenia centric fund. Their vision is to have the fund's mission include both Diaspora and Armenia. Simply said, addressing the needs of Armenians wherever that may be, be in Armenia or in Diaspora. A similar vision was embraced by Diaspora community leaders such as Dr. Yervant Kassouny.

How are the Survey and the creation of the Diaspora Affairs related?

The ADS reveals interesting statistics on a variety of issues that pertain the Armenians in the Diaspora, such 59% believe in the importance of retaining the Armenian language at home, 78% of the Armenians think that the continuation of the Diaspora is important.  My impression is that the overall results of the Survey scientifically give credence to the President's and PM's grand vision and direct the Diaspora Affairs in addressing the needs of the Diaspora.

Gregory Petros XY Agagianian, The Great Benefactor of Kessab

By Raffi Sona Djourian

Translated and abridged by Vahe H. Apelian

My abridged translation of Raffi Sona Djourian's article posted on his Facebook page on Sunday June 16, 2019. I adopted Wikipedia’s spelling of the esteemed cardinal’s name.  The original article is attached. 

Բնագիրը կցուած է ներքեւը

 

During my childhood, I would see his picture placed in our home but I did not have the capacity to understand who was the person depicted in the picture.  I thought of him as a "great person" although he did not have the expected stern and boastful looks of "great" men. Instead, I saw the looks of a good and a kind person stamped with an angelic smile.

Every summer, right after the ending of the school for the year, we would depart to Kessab, our ancestral village, to spend our summer long sojourn there. There also I would see the same picture of that "great" person placed in a metal box along with the pictures of others who surely were dear to us. 

I liked to look at those pictures. All of them were in black and white. I would carefully pick each picture and look at it without knowing about the persons depicted in those pictures. One day my father happened to be next to me while I looking at the pictures. I asked him who the "great" man was?  My father's face brightened radiating pride. "Son", he said, "He is our Agagianian" and gave me a brief introduction about the person. 

My father's radiating face beaming with pride told me a lot about the person, especially that my father was a contemporary of that great man and had been a witness of his works and had been a beneficiary of his goodness. I felt that my father exhibited an air of pride to have enjoyed the great man's fatherly concern and care and reciprocated it with profound love and gratitude much like an appreciative son would do.

How could my father not feel pride and gratitude towards the person, especially that he had intimate knowledge and been a witness of the events that took place in the 1930s of the preceding century? These events could have had a lasting adverse effect on Kessab had there not been the effective intervention of the late Cardinal Agagianian of blessed memory.

During 1933 the colonial French, behind closed doors, was laying down the issue of annexing the Sanjak of Alexandretta to Turkey. In those days Kessab was part of the Sanjak. The French were courting the Turkish assistance against Nazi Germany when Europe unmistakably was heading towards the second Great War.

Sensing the great danger that awaited Kessab, the religious leaders of the religious denominations of Kessab, who were Armenians, petitioned the Catholicos-Patriarch Avedis Petros XIV Arpiarian (1931-1937) to intercede the French colonial rulers on their behalf and disassociate Kessab from the Sanjak of Alexandretta issue and have it annexed to the province of Lattakia, Syria, instead. The Patriarch Catholicos received assurance from the French colonial rules that such rumors were baseless. Unfortunately, the promises of great powers are deceptive when it comes to issues they consider to be to their best interests, dismissing the well being of the peoples involved.

On June 1939, France and Turkey signed their ill-reputed agreement conceding Sanjak to Turkey. My father recounted those days telling that after the signing of the agreement teaching the Turkish language in the Kessab schools, which were all Armenian, became mandatory.

Gregory Petros XV Agagianian (1937-1962) (Գրիգոր Պետրոս ՃԵ Աղաճանեան) was elected Catholicos-Patriarch in 1937. He did not remain idle at the prospect of the displacement of the Kessabtsis from Kessab because of the annexation. He took upon himself to remedy the course. He secured the support of local religious leaders and applied to the Pope Pope Pius XI (1922-1939) asking him to intercede with the French Government on behalf of the Kessabtsis in Kessab. Thanks to his persistence, Cardinal Agagianian succeeded in his mission. When France ratified the agreement in June 1939, Kessab was removed from the Sanjak and incorporated into the province of Lattakia as petitioned by the Kessabtsis. The following month in July, the Turkish soldiers left the area and teaching Turkish in the schools was discontinued.

Cardinal Aghaganian of blessed memory recalled the event in his 1947 pastoral decree where he noted the support of the Apostolic religious leaders in Lebanon for having the Armenian inhabited Kessab spared from deportation and having Kessab incorporated into the Syrian Republic.

Kessabtsis retained in their memories the liberation of Kessab and in 1947 a delegation from Kessab paid homage to the beloved Cardinal by visiting him in the Armenian Catholic Patriarchate in Beirut. Upon receiving the delegation, the Cardinal promised them to pay a pastoral visit to Kessab as a token of his love and support.

In August 1948, the Cardinal paid a five days long pastoral visit to Kessab. The Kessabtsis overwhelingly enthusiastically welcomed the great benefactor into the last remnant of the ancestral Cilicia. 

In 1995, on the 100th anniversary of deceased Patriarch's birthday, the Kessabtsis wanted to have their gratitude enshrined. Under Father Mesrob Djourian's initiative they had an inscription dedicated to the Cardinal placed on the premises of Saint Michael's Armenian Catholic Church in Kessab under the auspices of Patriarch Catholicos of Blessed Memory John Petros XVIII Kasparian (1982–1999) (Յովաննէս Պետրոս ԺԸ. Գասպարեան).  Many Syrian Government dignitaries and Kessabtis attended the unveiling of the inscription that captured for history Cardinal Aghaganian's historic contribution for the preservation of the Armenian inhabited Kessab.

Inscription dedicated to Cardinal Agagianian

The Syrian Government also expressed its appreciation of the Cardinal Aghajanian's contribution by having the President Shukri El Quwatli personally bestow upon the late Cardinal the Syrian Government's highest order.

Presently Catholicos Patriarch Krikor Bedros XX Gabroyan (2015–present) (Գրիգոր Պետրոս Ի. Կապրոյեան) is spearheading the drive to have Cardinal Agagianian sanctified. The Cardinal Agagianian’s good deeds are too many and go far beyond the Armenian Catholic community for the benefit the universal church, sanctified.

Kessab, in turn, supports these efforts. The archpriest Father Nareg Louisian is planning to have the bust of the Cardinal Agagianian placed on the premises of the Saint Michael Armenian Catholic Church in Kessab to have the memory of the great benefactor of Kessab visibly preserved for all generations.

Raffi Sona Djourian

ՔԵՍԱՊԻ ՄԵԾ ԲԱՐԵՐԱՐԸ՝ ԿԱՐՏԻՆԱԼ ԱՂԱՃԱՆԵԱՆ

Փոքր տարիքիս,Պէյրութի մեր բնակարանին մէջ, անկիւն մը դրուած,կը տեսնէի անոր լուսանկարը, առանց կարողանալ գիտնալու թէ ո՞վ էր այդ լուսանկարին մէջ պատկերուած անձնաւորութիւնը,որը կը թուէր ինծի ըլլալ «Մեծ» անձ մը, առանց ունենալու «Մեծ» մարդոց խոժոր դէմքի եւ յոխորտացող նայուածքի արտայայտութիւնը.անոր դէմքին վրայ կը տեսնէի բարութիւն մը եւ հրեշտականման ժպիտ մը դրոշմուած:

Երբ ամէն ամառ,դպրոցներու փակումէն անմիջապէս ետք,կը մեկնէինք Քեսապ՝մեր պապենական գիւղը,հոն անցընելու ամառնային արձակուրդը,այնտեղ նոյնպէս կը տեսնէի այդ «Մեծ»ին նոյն լուսանկարը ,զետեղուած այլ յարգի նկարներու հետ,յատուկ մետաղեայ տուփի մը մէջ:

Կը սիրէի դիտել յաճախ այդ պատկերները,բոլորն ալ սեւ եւ ճերմակ,ուշադրութեամբ կը վերցնէի զանոնք,հետաքրքրութեամբ կը դիտէի,երբեմն առանց ճանչնալու անոնց մէջ պատկերուծ անձերը:Օր մըն ալ զանոնք դիտած ատեն,հարց տուի կողքս նստած հօրս,հարցնելով «Մեծ» մարդուն մասին,գիտնալու անոր ինքնութիւնը:Հօրս դէմքը պայծառացաւ եւ հպարտ շեշտով մը պատասխանեց ըսելով.«Այս մեր Աղաճանեանն է տղաս»,տալով անոր մասին հակիրճ բացատրութիւն մըն ալ:

Ինչե՜ր,ինչե՜ր չկային հօրս արտասանած այդ երեք բառերուն մէջ.հպարտութիւն ի հարկէ,մանաւանդ ապրած ըլլալով այդ «Մեծ»ին ժամանակաշրջանին,ականատեսը եղած անոր կատարած մեծ գործերուն եւ վայելած անոր բարիքները:Զգացի որ հայրս պարծանքն ունի վայելելած ըլլալու այդ հայրապետին հայրական հոգատարութիւնն ու անհուն սէրը եւ ունէր անոր հանդէպ երախտապարտ զաւակի զգացումները:

Եւ ինչպէս հայրս չըլլար հպարտ,չըլլար երախտապարտ,ըլլալով քաջատեղեակ եւ նոյնիսկ վկան՝ այն դէպքերուն որ տեղի կ'ունենային նախորդ դարու երեսունական թուականներուն եւ այդ դէպքերը կրնային ունենալ շատ ծանր հետեւանքներ եթէ չըլլար երջանկայիշատակ Կարտինալ Աղաճանեանի անմիջական եւ ազդու միջամտութիւնը:

Արդարեւ 1933 թուականէն կ'արծարծուէր Սանճագի հարցը եւ զայն Թուրքիոյ կցելու ֆրանսական փորձերը միջազգային գաղտնի վարագոյրներուն ետին: Այդ օրերուն Քեսապը մաս կը կազմէր Սանճագի նահանգին: Ֆրանսայի ակնկալութիւնն էր սիրաշահիլ Թուրքիան եւ ապահովել անոր բարեկամութիւնը նացիական Գերմանիոյ դէմ ,երբ արդէն եւրոպային կը սպառնար համաշխարհային երկրորդ պատերազմի մը անխուսափելիութիւնը:

Այդ թուականներուն՝ նախազգալով վտանգը,Քեսապի քոյր համայնքներու հոգեւոր պետերը նամակ կը յղեն հայ կաթողիկէ պատրիարք՝երջանկայիշատակ Արփիարեան կաթողիկոսին , որ իր հեղինակութեամբ միջամտէ ֆրանսական հոգատար պետութեան մօտ ,որ Քեսապը անջատուի Սանճագի նահանգէն եւ միացուի Լաթաքիոյ նահանգին:Պատրիարքարանը ֆրանսական իշխանութիւններէն կը ստանայ ապահովութիւնը թէ այդ կասկածները անհիմն են:Բայց դժբախտաբար ինչպէս միշտ,մեծ պետութիւններու սեփական շահերը գերադաս են մարդկանց իրաւունքներուն եւ անոնց խոստումները միշտ խաբուսիկ:

1939-ի Յունիսին կը կնքուի այդ տխրահռչակ համաձայնութիւնը Թուրքիոյ եւ Ֆրանսայի միջեւ:

Հայրս կը պատմէր յիշելով այդ օրերը եւ կ՛ըսէր.«Քեսապի վարժարաններուն մէջ սկսաւ թրքերէն լեզու դասաւանդուիլ»:

1937-ին կաթողիկոս ընտրուած էր Գրիգոր Պետրոս ԺԵ Աղաճանեան:Ան ձեռնածալ չէր կրնար մնալ ի տես այդ կատարուած սադրանքին,որուն մէջ կը տեսնուէր տեղահանութեան հեռանկարը:

Հայրապետը կը լծուի գործի:

Կը դիմէ ֆրանսական հոգատար իշխանութեան պատասխանատուներուն:Անոր կ'աջակցի Սուրիոյ եւ Լիբանանի մօտ առաքելական նուիրակ`Ռէմի Լը Փրէթր :Նամակ կը գրեն Պիոս ԺԲ պապին եւ կը խնդրեն անոր ազդու միջամտութիւնը Ֆրանսական կառավարութեան մօտ: Պապը Ֆրանսայի առաքելական նուիրակին միջոցաւ կը հասցնէ խնդրանքը Ֆրանսական պետութեան եւ յաջողութեամբ կը պսակուի կարտինալ Աղաճանեանի պահանջքը:1939-ի Յունիսին երբ պաշտօնական կերպով կը ստորագրուի համաձայնագիրը Ֆրանսայի եւ Թուրքիոյ միջեւ ,Քեսապը նախ կ'անջատուի Սանճագէն,կը կապուի Լաթաքիոյ նահանգին եւ թուրք բանակայինները կը հեռանան Քեսապէն եւ շրջակայ գիւղերէն նոյն տարուայ Յուլիսին:

Երջանկայիշատակ Աղաճանեան հոգեւոր տէրը կը յիշէ այս դէպքերը իր 1947-ի կոնդակին մէջ.«Սրբազան քահանայապետին,ազդու միջամտութեամբ որուն պատճառ եղան Սուրիոյ եւ Լիբանանի առաքելական նուիրակութիւնն ու պատրիարքարանս,խնայեց Քեսապի հայաբնակ եւ սիրելի շրջանին՝գաղթականութեան աղէտը:Քեսապ մնաց կապուած Սուրիոյ հանրապետութեան»:

Քեսապի այս ազատագրութեան յիշատակը Քեսապցիները վար պահած էին իրենց մտքերուն եւ սրտերուն մէջ.ունէին երախտագիտական զգացում մը յայտնելու մեծ փափաքը,զոր իրագործեցին 1947-ին տալով խմբային այցելութիւնը Աղաճանեան հոգեւոր տիրոջ Պէյրութի հայ կաթողիկէ պատրիարքարան:Կարտինալը ընդունելէ եւ լսելէ ետք Քեսապի հաւատացեալները,կը խոստանայ անձամբ այցելել Քեսապը՝իբր գրաւական իր հայրական սիրոյ եւ գուրգուրանքին:

1948-ի Օգոստոսին Աղաճանեան կարտինալը տուաւ իր հայրապետական հինգօրեայ այցելութիւնը Քեսապի,ուր ընդունուեցաւ մեծ շուքով համայն քեսապահայութեան կողմէ իբր մեծ բարերար իրենց պապենական կիլիկիան հայաւանին:

1995-ին,մեծ հայրապետին ծննդեան հարիւր ամեակին առթիւ,քեսապցիները ուզեցին կրկին անգամ իրենց երախտագիտութիւնը յայտնել իրենց մեծ բարերարին,եւ նախաձեռնութեամբ Քեսապի զաւակ Հ. Մեսրոպ վրդ. Ճուրեանին,անմահացուցին այդ մեծ սխրագործութիւնը , վիմափոր արձանագրութեամբ մը,Ս. Միքայէլ Եկեղեցւոյ շրջափակէն ներս եւ որուն բացումը կատարեց երջանկայիշատակ Յովհաննէս-Պետրոս ԺԸ Գասպարեան Կաթողիկոսը,ի ներկայութեան Քեսապցի հոծ բազմութեան եւ պետական ու պաշտօնական անձնաւորութիւններու:

Քեսապցիներու նման,Սուրիոյ պետութիւնն ալ իր կարգին իր երախտագիտութիւնը եւ շնորհակալութիւնը յայտնեց Աղաճանեան կաթողիկոսին,անոր մատուցած ծառայութեան համար Սուրիոյ պետութեան,պատուելով զայն Սուրիոյ հանրապետութեան Արժանեաց բարձրագոյն Շքանշանով,1955 թուին,ձեռամբ վսեմաշուք նախագահ՝Շուքրի Ալ Գուաթլիի:

Ներկայիս մեծ ջանք կը տարուի գլխաւորութեամբ Ամենապատիւ Գրիգոր –Պետրոս Ի Կապրոյեան կաթողիկոս պատրիարքին,երանացման եւ սրբադասման հասցնելու Աղաճանեան կարտինալը:Երջանկայիշատակ Կարտինալին իրագործումները եւ բարի գործերու սերմերը անթիւ են ոչ միայն հայ կաթողիկէ եկեղեցւոյ համար այլ նաեւ ընդհանրական եկեղեցւոյ մէջ:

Քեսապը իր կարգին կը միանայ այդ ջանքերուն եւ միջոցառումներուն եւ այդ առթիւ՝ նախաձեռնութեամբ Քեսապի ժրաջան եւ աշխուժ ժողովրդապետ`Հ. Նարեկ Լուիսեանին,կը ծրագրուի կանգնեցնել մեծ հայրապետին կիսանդրին Քեսապի Ս. Միքայէլ Եկեղեցւոյ շրջափակին մէջ եւ կատարել անոր բացումը մեծ շուքով եւ պետական բարձր մակարդակով:

Ես անձնապէս լսած ու կարդացած եմ Աղաճանեան կարտինալի սրբակենցաղութեան, մարդասիրութեան եւ ազգասիրութեան մասին,բայց ի հարկէ զայն մօտէն ճանչցողները շատ աւելին կրնան ըսել անոր առաքինութիւններուն եւ կենցաղին մասին:

Կը վերջացնեմ գրութիւնս մեծ հայրապետին խօսքերով զոր ուղած էր իր կաթողիկոսական գահակալութեան օրը հաւատացեալներուն,որոնց սիրոյն եւ բարիքին այնքան ծառայեց ան.

Սիրելի հաւատացեալներս,որ այնքան գեղեցիկ պսակ մը կը կազմէք իմ շուրջս,այս յուզիչ պարագային մէջ,հայրական սրտի յատուկ շնորհակալութիւն կը յայտնեմ ձեզի,անհուն ուրախութեան համար զոր կը պատժառէք սրտին՝ձեր հովիւին:

Ձեր հոգիներուն փրկութեան պատասխանատուութիւնը որուն համար հաշիւ պիտի տամ Աստուծոյ,կը ստիպէ զիս ձեզի տալ ամբողջ սիրտս:Վստահ եղէք ,արդէն իսկ դուք ունիք զայն ամբողջ եւ միշտ պիտի ունենաք զայն:

Րաֆֆի Ճուրեան

ՄԱՍԻՍ ՊԱՐԲԵՐԱԹԵՐԹ-ՄԱՐՏ /ԱՊՐԻԼ 2019-ԹԻՒ 145/146

*Օգտգործուած աղբիւրներ.-Աւետիք՝ պաշտօնաթերթ հայ կաթողիկէ պատրիարքութեան,

Թիւ՝1-4,Յունուար-Ապրիլ 1995

Թիւ՝5-8 ,Մայիս-Օգոստոս 1995

Թիւ՝9-12,Սեպտեմբեր-Դեկտեմբեր 1995

Hagop Kalleshian and "Our 'Boys" in Aleppo

Manuel Keshishian, Aleppo, 16 May 2016

Translated by Vahe H. Apelian.

Note: I read today in “Kantsasar”, the official newspaper of the Prelacy of Aleppo the obituary of a dedicated community member named Hagop Kalleshian (Յակոբ Քալլէշեան) who passed away yesterday, on June 1, 2019. Furthermore, the deceased’s brief obituary noted that Hagop Keleshian, along with the “boys of Nor Kyugh” had assumed overseeing the safety of the Armenian inhabited neighborhoods of Aleppo and came to the aid of the needy even during the most dangerous times during the war, driving the very same red colored Volkswagen that served as Armenian community’s emergency vehicle. Manuel Keshishian had alluded to the “boys” and the same bus in an article I translated. I attached the obituary to my translated article as a tribute to the deceased and changed the title of the translated article.  Manuel Keshishian had  posted the article on his Facebook page on May 16, 2016 titling it “Testimonial for the Sake of History” (ՊԱՏՄՈՒԹԵԱՆ ՀԱՄԱՐ, ՎԿԱՅՈՒԹԻԻՆ). The original article is attached.

On the evening of May 16, 2016, around 7 o’clock, I passed by the Mazloumin Hospital, where a short while ago someone had fallen victim to an exploding rocket. Crossing the street, known for its many garages, next to the Saint Holy Mother Of God Church (Ս. Աստուածածին), I arrived to the entry of Haj Habib Avenue. At the corner two Armenian boys were talking about a fallen gas canister that had not exploded.

“Where did it fall?” I asked.

“There,” they said pointing towards the "Tetten" gas station.

I saw it. The gas canister lay on the ground some 200 feet from us. “God saved us," I thought as I entered the Haj Habib Avenue. I had barely taken ten steps when I turned towards the boys and asked if they had the telephone number of someone I wanted to contact.

“My brother might have his number. I'll call him,” said one of them.

“Please try to locate him. I will be at Ardo’s shop,” I said, although I doubted the shop would still be open.

I had barely uttered the words when I heard a huge explosion some 50 feet away as pieces of stone started showering on us. A huge cloud of dust, covering an area of 150 feet, descended and engulfed us. Our nostrils were filled with the pungent smell of the exploded chemicals. We hurried to the site of the explosion. From terror-ridden voice of a woman on a balcony, we learned that the demolished house was not inhabited.

I need to tell this to testify for what transpired after the explosion.


Barely five minutes after the explosion, Armenian boys in an old  red Volkswagen station wagon, were at the scene. Among them was Ardo, whose shop I had intended to stop by. The young men headed to the nearby buildings. 


“Ardo,” I said pointing the unexploded gas canister, “there is an unexploded gas canister”.

Ardo stood in the middle of the road that lead towards the canister and stopped cars from entering the road. At the same time he dialed a number and in Arabic demanded experts to defuse the canister which was tied to an explosive device.

“At times these canisters explode after 30 to 40 minutes,” he said.

Two boys in their mid- teens approached Ardo. “Uncle, permit us to man the road instead of you,” one of them said. Ardo relented. The boys brought two huge slabs and tires from the nearby garages and barricaded the road.

“What grade are you in?” Ardo asked.

“Few days ago we finished tenth grade (junior year),” they replied.

Hardly fifteen minutes had elapsed when the other young men returned and said they had checked the adjacent buildings and learned there were no casualties. The damage was material only.

Ardo dialed once again and spoke in Arabic. This time I could not hear what he was saying but I noticed that he was getting agitated. After ending the call, he redialed but this time he spoke in Armenian. Not long after, a car stopped by; two young men got off the car and headed towards the gas canister. They picked it, put it in their car and sped away. I asked

Ardo: “Who were they?”

“They are our boys,” he said with a sad smile.

Then the young Armenian boys manning the road carried the tires and the heavy slabs back where they had picked them. The road was reopened and traffic resumed. More than half-an-hour had passed by and not a single government official or soldier had arrived.

By now I have lost the count of times I have been close to an explosion. Every time I only saw Armenian young men and boys who arrived in their now-familiar old Volkswagen.

I wanted to record the facts, and as an eyewitness I wanted to tell the truth and vouch for the whole truth and nothing but the truth.

ՊԱՏՄՈՒԹԵԱՆ ՀԱՄԱՐ ՎԿԱՅՈՒԹԻԻՆ16 Մայիս 2016 

Երկուշաբթի երեկոյեան ժամը եօթի մօտ անցայ Մազլումեան հիւանդանոցին կողքով, ուր քիչ առաջ հրթիռ մը մարդկային զոհեր խլած էր, եւ Ս. Աստուածածին եկեղեցիին քովէն կարաժներու փողոցը կտրելով հասայ «Հաճ Հապիպ« փողոցին սկիզբը: Անկիւնը երկու հայ տղաք կեցած կը խօսէին չպայթած փութակազի թիւպի մասին:

-Ո՞ւր ինկաւ,- հարցուցի:

 -Հո՛ն,-մատով ցոյց տուին դէպի «Թէթթէն» պէնզինի կայան:

Տեսայ մեզմէ 60-.70 մեթր հեռաւորութեան գետնին վրայ պառկած շիշը:

 -Աստուած փրկած է ,մտածեցի եւ մտայ «Հաճ Հապիպ»: Տասը քայլ չհեռացած, շրջուեցայ տղոց կողմ.- Հայ տղոցմէ մէկուն թիւը ունի՞ք ,-հարցուցի:

-Թերեւս եղբայրս ունի, հիմա կը հեռաձայնեմ,- ըսաւ մէկը:

-Փորձեցէք գտնել,- ըսի,- Ես ալ Արտոյին խանութը կը հանդիպիմ,- կ'ըսեմ, թէեւ շատ յոյս չունիմ, որ բաց ըլլայ: 

Ըսի եւ.... Զօրաւոր շատ զօրաւոր պայթիւնն մը լսուեցաւ. մեզմէ ամենաշատը 15 մեթր անդին քարերու տարափ կը տեղար եւ քառասուն-յիսուն մեթր տարածութեամբ փոշիի ծածկոյթ մը պատեր մեզ. Իսկ մեր քիթերը կը լեցուէին պայթուցիկ նիւթի շատ անախորժ հոտով:

Երեքնէս երկուքը վազեցինք դէպի պայթիւնի վայր: Շատ շուտով պատշգամբէ մը կնոջ մը սարսափած եւ լացակումած ձայնէն գիտցանք թէ քանդուած տան մէջ բնակիչներ չկան...

Այս ամէնը պէտք է պատմէի որպէսզի կարենամ վկայութիւն ընել.

Կը վկայեմ.

Պայթիւնէն ՀԻՆԳ վայրկեան ետք ՀԱՅ ՏՂԱՔԸ իրենց հին Վոկըզվակըն միքրոյով պայթիւնին վայրն էին արդէն: Անոնց մէջ էր նաեւ Արտոն, որուն խանութը երթալ որոշած էի քիչ առաջ: Տղաքը երկուական հոգիով ուղղուեցան տարբեր շէնքեր: 

-Արտօ,-ըսի.- չպայթած կազի շիշ մը կայ, եւ ցոյց տուի շիշը:

Արտոն կեցաւ դէպի կազի շիշ տանող ճամբուն մէջտեղ եւ արգիլեց ինքնաշարժերուն այդ ուղղութեամբ երթալ: Նոյն ատեն ան հեռաձայնեց եւ արաբերէնով մասնագէտներ խումբ մը պահանջեց, վտանգազերծելու պայթուցիկով լեցուն շիշը:

-Երբեմն այսպիսի շիշերը 30-40 վայրկեան ետք ալ կրնան պայթիլ,-ըսաւ ան:

Արտոյին մօտեցան երկու պատնիներ.-Քեռի արտօնէ որ մենք կենանք քու տեղդ,- ըսին անոնք: 

Արտոն արտօնեց: Պատանիները կարաժներու քովէն հին անիւ մը բերին, նաեւ երկու մեծ քարակտորներ եւ փակեցին ճամբան:

-Քանի՞ երորդ էք,- հարցուցի պատանիներուն:

-Քանի մը օր առաջ տասերորդը վերջացուցինք,-պատասխանեցին:

Քառորդ ժամ չէր անցած, տղաքը արդէն ստուգած էին՝ դրացի շէնքերուն մէջ զոհեր չկային, վնասները միայն նիւթական էին: 

Արտոն դարձեալ հեռաձայնեց, արաբերէն խօսեցաւ: Չլսեցի խօսակցութիւնը, բայց նկատեցի, որ ջղայնացած կ'երեւէր:

Կրկին հեռաձայնեց. հայերէնով խօսեցաւ: Շատ չանցած ինքնաշարժ մը կանգ առաւ չպայթած կազի թիւպին քով, երկու երիտասարդներ իջան, շիշը վերցուցին, դրին ինքնաշարժին մէջ եւ սուռալով հեռացան:

-Արտոյին դէմքին նայեցայ.- Ասո՞նք.... ,. Ըսի:

-Ասոնք մեր տղաքն են,- ըսաւ տխուր ժպիտով:

Այս մանրապատումը իր աւարտին չի հասնիր եթէ չըսեմ, որ պատանիներն ալ իրենց բերած ծանր քարերն ու անիւները տարին հոն ուրտեղէն բերած էին: Ճամբան բաց էր հիմա:

Կէս ժամէն աւելի անցած էր: Պետական կամ զինուորական ոեւէ մէկը չհասաւ դէպքի վայր:

Այս քանիերո՞րդ անգամն է որ ես մօտիկ կը գտնուիմ պայթիւններու վայրերուն, եւ ամէն անգամ միայն հայ տղոց հանրածանօթ Վոկըզվակընը կը տեսնեմ օգնութեան հասնող:

Որպէս վկայ ես գրի առի ճշմարտութիւնը, միայն ճշմարտութիւնը եւ իմ ականատես եղած ամբողջ ճշմարտութիւնը: