Gravure: The Lezk (current Kalecik) village (Source: Jean Marie Chopin, César Famin, Eugène Boré, L'univers, vol. 2, 1838) (Houshamadyan) |
V.H. Apelian's Blog
Saturday, November 25, 2017
Ara Lezk, the Village Named After a Legend.
Saturday, November 18, 2017
Simon Vratsian’s Intuition: Vartan Gregorian and Richard Hovannisian
Richard Hovanissian’s life was altogether different from Vartan Gregorian’s. Richard’s parents were financially well off. He was living the American dream of a first-post genocide generation Armenian American, who did not speak Armenian but was involved in Armenian affairs through his association with Armenian Youth Federation (AYF). He was also attending Berkeley where he had met a girl, in her first year of medical school, named Vartiter.
Right after his appointment as the principal of the Hamazgayin Nshan Palanjian Jemaran, where Vartan Gregorian was already a student, Vratsian arrived in San Francisco, in early 1952, touring the Armenian American communities for the cause of Armenian education. It is there that Richard Hovannisian attended his lecture and "afterward, approached the prime minister for a few words. Instead, he received the offer of a lifetime.” Mr. Vratsian suggested Richard should spend a year at the Jemaran to learn Armenian.
Three years later, on September 20, 1955, Richard arrived in Beirut. At the request of Mr. Vratsian, Antoine Keheyan, who taught English in Jemaran and was more known by his endearing moniker, “Sir” than his name, and medical student Hrayr Kabakian, met him at the airport. “At the first sight of that clumsy American,” wrote Garin about his grandfather, both “wondered what the prime minister has seen in him?” Incidentally, in time Hrayr Kabakian would emerge as a prominent A.R.F. leader.
During Richard’s study in Jemaran, Mr. Vratsian prophetically confided to Sir that Richard, whom he called Dikran, would one day serve Armenian history and to Richard, he noted that upon his return he would marry Vartiter, with whom Mr. Vratsian was corresponding and had written to her to alleviate her concern whether she would be doing the right thing, to which Vratsian had written to her that saluting the host country’s flag is one of respect and not necessarily a principled support of the country’s policies. The present days’ athletes should heed the advice of “the unofficial warden of Armenia Diaspora”, Mr. Simon Vratsian, according to Garine Hovanissian.
What drove Vratsian to suggest the eager young man Richard Hovannisian was, to spend time in Jemaran? His motive has long been buried with him. Why did Mr. Vratsian take Vartan, the young student from Iran, under his wings? That also is a mystery. “I have wondered during the past forty years”, wrote Vartan Gregorian, “why I was chosen by Mr. Vratsian to be ‘a pair of his eyes’, or his ‘eyeglasses’. Was it due to the fact that I was alone in Beirut? That I had no family obligations, and practically no social life, and hence could spend inordinate hours with him? That I was from Iran and spoke eastern Armenian, his maternal language? That he knew first hand that I wrote well? That he trusted me and knew that I would never divulge his confidences? That he wanted to help me survive and help educate me? Or was it perhaps that I reminded him occasionally of his late young son, who had died during the 1921 exodus of the anti-Bolshevik Armenians from Armenia to Iran? Maybe it was a combination of all these things.”
Vartan Gregorian surely and rightfully ponders to find an answer for his unique relationship with Mr. Vratsian. But it appears that there was more to it. All the possibilities Vartan lists could have been legitimate reasons for Mr. Vratsian to treat Vartan as a son but cannot possibly explain why the other young man, Richard Hovannisian, had also caught Mr. Vratsian’s attention. Mr. Vratsian had no real reasons to bestow upon Richard the same attention, care and concern he bestowed upon Vartan Gregorian because unlike Vartan, Richard came from America and was independently well off financially and did not need to accompany Mr. Vratsian accepting invitations for dinner just to help him fill up his belly.
The reasons must lay elsewhere. In both of them, the last prime minister of the First Republic of Armenia must have seen a potential to fill, in a way, his shoes as servants of the Armenian cause and Armenian history.
During their youth, Vartan Gregorian and Richard Hovannisian became Simon Vratsian’s protégés because Simon Vratsian must have intuitively noted a promising potential in both. The prominence of these two eminent individuals over the subsequent decades attests to Simon Vratsian’s intuitive understanding and appreciation of men, in the genderless sense of the word.
Vartan Gregorian remembers Hotel Lux
My father knew Vartan Gregorian and met him in the hotel when young Vartan had just arrived in Beirut from Iran on his way to continue his studies in Jemaran. Later on, as a student in Jemarant, Vartan lived with an Armenian family in a building next to the one we lived with my uncle's family in Zokak-El-Blat neighborhood in West Beirut, a few blocks away from Jemaran.
Hotel Lux was in downtown Beirut, not far from the parliament building. My father worked in the hotel when he left his native village Keurkune, Kessab in mid to late 1930;s when he was still in his later teens. Many Kessabtsi young men who left Kessab for Lebanon to escape possible conscription in the Turkish army had not learned any trade, as there were few such as tailoring the late Catholicos Karekin I/II had apprenticed in his youth. Thus, most of them worked as waiters and made their living by serving. Later on he ran that Armenian landmark inn, having added another floor, until its demise in 1976 because of the civil war in Lebanon.
The star marked on the picture above depicts the entrance of Hotel Lux, from Allenby Street but the main entrance of the hotel or rather the inn, was from the side street. Customers would be lifted to the upper floors of the building with an old-fashioned elevator, which constituted the famed Hotel Lux. Many in the close-knit Armenian community knew it as Tourig’s hotel. Mehran Tourigian had started it in late 1920’s or early 1930’s.
It would not surprise me that the white colored Volkswagen Beetle in the attached picture was actually the VW we owned. As to that corner store, it is from there that my father and later on I, bought the newly issued stamps for my Lebanese stamps collection, I still have. Along with the stamps, Chiclets gum, two in a small package and Cadbury chocolate bars, we fondly remember purchasing from that store. Regretfully downtown Lebanon became a casualty of the Lebanese civil war and was eventually bought by a company that the late PM Hariri owned or was its major stockholder. Visitors claim that t downtown Beirut has become an upper scale but a stale neighborhood as it has lost its charm.
The quotation below is from Vartan Gregorian's book "The Road to Home" (pages 65 and 66, 2003), where he describes his first day in Beirut having just arrived from Iran. I remember meeting him and his wife while we, as a family were taking a promenade along the coast, not far from the hotel. I remember Vartan and my parents speaking. Vartan was with his wife. That must have been when he returned to Beirut after receiving his PhD to teach and do research. I met Vartan the last time a few year's ago at the gala for the opening of the NAASR's new wing named after him. During the gala he stopped at each table. When I introduced myself, he remembered my father who had passed away in 2007.
This is how Vartan Gregorian's recalls his first day in Beirut ("The Road to Home", pages 65,66, 2003)
“Once in Beirut, I had stage fright. My Persian, Armenian, Turkish, even some Russian, proved insufficient as a means of communication. One of my companions on the IranAir flight came to my assistance. He helped me change Iranian rials to Lebanese pounds, negotiated the cab fare for me, and gave the driver the address of my destination in Beirut: Hotel Luxe. “Which one?” the driver asked. I said, “The one, the famous one. It is a well-known hotel.” The driver shook his head. “I know about the location,” he said, “but I have never heard about Hotel Lux.”
After a wild taxicab ride and an inquiry or two, the driver located the Hotel Luxe. It was in one of the busiest sections of the business district. Buried among a myriad of signs was a discreet, small sign indicating the exact location of the hotel. It was on the fifth floor of a building and was reached by a crude elevator. The hotel had six or seven rooms and a nice, large, airy rooftop terrace. The owner, Mr. Toorigian, and his family lived on the top floor. The kitchen served the family as well as the guests. It was a lively Armenian hotel. In the evenings, it served as a gathering place for several writers, or backgammon players, and discuss a variety of pressing national and international issues. It was sort of a modern-day salon.
The hotel’s rooms were occupied by visiting writers, teachers, and businessmen from Syria, Egypt, and Iraq. I was the first guest from Iran. I handed Mr. Maloyan’s letter to Mr. Toorigian. He extended a warm welcome and gave me a room, and asked me to join him, his family, and guests for breakfast, lunch, and dinner. The guests, all Armenians, spoke the western Armenian dialect. I spoke the eastern one, but we understood each other. My first night in Beirut was depressing. All of a sudden, I felt alone in the world. I was in a faraway place, in a strange city and strange hotel and bed, uprooted and transplanted to follow the unknown. I had neither friends nor acquaintances.
My first two weeks in Beirut were memorable even though I was alone and lonely. I found the city intoxicating. It was my first encounter with a foreign metropolis, a seaport, and ships. I experienced, for the first time, the distinctive smell of the sea, and the oppressive late summer heat and humidity of the city. This was offset by the clean air and gentle breeze of its beautiful nights.”
On the veranda of Hotel Lux in 1963, your humble blogger Vahe H. Apelian |
Revised on 4/15/2021
Friday, November 17, 2017
ARMENIAN EVANGELICAL SCHOOLS OF CALIFORNIA, INC. The Founding of the First School
I came across these three unsighned typewritten and stapled pages in my mother’s archives. I could not trash them without reproducing it here. It narrates the chronology of the founding of the CHARLOTTE and ELISE MERDINIAN ARMENIAN EVANGELICAL SCHOOL and in doing so, illustrates the community-wide efforts that were vested in the founding of the school that had its start with thirteen students.
February, 1983
Thursday, November 16, 2017
Health Secrets from the Caucasus for 100 Healthy Happy Years
Tuesday, November 14, 2017
Three Tenors
Google-ի Հայերէն թարգմանութիւնը
Նախ նշեմ, որ այս բլոգի վերնագրում օգտագործել եմ «տենոր» բառը մարզված ձայների համար։ Ես ձայնի գիտակ չեմ։
Որոշ ժամանակ առաջ Յութուբում հանդիպեցի Արմեն Գյուրագի երգերին։ Երգերից մի քանիսը «դիտվել» են մի քանի անգամ։ Մյուսները տեսակետներ չունեին։ Ես դարձա ռեֆլեկտիվ: Արուեստագէտներ, ինչպէս՝ Արմէն Գիրագը, մեզ կը զուարճացնեն իրենց երգերով, կը բարձրացնեն մեր տրամադրութիւնները եւ կը դարձնեն մեր կեանքը աւելի հաճելի, ապա, ինչպէս հին ռազմիկները, կը խամրեն: Իր անսխալ առաջընթացի ընթացքում ժամանակը իր հետ բերում է նոր նորմեր, վերաբերմունք և հավանումներ, և նոր արվեստագետներ են գալիս նոր սերնդի համար, որն իր հերթին ապրում է կյանքի նույն ցիկլը:
Արմեն Գիրագի հետ հիշողությանս մեջ դաջված են մնացել Արա Գիրակոսյանի և Գևորգ Գագոսյանի ձայները, որոնց ես էլ եմ լսում, երբեմն-երբեմն։
ԱՐԱ ԳԻՐԱԿՈՍԵԱՆ. Ես անձամբ չեմ հանդիպել նրան։ Նա մնում է իմ մտքում որպես բարձրահասակ և ամուր մարդ: Բեմում նրա ելույթին ծնողներիս հետ ներկա եմ եղել։ Նա նաև երգել է Բեյրութի «Սայաթ Նովա» ռեստորանում։ Վերջերս թարգմանեցի Պողոս Շահմելիքյանի գիրքը, որը պատմում է սփյուռքահայ էստրադայի մասին։ Դրանում Պողոսը նշում է, որ Արա Գիրակոսյանն առաջինն է ձայնագրել հայկական հեղափոխական երգերի ալբոմ։ Բայց նա երբեք չի բռնել ժողովրդի երևակայությունը որպես այդպիսի երգերի երգիչ։ Ենթադրում եմ, որ նրա ձայնը չափազանց պատրաստված էր, չափազանց կառուցված օպերայի համար, քան հայտնի բեմում նման երգերի համար:
Վերջերս յութուբում հանդիպեցի հետևյալ մեկնաբանություններին, որոնք լավագույնս ամփոփում են Արա Գիրագոսյանին որպես հեղափոխական երգերի կատարողի, ինչպես նաև հաստատում են «Սայաթ Նովա» ռեստորանում նրան լսելու իմ հիշողությունը։ Այս երկու մեկնաբանությունները հետևյալն են.
« Երբ ես փոքր էի, ծնողներս ընտանիքին տանում էին Բեյրութ Լիբանանի Սայաթ Նովա ռեստորան, որտեղ Արան երգում էր: Մեծ հիշողություններ » (Հարութ Համասյան):
« Մի անգամ մայրս գնաց ձայնասկավառակ գնելու Լեւոն Կաթերճյանի երգած «Անտրանիկ»-ի սկավառակը։ Խանութում մի մարդ կար, որին մայրս չճանաչեց։ Խանութպանը փորձեց մորս համոզել գնել Արա Գիրագոսյանի այդ երգի տարբերակը, բայց մայրս ասաց, որ Արայի ձայնն իրեն այնքան էլ դուր չի գալիս։ Մի անգամ նա ասաց, որ նա նկատեց, որ տղամարդը հուզվեց և թաքցրեց իր դեմքը ձեռքերի մեջ: Մայրս այն ժամանակ հասկացավ, որ այդ մարդը Արա Գիրակոսյանն է: Նա շատ ամաչեց և գնեց երկու ձայնասկավառակները»: (արայվազ6).
Իզուր էի Արա Գիրագոսյանի կենսագրությունը որոնում էի համացանցի որոնողական համակարգերում։ Ես չգիտեմ, թե երբ և որտեղ է նա ծնվել և երբ և որտեղ է մահացել։ Բայց, անկասկած, նրա հիշողությունն ու երգեցողությունը պահպանվում են: Նրան կարելի է լսել YouTube-ում։
*****
ԳԵՎՈՐԳ ԳԱԳՈՍԵԱՆ. Ալեք Մնակյանին ճանաչում էի որպես հայտնի ակորդեոնահար։ Կրկին Պողոս Շահմելիքյանի շնորհիվ ես իմացա, որ նա ավելին է, քան հայտնի ակորդեոնահար, և որ նա ամենաբարձր տրամաչափի արտիստ է և իր ներդրումն է ունեցել Լիբանանի գեղարվեստական կյանքում՝ լինի դա որպես հայ և որպես լիբանանցի իր ընկերակցության միջոցով: հայտնի Ռահբանի եղբայրների հետ։
Մնակյան եղբայրները Սուրբ Նշան եկեղեցուն կից երաժշտական խանութ ունեին, և դա երբեմնի համանուն դպրոցն է, որտեղ ես հաճախել եմ: Թաղամասը հայկական կենտրոն էր։ Մնակեանի խանութին կողքին, իմ ընկեր Կարպիս Պաղտասարեանի եղբայր Զարեհը գրախանութ ունէր։ Փողոցի հենց այդ հատվածում իմ համադասարանցի Հարություն Հադսագործյանի հայրը վարսավիրանոց ուներ, ով խոսում էր Տիգրանագերդյան հստակ առոգանությամբ և ուշադրությամբ հետևում էր մեզ՝ ուսանողներիս, մտածելով, թե որքան լավ ենք մեր ուսումը և խրախուսում է մեզ քրտնաջան սովորել: Կար նաև զենքի խանութ, որի տերը Սուրբ Նշանում ամուսնացել է դասընկերներիցս մեկի հետ։ Մենք ապրում էինք եկեղեցուց մի փոքր քայլելու, և այդ թաղամասը հանգրվան էր մեր տղաների համար: Ալեքսը կարճահասակ ու նիհար տղա էր։ Մեկ այլ կարճահասակ և թիկնեղ երիտասարդ էր երբեմն խանութում։ Անունը Գէորգ Գագոսեան էր։
Գէորգ Գագոսեանի մասին հետեւեալը միացրի Յակոբ Մարտիրոսեանի գրած յօդուածից, որը հրապարակւել էր «Հայրենիք» շաբաթաթերթում 2014 թւականի յուլիսի 17-ին, նրա վաղաժամ մահից քառասունհինգ տարի անց, որպէս վկայութիւն այս շնորհալի, բայց կարճատեւ երիտասարդի մնայուն ժառանգութեան: .
Գէորգ Գագոսեան ծնած է 9 Յուլիս 1942ին, մահացած է Եգիպտոսի Կահիրե քաղաքին մէջ, 25 Նոյեմբեր 1969ին, իր համերգէն մէկ օր ետք։ Լիբանանի կոնսերվատորիայում ուսումն ավարտելուց հետո ուսումը շարունակել է Իտալիայում։ Նա դեռևս ոչ մի ձայնագրություն չէր պատրաստել, որպեսզի իր ընկերներին իմանային, որ երգչի ձայնը հասունանում է 35 տարեկանից հետո, և որ նա դեռ շատ երիտասարդ է հաջորդների համար ձայնագրելու համար: Նրա վաղաժամ մահից հետո նրա ընկերները ձայնագրեցին նրա համերգների ձայնագրությունները։ Նա համարվում էր անսովոր շնորհալի բաս տենոր: Նրա մահը սգացին նրա ուսուցիչները, ընկերներն ու դասընկերները Լիբանանից, Իտալիայից, Անգլիայից և Ճապոնիայից: Նրա ճապոնացի գործընկեր Տակաո Օկամուրան հիշատակի համերգ է կազմակերպել Բեյրութում և ավարտել իր երգացանկը՝ հայերեն ստորագրելով «Ես լսեցի մի քաղցր ձայն» (Ես Լսեցի Մի ԱՆուշ Զայն)՝ այն նվիրելով Գևորգ Գագոսյանի հիշատակին։
Գևորգ Գագոսյանին կարելի է լսել YouTube-ում։
*****
ԱՐՄԵՆ ԳՈՒՐԱԳ Ծնողներս նրա հետ ընկերություն էին հաստատել Բեյրութում հայրս վարած հյուրանոցում՝ «Լյուքս» հյուրանոցում գտնվելու ժամանակ: Երկար ու երկար տարիներ ամեն կիրակի առավոտ հայրս նվագում էր հայկական սուրբ պատարագի իր ձայնագրությունը, որը համարվում է Սուրբ Պատարագի լավագույն կատարումներից մեկը երգչի կողմից: Ի վերջո, ես հիշում եմ, որ նա Լատինական Ամերիկայից էր: Մայրս նրան ծանոթացրեց իր ընկերոջ՝ Ռահել Չիլինգուիրյանի հետ, և նրանք ամուսնացան ու տեղափոխվեցին ԱՄՆ։ 1960-ականների վերջին մայրս այցելեց ԱՄՆ-ում գտնվող իր հարազատներին և ժամանակ անցկացրեց Արմեն և Ռահել Գիրագների հետ: Ես հաճախ էի մտածում, թե ինչ է պատահել նրա հետ։
Մի քանի տարի առաջ ես կարդացի հետևյալը Արմեն Գիրագի մասին մի հոդվածում, որը հանգուցյալ Թոմ Վարդապետյանը գրել էր Armenian Weekly-ում «Երեք տենորներ հարվածում են տարբեր մեղեդի» (24 մարտի, 2009 թ.):
« Նա (Արմեն Գիրագը) հայ էր և Նյու Յորքում ձայնասկավառակի խանութ էր ղեկավարում, որը կրկնապատկվեց որպես նրա տուն: Նա վաճառում էր իր երաժշտությունը առջևից և քնում էր ետևում՝ փոքրիկ սառնարանով, սեղանով և մի քանի աթոռով:
Արմեն Գիրագն ապրում էր ձեռքից բերան և չէր շտապում իր ձայնագրությունները տեղափոխել։ Մի անգամ նա ինձ ասաց, որ բոլորը, ում վաճառել է, նման են «երեխա վաճառելու»։ Բայց արդյո՞ք նա երբևէ ձայն ուներ և դարձավ իր սերնդի մեծագույն հայ տենորը դեռևս 1950-ականներին:
Նա ճանաչվեց որպես դասական համերգային և օպերային երգիչ, արտադրեց մի շարք ձայնագրություններ և կատարեց մոտ ու հեռու, այդ թվում՝ ելույթ ունենալով Կարնեգի Հոլում, որը արժանացավ բուռն արձագանքների Նյու Յորքի թերթերում:
Ես հանդիպեցի նրան իր կարիերայի վերջում, երբ նա աստիճանաբար սկսեց հմուտ լինել և ապրել որպես մեկուսի: Նրա վերջին համերգը, որին ներկա էի, ափսոս էր։
Նա հայտնվեց Բոստոնում, արդեն մոտ 70 տարեկան, և երգեց այնպես, ինչպես նախկինում չէր երգել: Նրա ձայնը հասավ նստատեղերի ամենավերջին շարքին, երբ մարդիկ ոտքի վրա ծափահարում էին նրա յուրաքանչյուր գրառումը:
Եվ հետո տեղի ունեցավ անկասկածը. Այն ձայնագրությունը, որը նա պտտվում էր հետին պլանում, խրվեց, մինչ հանդիսատեսը նստած էր հուզված: Նույնիսկ նախքան շրթունքների համաժամացման հայտնի դառնալը, Արմեն Գիրագը հայտնվեց իր ժամանակից շատ շուտ:
Նա նվաստացած դուրս եկավ բեմից, այլևս չհայտնվեց: Վերջին անգամ, երբ լսեցի, նա մահացավ այդ փոքրիկ ձայնասկավառակում նրա երաժշտությունը ընդգրկող պարտիտուրներից հազիվ շշուկով»։
Անշուշտ, տխուր ավարտ է նման տաղանդավոր երգչի համար։ Ես մեկ-մեկ լսում եմ նրա երգը և նրա ձայնը անսովոր պարզ է, պարզ: Ասում են՝ հայ համայնքը չի գնահատում իր արվեստագետներին այնպես, ինչպես պետք է։ Ես հաճախ մտածում եմ՝ արդյոք մեր արվեստագետները մեր գենոֆոնդի զոհն են: Սա կարող է ճիշտ լինել, քանի որ մենք անսովոր հարուստ ենք տաղանդներով, լինեն դա երգիչներ կամ տարբեր դասական գործիքներ նվագողներ, որպեսզի համայնքը աջակցի բոլորին, ինչպես դա պետք է:
Մենք, անկասկած, նրանց երախտագիտության պարտք ենք պարտական մեր կյանքը հարստացնելու համար:
Տէր եւ Տիկին Արմէն եւ Ռահէլ Գիրագի հետ